Þjóðin - 05.12.1914, Blaðsíða 2

2
þ jÓÐIN
Þ JÓÐIN
kemur út hvern laugatdag. Verð
árgangsins kr. 2,50 auk pós*burðar-
gjalds.
Útg.: Fjelagið Þjóðiii.
Ri'stj.: Einar Gunnarsson.
Áfgreiðslan í Austurstræti, opin
virka daga kl. 10—10
I Pósthólf A. 26. Sími 77.
.Lífið í tunglinu.
þegar verið er að tala um gróð-
ur. og jafnvel dýralíf, sem kunni
að vera í tunglinu, þá virðist þó
fyrst rétt að athuga hitastigið þar
að því, er næst verður komist,
því það virðist þó vera eitt
af aðalatriðum þeim, er koma til
greina, þegar spurt er um líf eða
gróður hvar sem er. — Oft er
talað um hið „kalda ljós“ mán-
ans og er það jafnvel þjóðtrú
sumstaðar að tunglsljósið láti vor-
gróðurinn kala. — Auðvitað eru
það þó ekki mánageislarnir sem
frostinu valda, heldur heiðríkjan
sem þeim er samfara. Hitageisl-
un er nefnilega miklu meiri út
frá jörð og lofti í heiðríku veðri
en þegar skýjað er. Enda munu
allir hafa tekið eftir því að það
er að jafnaði kaldara í heiðviðri,
hvort sem tunglsljós er eða ekki.
þó verður ekki sagt, að mikill
hiti sje samfara tunglsljósinu, og
sjest það best á því, að þótt
geislunum væri safnað með geisi-
stórum holspeglum og brenni-
glerjum, þá væri lengi vel ekki
hægt að sjá minstu stigbreytingu
á nákvæmasta hitamæli. þó tókst
að búa til verkfæri sem netnt er
„bolometer", svo næmt, að það
sýnir hitabreytingu þótt hún nemi
ekki meira en hundrað-þúsund-
asta parti úr einu stigi á Celsí-
usmæli. Er rafmagn notað við
þenna mæli. Með honum er hægt
að komast acS raun um að túíigláú
geislarnir eru ekki með öllu hita-
lausir og um leið hefur tekist að
,mæla útgeislun hitans frá tungl-
inu í hitastigum, og af því reikna
.fit þann hita, sem er á yfirborði
,þess á ýmsum tímum.
Amerískur stjarnfræðingur, einn
Frank Very, hefur reiknað út
yfirborðshita tunglsins, sem er
mjög misjafn eftir því hvað hátt
sólin er á lofti þar.
Samkvæmt þessum útreikningí,
þá er kuldinn á tunglinu fyrir
sólaruppkomu eins og nann get-
ur mestur orðið, þ. e. 273 stig.
Er þetta stig kallað allsherjar-
húllpunktur, því að meiri kuldi
þekkist ekki.
þrátt fyrir þennan afskaplega
kulda á þeim svæðum tunglsins
íem sólin skín ekki á, þá er
engan vegin loku skotið fyrir
það, að lægstu jurtategundir gætu
þolað hann án þess að glata frjó-
magni sínu. það hafa tilraunir
oftsinnis staðfest. En jafnskjótt
og sólin kemur upp, þá stígur
yfirborðshiti tungslins afarfl jótt,
og þegar sólin er komin 10 gráð-
ur upp yfir sjóndeildarhringinn,
hefur frostið þegar minkað um
227 stig, og þegar sólin er stig-
jn um 20 gr., þá er kominn 19
stiga hiti, þ. e. þægilegur sumar-
hiti og gæti þá gróðurinn farið
að lifna við og vaxa ef önnur
lífsskilýrði væru fyrir hendi. En
nú fer hitinn að verða óþolandi.
þegar sólin er komin á miðja
leið frá sjónbaug að hvirfilpunkti
er ’ítomið alt upp í suðuhita.
