Verkamaðurinn - 27.11.1964, Blaðsíða 2

IIH BÆKIIR OG MEHH
Tregaslagur Jóhannesar skálds úr Kötlum.
Heimskringla 1964.
Hugsar þjóðskáld til þagnar?
„Af hjartans lyst ég heilar bækur kvað
en vinur kær ég vildi að sérhvert blað
í felur væri fokið
ég hugðist leysa úr ánauð stund og stað
en orðin virtust vindhögg sitt á hvað
þau hittu aldrei okið
og nú er skylt að sætta sig við það
að bj arnarnóttin hljóð sé hnigin að
og máli mínu lokið.“
Kvæði þetta er lokastef Trega-
slags og heitir Af hjartans lyst.
Það bendir ótvírætt til þess, að
höfundur sé að kveðja sína
Iryggu áheyrendur. Má segja,
að þar hljóðni eftirminnilegasta
rödd síðastliðinna áratuga. Allt
frá því Jóhannes varð einn af
sigurvegurunum í ljóðagerð fyr-
ir þúsund ára Alþingisafmæli
1930, hefur hann verið aðsóps-
mesta og á margan hátt stór-
brotnasta skáld þjóðarinnar.
Myndi það ekki valda þjóð hans
sárum trega ef rödd hans heyrð-
,ist ekki lengur? Gæti erlend
fjárfesting á Islandi kannske
komið í stað þeirrar raddar?
Því miður, margir á öld spekú-
lantanna, okkar dögum, myndu
svara, já.
En þótt hinn konunglegi örn
meðal skálda gangi á vit þagn-
ar og hverfi síðan til upphafs
síns, mun hann vissulega aldrei
gleymast, svo mikinn þátt átti
hann í haráttu og mótun sam-
tímans, svo óafmáanleg spor skil
ur hann eftir i bókmenntum okk-
ar. Hann er einn hinna síðustu
„stóru“, er hófu skáldskap Is-
lendinga til annarrar mestu hæð
ar, sem reist hefur verið á því
sviði frá landnámsöld. Það er
hörmuleg staðreynd, að svo
glæst hljómkviða skuli enda í
tregaslag.
En margt kemur til, og er verk
efni þjóðfélags- og bókmennta-
fræðinga að rannsaka og meta.
Allmörgum í hópi þessarra
skálda hafa þegar verið gerð
verðug skil. Mætti nefna nær-
tækustu dæmin, Hannes Hafstein
og Steingrím Thorsteinsson. En
svo undarlegt sem það er, væri
jafn vandkvæðalaust að gera Jó-
hannesi svipuð skil nú þegar,
slík aldahvörf hafa orðið í lífi
okkar, sem fædd erum fyrir
stríð, og þyrfti þó ekki að und-
anskilja þann þátt, sem gerist
eftir formbyltinguna í verkum
hans um 1945.
Skapgerð Jóhannesar er ofin
af tveim þáttum, er sameinaðir
■4
megna mikils, mannlund og bar-
áttuhug. Þessar eigindir skálds-
ins gerðu hann að óaðskiljan-
legum félaga og hetju þolenda
hinna miklu kreppuára og síðan
veraldarstríðsins. Lýðveldishá-
tíðarljóð hans, Land míns föð-
ur, var eðlilegt framhald, sigur-
óður hans. Verðlaunin krýning
hans og lárviðarsveigur fyrir
dygga þjónustu við hið fram-
sækna, skjálfandi líf vort.
Jóhannes hafði alla tíð geng-
ið í fararbroddi fátækrar alþýðu
íslands. Hann er skilgetinn son-
ur íslenzkrar bændamenningar
eins og hún var bezt. Þessi menn
ingararfur var sameign allrar
þjóðarinnar, eins þess hluta, er
á mölina flutti. Jóhannes var því
hugmyndalega samstiga því
fólki, sem hann leiddi með ljóði
sínu gegn um hrim og boða
hörmungaráranna frá 1930 til
stríðsloka. Hann talaði tungu
þess og bjó ljóð sín þeim bún-
ingi, er þjóðinni var tamastur.
