Þjóðstefna - 15.03.1917, Síða 1

46. tölublað
Reykjavík fimtudaginn, 15. marz
19 17
Fyrsta ást
Volíaires.
Sýnlshorn af „Francois de Volt-
aire“, sem er ritverk eftir Ge-
org Brandes, og byrjaði að
koma út 18. okt. s. 1.
I.
Kiausturstjórinn var yngri bróð-
ir hins fræga herstjóra, Duc de
Vendðme, sem Saint Simon hef-
ur annálað fyrir hina nöpruhæðni,
sem honum var lagin, og sem
jatnvel hefur náð inn í þjóðmála-
glamur Holbergs, sem ásakar hann
fyrir að hafa brennt og brælt
„allstaðar í sínu eigin landi“.
Vinir og félagar klausturstjór-
ans söfnuðust ennþá saman í
húsi hans umhverfis hið léttlynda
kendarljóbskáld, ábótann af Chau-
lieu, sem var leiðtogi þeirra í
andlegu tllliti. Sjálfur bjó Chau-
lieu í „Le Temple", og þangað
var það sem Voltaire kom með
föður sínum, þegar hann var tólf
ára að aldri. Var faðir Chaulieu
ábóti í Chateauneuf.
í kvöldsamsætum þessara
manna var óstjórnlegt drykkju-
svall. þar stjórnaði Bakkus, og
þokkagyðjurnar voru þar um-
burðarlyndar, og þar var það, að
hinum holdgranna unglingi með
híð sárbeitta augnaráð fanst mik-
ið til þess koma að vera með
reyndum mönnumogekki óreynd-
um konum. þarna sat hann nú,
sem var nýskroppinn út úr skól-
anum meðal prinsa og hinna hátt-
settustu aðalsmanna Frakklands
og töfraði þá með fyndni slnni,
kringilegum hugmyndum og hinu
óþreytandi glaðlyndi sínu og
glettni, sem enginn þeirra átti
nema hann, og hagaði sér að
öllu leyti gagnvart þeim, sem
væri hann jafningi þeirra. Eins
og Napoleon og bræður hans,
því nær hundrað árum síðar, sett-
ust í hásæti Norðurálfunnar sem
væru þeir til þess bornir. þann-
ig umgekkst Valtaire, sem var
aðeins hálfvaxinn drengur — á
þessu stéttaskiftingatímabili —
hina ættgöfgustu aðalsmenn Frakk-
lands eins og engin spurning
gæti verið um það, að hann væri
jafnoki þeirra.
Allir þessir aðaismenn, sem
hinn ungi Voltaire var með, hlyntu
að hinni meðfæddu fyrirlitningu
hans á öllu því, sem ekki var í
samræmi við skynsemina, óbeit
hans á meinlætalifnaðinum og vel-
líðunartýsn hans. Samkvæmt
eðlisfari sínu hneygðist hann ekki
til munaðarlífs með félögum sín-
um. þessir gömlu menn, sem
upphaflega höfðu safnast s^man
í „Le Temple" hjá prinsinum af
Vendöme, heyrðu til þeim tíma,
þegar það var talið sjálfsagt að
drekka hið freyöandi vín þangað
til menn ultu undir borðið. það
þótti engin vansæmd meðal þeirra
að ganga drukkinn til sængur á
hverju kvöldi. þeir tilheyrðu
hinu glaða og léttúðuga föruneyti
vínguðsins.
Voltaire, sem sat meðal þeirra
og var vígður af þeim í freyð-
andi kampavíni, sem átti vel við
fyndnina og glaðværðina í hinni
gáskafullu unglingssál hans, var
fulltrúi hinnar yngri kynslóðar,
meðal þeirra, sem ekki lengur
sótti andagift sína til vínsins, og
ekki leitaði til þess til að styrkja
eða skerpa hugsanir sínar. Hans
drykkur var ekki vín heldur kaffi,
sem styrkir heilann í stað þess
að lina hann, kaffið, sem ekki
framleiðir óákveðna drauma, held-
ur hvassa sjón, sem sannleikur-
inn getur ekki dulist fyrfr. Með
Voltaire byrjaði samtalslistin, og
fyndni hans vakti eftirtekt þegar
hún heyrðist í fyrsta sinn á hin-
um nýstofnuðu kaffihúsum.