Eyðinierkurljöllin við miðjarðar-
línuna hjer á jörðunni munu ná
líkum hita þar sem heitast er,
og er það aðalorsök þess, ab alt
líf forðast þau. þegar sólin er í
hvlrfilpunkti er hitinn orðinn
hjerumbil 180 stig og bráðna
reyndar hvorki steinar nje málm-
ar við þann hita, en öllu lífi er
hann óbærilegur. Og nærri því
ofan í 30° hefur sólin lækkað
áðurgen kotnið er úr suðuhita og
við sólarlag er 75 stigum meiri
hiti (minna frost) heldur en við
sólaruppkomu. Munurinn á mesta
hita og mesta tculda á tunglinu
er eftir þessu yfir 450 stig og er
vel skiljanlegt að hicinn nái að
verka sterkar á yfirborð tungls-
ins en jarðarinnar, því að á tungl-
ið skín sólin samfleytt 14 daga
á sama staðinn í senn, og þar
mæta geislarnir engri mótstöðu
við það að fara í gegn um loft
eins og á jörðunni.
Nú er spurningin sú, hvort
nokkurt líf geti þróast á tungl-
inu hitans vegns, því þ2Ö er
víst, að ekkert líf þolir 180 stiga
hita. En þá er það að athuga,
að þessi mikli hiti er auðvitað
ekki nema í hitabelti tunglsins,
um og beggja megin við mið-
baug tunglsins. Eftir því sem
nær færist mánapólunum eftir því
verður kaldara og auðvitað hefur
þá tunglið sitt tempraða belti.
Einnig í hitabelti tunglsins hlýtur
hitinn að vera nokkuð misjafn,
eftir því hvernig landslagið er.
þar eru t. d. geysistór hringfjöll
með dalbotnum í miðju og skugg-
um víða hjer og þar, og gæti
vatn safnast á slíka staði, ef það
væri til.
Að loft eða gufuhvolf sje ekki
í tunglinu að neinu ráði í saman-
burði við lofthjúpinn utan um
jörðina og ýmsar plánetur sem
menn þekkja, — það þykjast
menn hafa rekið sig úr skugga
um- Ef lofthjúpur væri utan um
tunglið, mundi það sjást óðara á
geislabroti því, er myndast þegar
tunglið gengur fyrir stjörnu á
himninum. En vegna þess að
menn hafa ekki rekið sig á nein
slík merki, hafa menn alyktað,
að ef annars væri nokkurt loft
á tunglinu, þá væri það afarlítið
og þunt, og væri vart merkjan-
legt, nema máske niðri í dalbotn-
um og neðanjarðarfylgsnum. —
Að rennandi vatn hefur heldur
ekki leikið um yfirborð tungls-
ins er auðsjeð á öllu. En þar
með er þó ekki sagt, að vatn sje
þar ekki til, -- því þótt það væri
til, þá mundi það ekki koma
fyrir að neinum mun í fljótandi
formi, heldur einkum sem ís eða
vatnsgufa. — Hvað fjöllin í tungl-
inu eru hvít, gefur einmitt ástæðu
til að ætla að þau sjeu að miklu
leyti ísi þakin. þegar sólin síðan
kemur með sína sterku geisla,
þá leysist ísinn sundur að meira
eða minna leyti. En vegna loft
leysisins mun hann að mestu gufa
upp, en máske eitthvert lítilræði
síga niður í holur og fylgsni.
Vatnsgufan breiðir sig jafnt yfir
alt og verður aftur að hrími þeg-
ar kólnar. Tilraunir hafa sýnt,
að í loftlausu rúmi gufar ísinn
upp löngu áður en hitastigið nær
bræðslumarkinu, og þarf ekki
loftlaust rúm til, því reynslan
sýnir að snjór og föl rýrnar
smámsaman í frostvindi, og að
þvottur geti þornað i frosti. —
Aftur *á móti gufar ísinn ekki
upp þegar hann verður mjög
kaldur, og við algjörðan kulda
(273°), eins og er á tunglinu næst-
an hálfa mánuð sem nóttin varir í
hvert skifti, þá verða yfirleytt
engar efna- eða formbreytingar.
