Vestri - 21.11.1916, Blaðsíða 2

176
VESTRI
t>au eigi bvo víöa evindi, að vel
gjörningur sé að þau komi fyrir
fleiri augu en lesa Skólablaðið. —
Háttseni'i iriárgra gagnvart. skepn-
uoum er enn mjög ábótavant, ekki
síst hátfsemi barua og unglinga.
Ættu foreldrar og kennarar að
taka höndum saman til umbóta á
þessu og öðru sem aflaga fer í
uppeldismálum. Myndi sá fólags-
skapur óefað brátt sýna góðaávexfi.
Yæri óskandi að áhugasamir
kennarar og foreldrar vildu beita
sér íyrir slikri fólagsstofnun hór í
bæ. Því meiri aíúð og rækt sem
við leggjum við uppeldis og menta.
málin, þvl blessunarríkaii verða
ávextirnir. Þess vegna er þar
hvorki fyrirhöfn né fé ofaukíð.
Pdlland.
n
Síðustu öldina, og jafnvel leng-
ur, má heita að Pólland og kjör
þess hafi verið stöðuyt umræðu-
o g þraetuielni, Til fróðleiks
skuiu hér rakin helstu atriðin i
hinni fjölbreyttu og trægðarríku
sögu landsins:
Að því er sagnir segja koma
Pólverjar tyrst til sögunnar sem
sjálfstæður þjóðflokkur 840, þegar
bóndi einn, Piast að nafni safn-
aði þeirn milli fljótanna Weicihel
•g Warthe í sjálfstæða he.ld.
í>að var þó fyrst seint á 10. öld
að pólska ríkið iór að þroskast.
Varð Boleslaw I., sem var fimti
liður Piastættarinnat á konunga>
stóli, þar mest ágengt. Árið
1002 gerði hann innrás í Þýska-
land og vann þar mikil lönd.
Lauk þeirri herferð svo, að Hinrik
keisari II. varð að viðurkenna
Pólland sjálfstætt konungsríki,
•n áður höfðu furstar Pólverja
orðið að taka það að léni hjá
Þýskatandskeisara. Eftir dauða
Boleslaw I. valt á ýmsu í land-
inu, enda deildust þá völdin miiM
margra, svo innanlandsóeirðir
drógu úr framkvæmdum út á við.
Og þegar Mongólar brutust inn
l landið 1240 lyftu Póiverjar ekki
skildi til varnar, að heita mætti.
Seint á 13. öld flutti fjöldi
Þjóðverja til Póllands og höiðu
þar mikil áhrif og náðu ýtnsuoi
forréttindum. Einkum varð það
þjóðinni til niðurdreps að öll
geistlega stéttin var þýsk. Komst
þá lénsherravaldið á í Pollandi
og landið í hina mestu niður-
lægingu.
Smámsaman rétti þó landlð við
aftur og varð eitthvert stærsta
og öflugasta ríki áliunnar undir
stjórn Jagelloættarinnar. Síðasti
konungur af Jagelloættinni var
Sigmundur II. og við dauða hans
náðt' Pólland norður að Eystra.
aaltslöntíum, suður að borginni
Bender viJ Dnjester. að mynni
fljótsins Netze að vestan og til
Ðesaa að austan. Stærð rikislns
yar þá alls 940,000 km. Ea
aðalsmennirnir náðu altaf meiri
og meiri tökum á ríkismálefnun-
um og konungdómurinn var að
mestu natnið eitt, enda varð Pól-
land við dauða hans valríki (að
stéttir landsins réðu því hver
konungdóm hlaut) og hafði að-
allinn þar öll ráðin. Varð Pól-
land lordæmi margra aðalsmanna
í öðrum löndum. sem reyndu á
alla lund að þrengja konungs.
valdið og ná sem mestum rétt>
indum.
Fyrsti valkonungur Póllands
var hinn transki prins Henrik af
Anjou, sem auk skuldbindingar
við grundvallarlög landsins, sem
nefnd voru Pacta conventa, varð
að taka á herðar sér loforð um
pólskan flota fyrir franskt fé og
herlið, sem verja átti Rússum
innrás. Féllust Hinriki konungi
skjótt hendur og yfirgaf ríki sitt.