Það var því enginn þröskuldur
í vegi milli hans og fólksins. En
að stríðslokum gerast margskon
ar atburðir samtímis, er enn
knúðu hið herskáa góðmenni,
hinn trausta íslending og ákafa
frelsisboðanda, til harðsnúinnar
baráttu fyrir málstað þess, er
við öll unnum heitast og mest
hafði kostað að ná. Nýfengnu
sjálfstæði okkar var ógnað, heim
urinn skiptist á ný í fjandsam-
legar fylkingar, er nú hótuðu
með hinu unga aldeyðingar-
vopni, atómsprengjunni.
En formbylting ljóðsins hafði
haldið innreið sína, og hug-
myndafræðin öll að breytast.
Það var þá, sem J óhannes fleygði
hinum gamla stuðlastaf og gekk
fram týgjaður nýjum vopnum
gegn aðsteðjandi voða.
Hér er hvorki staður né stund
til að fara lengra út í þróun og
umbreytingu á ferli þessa stór-
brotna skálds. Hann var alltaf
stór, hvort hann skrifaði rit-
gerð eða sögu, hvort hann orti
með stuðlum eða án. Þó er enn
nauðsynlegt að athuga nokkra
hluti, ef réttan skilning á að fá
á ljóðum Tregaslags.
Jóhannes gekk út í lífið und-
ir fána þeirra hugsjóna, sem
frelsisbaráttan og ungmennafé-
lagshreyfingin hafði tendrað í
brjóstum barna sinna og skáld
þeirra tíma gefið inál. Hann átti
stóra drauma, glæstar hugsjónir
um frama og viðgang þjóðar-
innar og batnandi heim. Hann
trúði á manninn, frelsið og Guð.
Guðstrúin mun hafa brugðizt
fyrst, en í stað hennar kveikti
eldur rússnesku byltingarinnar
honum nýja trú. Hún myndi
bera allar djúpar þrár til sigurs.
Ætli trúin á manninn og
frelsi hans í heimi okkar hafi
ekki sett nokkuð ofan í hinni
brjáluðu heimsstyrj öld og af-
leiðingum hennar? Ætli trúin
á að kommúnisminn bæri
bræðralagshugsjónina til sigurs
hafi ekki fengið sitt áfall? Ætli
beiðni stjórnarvalda Islands um
her og þátttaka okkar í hernað-
arbandalögum hafi ekki skyggt
eitthvað á sj álfstæðishugmyndir
gamals ungmennafélaga? Bendir
nokkuð til þess að maðurinn
Qull
Kveðskapur i útvarpi
Þótt vísur úr útvarpsþætlti
hafi birzt í sunnanblöðum, hafa
margir óskað eftir að þær birtist
hér í þættinum. Þetta viljum við
gjarna gera eftir því sem tekst
að afla þeirra. Kemur hér það
fyrsta, sem birzt hefur, — úr
fyrsta og öðrum þætti:
Til þóttarins fró Birni H. Björns-
syni, Akranesi, sem kvaðst vera
10 cm. lægri en Thorolf Smith:
Vel er mælt, þótt vandi sé
vit í því að finna.
Hafa skaltu háð og spé
úr hendi vina þinna.
Svar þóttarins:
Margt af því, sem miður fer,
mætti fága’ og betra
og takast kann að teygja úr þér
tíu sentímetra.
Fró Skúla Benediktssyni, Olofsv.:
í kvöldsins ró að kveða saman
kostar ekki pening neinn.
Vorrar þjóðar glæða gaman
Gvendur, Oli, Smith og Sveinn.
Ef ég Braga ætti að vini,
yrkja myndi ég þannig ljóð,
að jafnvel Gvendi Sigurðssyni
til sinnar skyldu rynni blóð.
hafi sigrað dýrið í brjósti sér?
Stöndum við ekki eins og grimm
ir hundar hver gegn öðrum með
gereyðingarvopnið í skjálfandi
höndum, sigur vitsmunanna,
sverð í hjartað?
Og hið nýja stál á odd Ijóð-
örfanna, beit það betur en hitt?