ísinn verður þá eins og nokk-
urs konar steinn óbreyttur allan
timann og fer ekki að gufa upp
fyr en nokkrum tíma eftir að
sólin er komin upp yfir sjón-
baug.
Vatnsgufan myndar nú lágt
gufuhvolf af gagnsærri gufu, sem
vjer ekki sjáum, því ský eða
þoku myndar hún ekki nema því
að eins, að hún sje blönduð
öðrum lofttegundum, svo sem
andrúmslofti. Annars hafa menn
stundum orðið varir við lítilshátt-
ar þokumyndun á tunglinu á
þeim stöðum, þar sem sólin er
komin upp fyrirnokkru. Liggur sú
þoka mjög lágt niðri á láglendi,
en á hærra liggjandi stöðum sjest
hún ekki. — Eins og áður er
sagt mun vatnið ekki vera mikið
í fljótandi formi nema máske þeg-
ar það bráðnar mjög ört, því
það gufar afarfljótt upp. þó virð-
ist vel mögulegt, að jarðvegurinn
sjúgi í sig talsvert af vatni, þar
sem föl eða hrím bráðnar, og að
jarðvegurinn geti með öðrum
orðum haldið í sjer allmikilli vætu,
sem auðvitað beinfrýs þegar
kólnar. —
Menn hafa tekið eftir því, að
dalbotnar skifta lit á tunglinu og
dökkna, er sólin hefur skinið á
þá um stund, og ætla menn, að
þetta geti einmitt komið af því,
að klaki sje að þiðna, og jarð-
vegurinn blotni. — Einkum héfur
orðið vart við þessi ummerki í
dalbotnum hínna miklu hring-
fjalla og álíta menn, að sú gufa,
er þar myndast, tempri nokkuð
bruna sólargeislanna og geti þá
myndast skilyrði fyrir ýmsan,
jurtagróður, sem þó hljóti að vera
af allra lægstu tegund. þesa má
líka geta, að orðið hefur vart við
grænan lit á ýmsum slíkum lág-
lendum stöðum. Væri hugsan-
legt, að hann stafaði frá einhverj-
um gróðri.
Auðvitað eru allar tilgátur um
þessi efni miðaðar við það, sem
menn þekkja hjer úr náttúruríki
jarðarinnar, og er slíkt auðvitað
ekki fullnægjandi til þess að gera
ábyggilegar ályktanir, þar sem
öðruvísi er ástatt.
(Eftir þýsicu riti).
T a f í a s .
„Blakka kyngi — sagðirðuþað?“
„já“, var andað til svars, úti
við dyrnar, sem voru þær einu
á litla herberginu og lágu út til
gangsins. þær voru alt af harð-
læstar þegar búist var við þeim,
sem svaraði.
Myrkrið lá hlýtt og þelmjúkt
um þau öll; og þó braust Ijós-
þoka í gegnum það — óstöðug og
hverful eins og ópalmóða. þeir
sátu allir þrír saman, fast hverað
öðrum — en h ú n var ekki
sjálf í herberginu nema af og til.
Tafías dró ekki andan, en piltarn-
ir önduðu djúpt, þungt og ekki
jafnt.
„Blakka kyngi varð þess "ald-
andi, að jeg tældist til þess að
beita því sem jeg átti til, en hafði
ekki leyfi----“
Orðin urðu ekki heyranleg.
Ragnhildur var farin aftur ogtitr-
ingur, eins og af fjarlægri en þó
skaðvænlegri elding, streymdí
gegnum líkamina, sem voru að
byggja einn hug saman af þremur.
Myrkrið var aftur almáttugt ut-
anum nianngervin og þó ljósí
hefði nú verið brugðið upp hefðu
að eins þrír unglingar á fyrstu
þroskaárum sést í stofunni — auk
hennar, sem var nú ekki við. Hún
lá föl og kyr á slitnum, fremur
fátæklegum lr- íbekkí einu horn-
inu, og var i./orki dauð né lif-
andi.
Svo kom snöggur kippur í þá,
sem fundu til, og Ragnhildur tal-
aði aftur í iágum, hreimhreinum
róm.
„Segðu okkur söguna. Nú get
eg skilið hana — já, nú skil eg“.