í Englandi voru kaffihúsin opn-
uð 1669, en í Frakklandi 1671.
þau þrifust aldrei á Englandi, en
öðru máli var að gegna með þau
á Frakklandi, því árið 1720 voru
þrjú hundruð kaffihús í Paris og
jafnmörg að tiltölu í öðrum frönsk-
um borgum. Kaffihúsin eyði-
lögðu gömlu veitingahúsin þar
sem menn höfðu fyrst drukkið
sig fulla og síðan lent í áflogum.
Á kaffihúsunum þreifst fyndn-
in, skilningurinn og sá hlátur,
sem var tákn andlegra yfirburða,
sem hitti, felldi og hafði áhrif á
aðra, en ekki hinn hávaðasami
ölæðishlátur.
það hefur verið sagt um Vol-
taire, að hann hafi drukkið fimm-
tíu bolla af kaffi á dag til að lifa
og dáið at þessum fimmtíu kaffi-
bollum, sem hann drakk daglega.
Að líkindum hefur lofræða sú,
sem Friðrik mikli samdi um hann,
eftir að hann var andaður,
gefið tilefni til þessara orða, þar
sem hann taiar um hve mikla
fyrirhöfn hann hafi lagt á sigvið
hinn síðasta harmleik sinn: „Hann
vakti heilar nætur við að gjör-
breyta harmieiknum, og hvort
sem það nú hefur verið til þess
að verjast svefni eða til þess að
skerpa gáfurnar, þá drakk hann
kaffi hóflaust. Fimmtíu bollar af
kaffi á dag dugðu honum varla.
þessi misskilningur Friðriks
mikla er sprottinn af því, að þeg-
ar Voltaire, skömmu fyrir dauða
sinn las upp uppkast að orða-
bók í hinu frakkneska vísinda-
mannafélagi, þá drakk hann fimm
sinnum tvo og hálfan bolla af
kaffi meðan á upplestrinum stóð.
En víst er um það, að kaffið
var uppáhaldsdrykkur Voltaires,
en ekki vín, og því síður öl.
II.
það er auðvelt að hugsa sér
hvað hinn vandaði og heiðarlegi
faðir, Arouet, hinn fyrverandi
skjalaritari og núverandi háem-
bætrismaður sagði um þetta iðju-
lausa og ráðlausa líf sonar síns,
með skáldum og höfðingjum. í
stað þess að lesa lög, og búa sig
undir framtíðina, fór hann að
heiman fyrir hádegi og kom ekki
heim fyrr en undir morgun.
Yfir höfuð að tala, hagaði hann
sér eins og hinn- tapaði sonur.
Smásaga, sem yfir höfuð að tala,
er óáreiðanleg, virðist þó hafa
þann sannleika að geima, að þeg-
ar hinn ungi Voltaire hafði einu
sinni fengið hundrað louisdora
fyrir ritsmíðar (sem hann þá á-
leit mikið fé), þá var verið að
halda uppboð þar sem hann gekk
fram hjá. Kom hann þá auga á
vagn, tvo hesta og nokkra þjón-
ustusveinsbúninga. Hann keypti
þetta allt saman, leigði sér þjóna,
sem voru mátuiegir í búningana,
lét spenna hestana fyrir vagninn,
keyrði um allt nágrennið, sýndí
vinum sínum sjálfan sig í allri
sinni dýrð og lifði sælu lífi um
daginn, unz vagninn valt um koll
um kvöldið við Rue du Long-
Pont. Daginn eftir varð hann að
láta þjónana fara og selja vagn-
eiganda vagninn og hestana fyrir
helming þeirrar upphæðar, sem
hann hafði keypt þetta fyrir dag-
inn áður. Önnur smásaga, sem
er alveg sönn, skýrir frá því, að
einn dag skipaði faðir hans —
sem var orðinn leiður á útivist
sonar síns um nætur — að loka
götudyrunum um kvöldið og af-
henda sér sjálfum lykilinn. Hinn
ungi maður kemur undir morg-
uninn heim úr glaðværum féiags-
skap, og finnur, að hurðin er
harðlæst. Dyravörðurinn getur
ekki gefið honum neitt betra ráð
en að leita húsaskjóls með því
að skríða inn í burðarstól, sem
stóð í garðinum. Hann lætur
sér það að kenningu verða og
býr eins vel um sig og unt er á
burðarstólsdýnunum, og fellur
strax í svefn. Um morguninn
fara tveir ungir þingmenn þar
fram hjá, og koma þeir auga á
Voltaire, kannast undir eins við
hann, og láta, sér til skemtunar,
tvo burðarsveina bera hann til
kaffihússins La Croix de Malte,
þar sem hann vaknar við hina
lélegu fyndni gestanna og þjón-
anna.