Næstur honura varð Pólverja>
konungur Stefán Váthori, og
kom hann ýmsum réttarbótum á
í landinu og vann alt Ltfland
að Riga undir rikið. En ekki
tókst honum að brjóta svo veldi
aðalsins sem hann vildi, enda
unnu Jesúítar kappsamlega gegn
honum og fengu við dauða haus
kjöiinn sem Pólverjakonung Sig.
mund, son Jóhanns III. Svíakom
ungs. En Sigmundur, sem var
æstur páfatrúarmaður lét Jesúita
ráða öllu og var ónýtur stjórnt
andi. Við dauða föður síns ertði
hann kórónu Svfþjóðar, en var
afsagðut konungdómur þar. Sig>
mundur viidi þvi ekki vlðurkenna
ríkisstjórn Gústafs Adolfs og
átti við hann ófrið, sem lauk svo
að Svíar fengu Lifland og sneið
af Prússlandi.
Póliand komst aftur í ótrið við
Sviþjóð, er Jóhann Kasimir
Pólverjakonungur, launsonur Sig»
mundar, ekki vildi viðurkenna
konungdóm Karls Gustafs X.
Hann réðist á Pólland með kjör*
turstanum at Brandenburg og
vann mest alt landið undir sig,
nema Litháaland. En þá sagði
Danmörk Karli Gústafi strfð á
hendur. og fór hann þá hina
frægu tör sina yfir Beltin; varð
þ ,ð til bjargar Póllandi. (Er nánar
irá þessum atburðum sagt i sög
uiu herlæknisins). Varð Jóhanu
Kasimir siðast landflótta og dó
i Frakklandi 1672. — Við burtför
haus varð aðalsmaðuriun Mikael
Visnioviechi konungur og gekk
alt á trétótum hjá honum. Kó«
sakkar og Tartarar herjuðu
landið og Tyrkir tengu 1672
mestalia Podolíu. Ettir hann tók
hiun hrausti herstjóri Jóhann
Sobieski konungdóra; rétti hann
við og bætti úr mörgu, en varð
um tnegn að vinna hin töpuðu
lönd og rétta svo innanlands*
ástandið sem þurfti.
Við tráfall hans fékk Austur*
ríki mestu ráðið um konungsvalið
og tékk Agúst kjörtursti á Sax>
landi valinn. Hann var aukuefndi
ur hinn sterki. Ágúst gerði
bandalag við Danmörku og
Rússland gegn Karli XII. Vann
Karl þá alt Pólland og neyddi
Agúst til að afsala sér konungt
dómi, en tékk Stanislás Leszcz-
ynski kjörinn til konungs. En
við ófarir Karls XII. hjá Poltava
tékk Ágúst aftur land Og þegna.
Eftirmaður varð sonur hans,
Ágúst III., valinn fyrir tilstilli
Rússlands, en þjóðin aðhyltist
einróma Stanislás. Urðu þess
vegna blóðugar borgarastyrjaldir
um tvö ár (1733—35) sem lauk
svo að Ágúst hélt konungdómi
við friðargerðina í Vinarborg. —
Við dauða hans fékk Rússland
aftur valinn Stanislás Poniatowski
sem var augasteinn Katrínar
III. Rússadrotningar. Hötðu
Rússar þá að yfirskyni að rétta
hag lúterskra manna, sem varla
var viðvært fyrir katólskum. En
katóiskir gerðu samband til upp*
reisnar og fengu nokkurt iið hjá
Tyrkjum. Söfnuðu þá Rússar
margíöldum mannafla og bældu
uppreisnina niður með mestu
grimd. Þegar Austurríki og
Prússland sáu sigurfarir Rússa
mótmæltu þau aðförunum og
urðu sfðan þau þrjú riki ásátt
um að skifta bráðinni — Póllandi
— °g S• ágúst 1772 fór fram hin
fyrsta sundurskifting Póllands.
Austurríki fékk Austur Galiziu og
Wladimir, Rússland Litháaland
með kastölum er þvi fylgdu og
Prússland héraðið Vestur»Prúss-
land, nema kastalaborgirnar
Danzig og Thom og Netzahérað'
ið. í héruðum þeim, erPólland
lét, bjuggu þá alls 3. miljónir
manna. Skilmálar þessir voru
síðan samþyktir á ríkisdegi Pól>
verja.