—„Eldbylgjan hafði drukknað und-
ir holskeflunni miklu. Flestum
öndum hinna framliðnu var hald-
ið föstum, vitundarlausum, til
dómsins; en nokkrir voldugir og
vonlausir andar komu hingað“.
Ljósið um Tafias og frá hon-
um varð að veikri skímu, sem
var svo að segja til einskis nema
þéss að láta myrkrið sjást. Titring-
urinn fór gegnuni hann í mjúkum,
löngum sveiflum.
„Jeg varð fyrir einum þeirra.
Snorraríki var þá ekki til, en jeg
hafðist við þar sem þórsmörk er.
Hann hratt mér niður á við, næst-
um því svo langt sem jeg gat
komist. Og freistingin sigraði
m>g- Jeg brá hans eigin vopni
og sveið á mjer vængina, sem voru
að vaxa og áttu að bera og hefðu
getað borið mig yfir um.
Langt og hálfkæft vein skalf í
taugum hennar og náði til þeirra
— en bylgjurnar í ljóshjúpnum
urðu dýpri og þyngri.
„Segðu söguna", skipaði hún í
sterkari róm.
„ já, þú getur skipað af því jeg
fjell. Hefði jeg þolað ranglætið
þá væri jeg nú ofar þínum boð-
um. En þegar þú kallaðir var
mjer lö?Ö sú skylda á herðar að
svara.
Atlantisvofan var óvenjulega
máttug og eins og okkur marga
hafði grunað þegar holskeílan reis,
var fjöldinn allur, auk hans, sem
sóttu yfir sundið. Jeg hafði dáið
í friði en var ekki hreinn, Próf-
skeiðið var byrjað og guðdómleg
von var að gagntaka mig. Vofan
frá sokna landinu vissi að eitt hið
versta verk var unnið með því að
freista mín af þeim, sem sveimuðu
hér í kringum sín eigin bein. — j
En annara var freistað af öðrum i
og margir Ijellu en sumir risu —
því, að verða fyrir móðgun og
mæta henni rétt, er gæfa allra
þeirra sem eru ekki fullhólpnir“.
„Söguna“, var kallað frá legu-
bekknum. Hún reis upp á oln-
bogann með opnum, ósjáancli aug-
um.
„Meðal vor er þekt það efni l
sem streymir gegnum Ijósvakann. j
Jeg hrærist sjálfur í þessu efni —
en gegnum mig fer aftur annar
straumur, sem jeg má ekki rann
saka. Jeg brá blæjunni að eins
örlírið frá og öðlaðist afl, sem jeg
beitti á móti draugnum frá Atl-
antis. Hann var ekki hreinsaður
af þeim efnum, sem myndast í
andrúmsloftinu og hann hrökk
undan mjer út í ystu myrkur —
og dró mig með sjer út fjær og
fjær að merkjalínunni, sem grein-
ir okkur frá glötuninni.
Með þessum hætti varð jeg enn
þá jarðbundnari en fyr og jeg
sveimaði nú nær og nær þeim
stöðvum, sem Jeg var hugFestur
við þegar jeg dó. þá rann fag-
urt fljót, slétt eins og spegill ná-
lægt núverandi farvegi þverár.
það hjet Kharja eftir elsta land-
námsmanninum, sem kunnugt var
um að komið hafði hingað yfir
Atiantis — af ókunnum uppruna.
Á Kharjabökkum fljettuðu ang-
andi viðir saman greinar og ræt-
ur og brugðu skuggum og glampa-
skiptum yfir þessa lygnu, breiðu
móðu, sem bar og ól óteljandi
mergðir fugla og fiska. Á vestri
bakkanum var heimili mitt, það
efsta í bygðinni og þar var jeg
oftast nálægur, ósýnilegur öllum
en vitandi um flest sem gerðist
bæði innra og ytra hjá mönnun-
um. —
Jeg hafði tekið eftir því mörg-
um manns öldrum áður en atvik-
ið fór fram sem jeg segi hjer frá
— að ein ætt á Suðurnesjum,
sem nú eru kölluð svo — var að
byggja upp illsku, glæpsemi og
fjölkyngisgáfu í niðjum sínum.