Því miður. Maðurinn frá sigur-
deginum 1930, stendur í dag
yfir val hugsjóna sinna og spyr:
„Skal vegurinn sannleikurinn og
lífið aldrei verða annað en
draumur — steinrunninn draum-
ur?“ Það fæst ekkert svar —
nema „og máli mínu er lokið.“
Það stangast ekki á við þess-
ar hugleiðingar, þótt skáldið
taki það fram á kápu þessarrar
bókar, að ljóð hennar séu flest
eldri en „Óljóð“, síðasta bók á
undan. Orð þessarrar hafa þá
fyrst gildi, er þau birtast alþjóð.
Þeirra stund að vera sögð, er nú.
Ljóð Jóhannesar hafa alltaf
verið af tveim þáttum eins og
skapgerð hans, ljóðræn mann-
úð og náttúrulofgjörð, hins veg-
ar baráttuhvöt. Tregaslagur er
aðeins af ætt 'hins fyrrnefnda,
ofin söknuði kveðjustunda. En
þetta er dýrðleg bók. Tækni höf-
Svar þúttarins:
Orðsins gandur ekki snar
er að vanda staður.
Heilagur andi aldrei var
okkar bandamaður.
Guðjón E. Jónsson, Eskifirði:
Væri ekki Rússland rautt
og ráðstjórn oft með fúlu geði,
yrði hjalið ykkar snautt
af andagift og sannri gleði.
Svar þóttarins:
Ráðsnilld þeirra’ í Rússíá
rægja enginn skyldi,
meðan aðeins ergir þá
íslenzk hláturmildi.
Fró Agli Jónassyni, Húsavik:
Truflazt liafa Thorolfs kvarnir,
treyst er nú á slysavarnir,
flæktar saman Gvendar garnir,
gugna óðum snillingarnir.
Svar þóttarins:
Egils kveðja’ er ekki mild,
ofin drjúgum kala,
en þetta’ er kölluð þingeysk
snilld
og þýðir ekki um að tala.
Fró „Jafnöldru":
Ef ung ég væri aftur nú,
yrkja skyldi’ ég bögu,
gefa þér allt, sem girnist þú
og gista með þér á Sögu.
Svar þóttarins:
Þótt árin deyfi dug og geð,
dável takast mætti
undar fullkomin, hófstilling og
geðró hins vitra, lífsþreytta
manns, gefur þeim hraðfleyga
vængi beint inn í kviku tilfinn-
inganna.
Bókinfti er skipt í þrjá sér-
nefnda kafla, sú skipting er þó
meir samkvæmt formi en anda.
Samheitið Tregaslagur er rétt.
Fyrsta kvæðí bókarinnar er
dýrðlegur óður. Bernska heitir
það. Myndir vorsins líða hjá ein
og ein, einfaldar, sterkar. En
í lokaerindi segir:
„Óttinn loks
undrum lífs
eyðir í
hljóði
— bitnar það
bæði á
barni og
ljóði.“
Stórmerk eru ljóðin Vængir
og Sjö sofendur og segja bezt
það, sem reynt var að skýra hér
að framan. Ráfa ég einn, er enn
tjáning af sömu rót. Hér stingur
ekkert í stúf við annað. Slagur-
inn mikli er ekki hljómkviða
Framhald á bls. 3.
á Hótel Sögu’ að syndga með
sögulegum hætti.
Fró þættinum til Rósbergs Snæ-
dals og Kristjóns fró Djúpalæk:
Magnast heimsins myrkravöld
mjög til allra fanga.
Starir á oss, stjörf og köld,
Stalíns afturganga.
Svar Rósbergs:
Austur í Moskvu eygið þér
afturgöngur flestar.
Ekki síður ógna mér
aðrar nær — og westar.
Svar Kristjóns:
Aldrei myndu augu blíð
ykkur lengi skína.
Fer hér eins og forðum tíð,
fjandinn þekkir sína.
Ekki vinum vandur að
var sá Kremlar díi,
enda niður kappann kvað
Krúsi’ á fylliríi.
Að því mætti gjarna gá,
guðir koma’ og fara.
Bráðum ykkur brostin á
beggja augu stara.
Þótturinn svaror enn:
Á stjórnmálanna víðavangi
virðist mjög í álinn skyggja,
ef drukknar senn í draugagangi
díalektísk efnishyggja.
Fyrripartur fyrir hlustendur:
Andar köldu í okkar garð
enn í dönskum ræðum.
2) Verkamaðurinn
Föstudagur 27. nóvember 1964.