III.
það eru engin undur, þó
gamli maðurinn að lokum ekki
sæji önnur ráð til þess að losa
son sinn við alia þessa æskulétt-
úð en að koma honum burt úr
Paris. Hann bað því hinn fyr-
nefnda markgreifa frá Chateau-
neuf, sem var bróðir hins fram-
liðna ábóta, og hann þekkti frá
fornu fari, að taka son sinn með
sér sem aðstoðarmann eða fylgi-
svein, þar eð svo stóð á, að
markgreifinn ætlaði einmitt þáað
fara sem sendiherra til ríkisþings-
ins í Haag. Áður hafði hann
sent þenna óstýriláta son sinn til
reynzlu til Cain í Normandi, og
þar hafði orðrómurinn, sem fór
af honum, sem ungu skáldi, þeg-
ar í stað, veitt honum aðgang, að
þeim bezta félagsskap, sem sá
bær gat boðið. Eftir að hann
hafði dvalið þar nokkra mánuði,
fór hann áleiðis til Haag. Var
hann þá átján ára að aldri.
í Haag var fullt af frakknesk-
um flóttamönnum. það voru
Huguenottar, sem höfðu flúið út
fyrir landamærin til þess að kom-
ast hjá trúarofsóknunum. Meðal
þeirra var Madame Dunoyer, sem
hafði stokkið frá manni sínum,
eftir að hafa gert hann stöðulaus-
an með ráðleysi sínu, og hafði
hún tvær dætur sínar með sér.
Dunoyer hafði verið kafteinn í
hernum, þingmaður og loks yfir-
umsjónarmaður yfir fljótum og
skógum ríkisins t Languedoc.
Madame Dunoyer var ekki ,nein
fríðleikskona, en hún var ásta-
gjörn, gefin fyrir æfintýri, góð-
um gáfum gædd, framtakssöm og
ofsafengin í skapsmunum. Hún
hafði fyrst lifað nokkra hríð á
Englandi af styrk, sem hún hafði
náð sér í; nú reyndi hún að
hafa ofan af fyrir sér í Hollandi
með því, að gefa út flugrit, sem
nefndist La Quintessence, og
flutti svokallaðar sögur frá Paris
og hirðinni. í þeim var naumast
nokkurt orð satt, heldur úði þar
og grúði af skrítlum, slúðursög-
um og hneykslisatburðum. Elztu
dóttur sína hafði hún gipt göml-
um manni, en yngri dóttur stna
sem hét Olympe, en hún kallaði
Pimpette, hafði hún ennþá hjá
sér.
Olympe hafði verið óheppin t
ástasökum. Einn af uppreistar-
fyrirliðunum, Jean Cavalies,1 sem
hafði verið yfirunninn af mar-
skálknum frá Villors, hafði orðið
fyrir giæsilegum viðtökum, þegar
hann kom til London, og meðal
annars komst hann-í kynni við
Madame Dunoyer, og þegar hún
komst að því, að hann ekki að-
eins var peningalaus, heldur jafn-
vel í miklum skuldum, þá hafði
hún seit demanta þá, er hún
hafði tekið með sér, þegar hún
hljóp frá manni sínum, til þess
að hann gæti borgað liðsforingj-
unum í herfylki sínu aftur þá
peninga, er þeir höfðu lánað
honum. Hann trúlofaðist því
næst Olympe og fékk móðurinni
undirskrifað hjúskaparloforð. En
þegar þau höfðu verið harðtrú-
lofuð í tvö ár, hvarf unnustinn
einn góðan veðurdag til Englands
þar sem honum buðust betri
kjör.