þetta gerðist alt á svo skömmum
tíma (eftir tímatali sem mjer er
bannað að skýra fyrir ykkur) að
svo að segja áður en mig varði
stóð fullgerður illvirki og galdra-
maður úti fyrir einni verbúðinni
þar syðra og taldi fiskana á fjærsta
djúpmiðinu, áður en hann reri.
Hugur minn flaug fram og aft-
ur í tíma og geymi með öllu því
frelsi og allri þeirri ábyrgð, sem
var veiti mjer og öðrum á sama
stigi. Og jeg sá nú vaxa upp
forkunnar fagurt blóm í meyjar-
mynd saklaust og hreint, eins og
jarðarloftið getur ýtrast leyft —
og svo sá jeg stálsterkan, vamm-
lausan viljaþrótt, sem komið hafði
óvenjuhraða og beina ferð frá
kristallinum, gegnum frumlur jurta
og dýra, upp í mannhelma.— þau
unnust á bökkum Kharja.
Mærin var stjúpdóttir miðaldra
manns, sem lagði ákafar ástir 4
hana. þá voru sifjalög öll önnur
hjer í landi og var þessi ástríða
ekki glæpsamleg, en þó andstyggi-
leg í augum hinna ódauðlegu. Jeg
skyggndist djúpt inn í hugstjúp-
ans og fann hatrið magnast hjá
honum á móti fagra, einbeitta og
svipsterka sveininum, því hann
átti einn allan kærleik meyjarinn-
ar óskiftann. Og jeg sá að stjúp-
inn bruggaði banaráð — og jeg
vissi að frægi galdramaðurinn
syðra mundi verða beðinn ráða.
Svo kom eitrið í skál með dökk-
leytri blöndu af berjalegi sem var
þá almennur svaladrykkur hjer.Jeg
sá sveiflurnar banvænu og hvern-
ig þær menguðu allan vökvann
og jeg taldi þær. — Jeg stillti afl
mitt saman við þær og rjett þeg-
ar sveinninn var að bera skálina
a munninn þá sendi jeg strattm í
gegnum drykkinn og breytti hon-
um í einu augnabliki í hressandi,
heilnæmt vín.
Galdramaðurinn vissi svo mik-
ið að hann fann að hjer átti hann
við ofurefli — og hann skreið inn
í skímaskot blökku kynnginnar
og jeg varð hans ekki var á þess-
um stöðvum síðar.
En þetta atvik reisti mig við og
gaf mjer nýja lífsvon. Fögnuður-
inn streymdi að mjer og um mig
en ekki í gegnum mig, því mjer
var ehki fyrir gefið til fulls. En
mikil, sterk og djúp hugsun leið
gegnum alla aflhnúta þessa kerfis
sem ber mitt persónulega eilífa
eðli. Jeg átti að bæta fyrir það
í m a n n h e i m i með hvítagaldri,
sem jeg hafði brotið meðal and-
anna með hinni- öfugu, ljóshnísnu
listinni og þá fa n jeg að síðar,
löngu síðar, eftir ykkar tímatali,
mundi verða kallað á mig — og
jeg beið þess um allar aldirnar,
en kom ókallaður á meðan, hvar
sem jeg gat. í þessu aldabili hafa
auðnir íslands raunar tafið mig mik-
ið — en jeg hef stígið, stígið í átt-
ina þangað sem jeg stóð þegar
vofan brá mjer, en þó er ennþá
svo langt eftir, að jeg þ u r f t i
þín, þú sem kaltar þig Ragnhildi,
og holdgaðist fyrst t mannsmynd
þcgar F^inverjar nof&u hjcr aö-
setur, og jafnframt stóð jeg ekki
hærra en svo að þú gatst náð til
mín. — — —*
Ljóshjúpurinn varð smátt og
smátt samlitur myrkrinu, og eftir
stund kveikti titrandi hönd á litl-
um olíulampa.