(Framh.)
lireiðafjaröarbáturlnn nýl,
sem Svanur heitir, er nýkominn
til Stykkishólms og um það bil
að hefja ferðir um Breíðaflóa.
Er hann um 75 smál. að stærð
og með 80 hesta Bolindersvél;
hraði frekar 8 mílur á vöku.
Báturinn hafði fengið versta veð-
ur railli landa, en reynst ágætt
sjóskip. Eoglendingar höfðu
hann f haldi í Leith í 10 daga.
Báturinn kvað yfirleitt vel útbúinn
og hefir svefnrúm fyrir 10 far-
þega.
Hciðurssamsætl héldu Stykkx
ishólmsbúar sr. Sig. Gunnarsynl
um mánaðamótin og gáfu honutn
um 1400 kr. í gulli.
Látlnn er nýskeð í Winnipeg
I Ameriku Kristinn Stefánsson,
skáld.
Ceres fór trá Leith sfðastliðinn
miðvikudag.
____________________45- M-
ísafjörður.
n
Bæjarstjórnarfundur meirU
háttar á að verða hér á fimtu*
daginn; alls 17 mál á dagskrá,
þar á meðal hlutkesti um þá þrjá
er vfkja skulu úr bæjarstjórninnf.
f (iuðiuundur Jónsson (fiá
Kleppstöðuml lést aö heimili sinu
hér í bænum í dag, eftir langa legu.
Quðm. sál. var hér bæjarpóstur
um mörg ár og gegnél því starfl
með reglu og trúmensku.
Guðm. var einn af elstu borg«
urum þessa bæjar og því nákuan'
ugur flestumbæjarbúum. Hanu var
skynsemdarmaður og fyigdist vel
með i stjórnmálum og bæjarmálum;
sérkennilegur nokkuð í háttum.
Guðm. mun hafa einhuga þökk
fyrir æfistarflð hjá þeim er þektu
hann vel.
Nýlátinn er hér i sjúkrahúsinu
Halldör HaJlgrímsson sjómaður.
Hafði meiðst stórlega við niður-
setningu vélarbáts í Hnifsdal fyrir
nokkrum dðgum. — Halldór var
sagður trúr og góður verkmaður.
Brunabótarvlrðingarmenn
hefir bæjarstjórn kosið tyrir nokkru
trésmiðina: Guðna M. Bjarnason
og Pál Kristjánsson. Stjórn bruna-
bótafélags íslands heflr skipað sem
virðingarmenn: Jón H. Sigmunds-
son trésmið og Sig. H. þorsteinsion
múrara.
Fyrlrbrigði. Ópólitisk Óskar*
kona ritar uns kvennapólitik I
síðasta Nirði.
Njðrðar siðasti spinnur langan
lopa um það atvik, að prentvél sú,
er Vestri er prentaður i, skemdist
lítilsháttar. — Grundvöllur sög*
unnar hlýtur að vera þessi: um>
hyggja Njarðar fyrir ástgoði sínu,
Yestra; svangir dálkar litla blaðsins
(sbr. sið búmanna að gefa léttings*
fóður ineð góðri útbeit) eða ánægju
vissra manna yflr því, að hafa
Vestra — eins og hvert annað
sæigæti — sifelt milli tannanna.
Island kom hingað i morgun
(S2. Þ- m.) Með þvi kom margt
farþega, þar á meðal ritstjóri þessa
blaða.
Síldarrart hoflr orðið í Skötu-
flrði.
„Mars“, botnvörpuugurinn reyk-
víski, sem rakst á sker við Gárðs*
skaga í f. m., heflr eigi náðst út
aftur og er nú sagður nær eyði-
lagður. — Stranduppboð á skipinu
fer fram i Reykjavik 33. þ. m.
Botnv. Skallagrímur, sem sökk
á Reykjavikurhöfn fyrir skömmu,
heflr hinsvegai' náðst upp óskemdur
að mtstu.
(Íoftafoss kom tii Rvikur frá
Yttöturheimi j gærkveldi,