Hinn ungi Arouet komst brátt,
eftir komu sína til Haag, í kynni
við Madame Dunoyer, og varð
þar í fyrsta sinn ástfanginn. Und-
ir eins og hann og Olympe höfðu
hittst urðu þau jafn hrifin hvort
af öðru, og hún lét ekki elsk-
huga sinn ganga eftir sér. þau
voru saman dag hvern og nutu
ástarsælunnar í ríkum mæli.
En hin reynda móðir hennar
sá það fljótt, að hinn nítján ára
gamli maður, sem þar að auki
var bæði stöðulaus og tekjulaus
var ekki hæfur til að verða eig-
inmaður Pimpette, og samband
við hann mundi aðeins verða
henni til skaða og standa í vegi
fyrir góðri giptingu. Jafnskjótt
sem hún komst að raun um, að
þau voru trúlofuð sín á milli, fór
hún því tafarlaust á fund sendi-
herrans, og bað hann að gera
enda á þeirn kvöium, sem hinar
tíðu heimsóknir aðstoðarmanns
hans hefðu í för með sér fyrir
dóttur sína.
Markgreifinn frá Cháteauneuf
afréð að gera skjótan enda á
þessu máli, sumpart vegna þess,
að hann óttaðist hneykslisgreinar
í La Quintessence, og sumpart
vegna þess, að hann var hrædd-
ur um, að ríkisþingið kynni að
líta svo á, að ákafi hins katólska
aðstoðarmanns í því, að bindast
kopu af mótmælendaflokkinum
væri tilraun til heimildarlausrar
trúarumvendingar; sérstaklega þar
sem það var alkunna, að herra Dun-
oyer var mjög umhugað um, að
dóttir stn hyrfi aítur í skaut
rómversku kirkjunnar.
þegar hinn ungi Francois
Arouet kom heim um kvöldið,
var honum tilkynnt, að sendi-
herrann óskaði að fá að tala við
hann undireins, og tók hann þá al-
veg óviðbúinn á móti þeim þrumu-
boðskap, að hann ætti undir eins
að snúa heim til Frakklands. það
var með naumindum, að hann
fékk að dvclja einum degi leng-
ur í Haag, þó með því skilyrði,
að hann ekki stígi fæti sínum út
fyrir húsdyrnar.
þrátt fyrir þetta reiðarslag,
myndaðist sá ásetningur undir-
eins í hans frjósama heila, að
gefast ekki upp. Alla nóttina
var hann að hugsa ráð sitt, og
gat ekki fundið neitt betra en
það, að skrifa Pimpette og stynga
upp á því við hana, að þau flýðu
bæði til herra Dunoyer, sem var
í Frakklandi. Fyrst og fremst
var allt undir því komið að
tryggja sér það, að bréf gætu
gengið á milli elskendanna, þenna
stutta tíma, sem þau höfðu ráð á.
Af sérstökum ástæðum, eru
ennþá til fjórtán af bréfum þeim,
sem hinn ungi maður skrifaði
Olympe Dunoyer, ef til vill öll
þau bréf, sem hann, yfir höfuð
að tala, hefur skrifað, og þó var
það innileg bæn hans, að þau
yrðu brend undir eins. Móðir O-
lympe, sem varsem sé bæði ágjörn
og ófeilin, gerði allt, sem í henn-
ar valdi stóð til að aðskilja hina
ungu elskendur, og þegar bréfin
voru komin í hennar hendur, af-
réð hún að gera sér matúrþeim
og árið 1720, eða sjö árum síð-
ar, gaf hún þau út í flmta bindi
safns síns „Lettres historigues et