„þey, þey, Gvendur; bíddu
við", sagði Jón á mjúku Reykja-
víkurmáli.
„Já‘, sagði Sigurður, við skul-
um þegja — og bíða. Og svo
var ljósið slökt aftur.
Vesíeinn.
Sænsk saga.
Hann Jóhann Pjeturs
á Búi gat brailað
og braukað sem lysti,
sem fólksins fyrsti
og fremsti „Kólfur*,
sem þar var kallað.
Hann gekk þá sem ekkill,
er gerðist sagan
og gáði að fljóði,
og gullkeðjan glóði
gild og skínandi
yfir magann. —
Á Vindfellsengi
var dansað einn daginn.
þar drakk hann með öllum
kunnugum körlum
og kleip og hnipti
í drósasæginn.
þær litu örvandi
augum á Kólfínn.
„Við auð og við forða
að bekkjast og borða
á Búi — það var
að fá upp tólfin.
Víst fláði’ hann og kvaldi
fólkið með okri
og flækti og batt það
og sagt var það satt, að
öll sóknin var þess vegna
í basli og hokri".
Og víst hafði’ hann níðst
á Níels á Velli.
í neyð varlhann þjáður
uns húsviltur, hrjáður
hann hrekst nú á lánlausum
drykkjumanns ferli.
En Kólfur á Búi var
burgeis þann daginn.
Við blíðskap og unan
flaut brennivínsbunan.
Hann belgdi sig út
svo að tútnaði maginn.
Og stúlkan hans
Níelsar Níelssonar
var náðugast klipin;
og snjóföl á svipinn
hún sá sig arfborna
húsfrú — scm vonar.
En Kólfur var ekki
kominn að veiðast.
Hann kunni að selja
og virða og velja
og vissi um margar,
sem til mundu leiðast.
Svo tók hann í makind-
um meyjarnar taki
um mittið utan —
en knefann um kutann
krepti Níels,
drukkinn, að baki.
Hann greipaði og kreysti’ hann
með hamslausum höndum
við hnakkann og sló hann,
og hnífinum hjó hann
á hol, svo að Kólfurinn
steyptist til jarðar.
„Já, góndu nú, okrari,
seinasta sinní.
Sjáðu og heyrðu,
þú dattst — og nú deyrðu.
Hann drap þig, hann Níels,
sem bar þig í minni.
Og aftur á kverkina
vóg hann. Svo vattst hann
sinn veg gegnum hóplnn.
En hásstafa hrópin
heyrðust frá þernunum:
,TokiÍ hann fasian". .
Á hylinum röktu þeir
hinsta sporið.
þar hafði sem þekt er
drápsmaður drekt sjer.
-- þeir drógu hann upp,
þegar kom fram á vorlft.
þeir lögðu’ hann í kyrþey
í óvígða eyðið;
en enginn, þeir segja,
vill fara og fleygja,
sem fólksvenjan heimtar
— steini á leiðið.
þeir dæma: Sje rekið
rjettar og skyldu
er ranglátt að víta.
þess gröf skal ei grýta,
sem gerði hvað aðrir
ei þorðu — en vildu.
Fröhdlng.
Lúðurinn
sem þagnaði.
Viðburður úr bardaganum vlS
Aisne-fljótiö.
Eftir tveggja daga skothríð tókst
Frökkum loks að þagga niður í
fallbyssum óvinanna yflr á hæð-
unum við Pompelle — að minsts
kosti um stund.
Fótgönguliðið, sem nauðugt
hafði orðið að halda kyrru fyrir
um langa hrið, bjóst nú til að
hefja áhlaup á varnarlið fjand-
mannanna.
Fyrirskipanir, köll og skotmerkl
gjalla gegnum skógana. Sólin
skín um Aisne-dalinn ogdátarnir
hlaupa fram um ryðrauða sljett-
una, fylking eftir fylking. Rauðu
buxurnar þeirra síðu líta út eins
og smáblossar skoppi fram um
grundirnar. — Áfram! — byssu-
stingirnir glampa í sólargeislun-
um — vopnakliðurinn berst um
dalinn, brak og brestir heyrast