Vísir - 21.11.1963, Side 9

V1SIR . Fimmtudagur 21. nóvember 1963.
n
Guttormur J. Guttormsson
HÁLFNÍRÆÐUR
” /p^dagar vorfr etru sjötíu ár
og þegar bezt lætur átta-
tíu ár“. Satt er það að vísu, að
sumir menn komast yfir þetta há-
mark, og þó örfáir af öllum fjöld-
anum. Nú hafa stórskáldin ávallt
verið harla fásén innan um allan
manngrúann, svo að þess er með
engu móti að vænta, að það komi
nema örsjaldan fyrir að nokkurt
þeirra Iifi fimm ár fram yfir
þetta hámark, sem hebreska
skáldið tiltók. Um ekkert íslenzkt
stórskáld átti það sér stað á nltj-
ándu öld, en á tuttugustu öld
hefir það eitt sinn borið við.
Matthías Jochumsson lifði þenna
afmælisdag sinn, en það var rétt
að svo gæti talizt og hann var
þá að kveðja jarðlífið. En það
skáld íslenzkt, sem flestir munu
telja að setið hafi I öndveginu
síðan Einar Benediktsson féll
frá, er ekki aðeins lifandi heldur
og f fullu fjöri til þess að halda
þenna mikla afmælisdag sinn, þvl
Guttormur J. Guttormsson er
fæddur 21. nóvember 1878. Og
þó að hann sé fæddur vestur I
Kanada, og þvf ekki fslenzkur
nema að ætterni og móðurtungu,
þá er hann svo íslenzkt skáld að
ekkert skáld er, né nokkru sinni
var, fslenzkara. Það er kynlegt
að þetta skuli mega segja um
eitt af höfuðskáldum Bretaveldis.
Þvf enginn vafi getur á þvf Ieik-
ið, að það er hann líka. En ef
við finnum til nokkurs stolts yfir
þessum stórhöfðingja bókmennt-
anna, þá skulum við samt, sjálfra
okkar vegna, miklast hóflega.
Þvf að aldrei var matið á hon-
um svo hátt hér á landi að for-
ráðamenn okkar sæju ástæðu til
þess að heiðra hann með skálda-
Iaunum, enda þótt þannig hafi
þeir heiðrað þau skáld, sem eng-
inn mundi kalla beinlfnis andlega
risa. Aldrei heiðruðum við heldur
Stephan G. Stephansson á þann
hátt, en um hann var lfkt ástatt,
nema hvað hann hafði f tilbót fs-
lenzkan fæðingarétt (var Skag-
firðingur alveg á sama hátt og
Hallgrímur Pétursson). En það
mun naumast umdeilanlegt, að
Stephan var eitt hinna mestu
skálda er nokkru sinni ortu ljóð
á fslenzka tungu. Honum reistu
Bretar minnisvarða.
Jæja, bæði björguðust þessi
skáh'. án íslenzks sveitarstyrks.
Við skulum þvf segja við sam-
vizkuna: Sofðu elskan.
Eigi að sfður: Fyrir fjölda fólks
um þvert og endilangt Island
erður dagurinn f dag fimmtu-
dagurinn 21. nóvember, stór-
hátfð, af þvf að Guttormur J.
Guttormsson á nú stórafmæli.
Um hann munu nú safnast hlýir
hugir þessarar þjóðar, sem hann
hefir elskað og mært — máske
um verðleika fram.
Fyrir fimmtán árum var þann-
ið um hann kveðið (og kom á
sínum tfma fyrir fárra augu).
Hann má leita’ um iög og fold,
leita hvar sem fer hann,
íslenzkan sinn ofar mold
engan jafna sér hann.
Þessa lengi merkismanns
miklast snillings-æra;
marga strengi hefir hans
harpan tónaskæra.
Fáir — rökin rétt ég fann
ramleg á það minna —
urpu bjarma eins og hann
á ættland feðra sinna.
Hér þó móðurmálsins inn
margföld glötun sveimi,
íslenzk tunga ástmög sinn
á í Vesturheimi.
Veika þjóð, í vanda stödd
vel þú kostinn beztan
hlustaðu’ á Guttorms hvellu rödd
þó hljómi ’ún yzt að vestan.
Um þetta skiptir litlu máli. En
það er annað, sem nokkru máli
skiptir og vel má minna á við
þetta tækifæri: Til Guttorms orti
snillingurinn Magnús Stefánsson
(örn Arnarson) sitt mesta kvæði.
Og ekki bara mesta, heldur lík-
lega einnig hið tilfinningardýpsta,
þegar undan er skilið kvæðið til
móður hans. Hann var þar að
gjalda skuldina fyrir okkur,
þjóðarskuldina. Fór vel á þvf, að
hann, snauði maðurinn gerði
það. En Magnús var snauður ein-
ungis að veraldarauði. Sálin átti
ærna sjóði. Og af þeim tók hann
á þessum mikla gjalddaga.
Jgf einhver vill sýna framtak og
skrifa þannig um Guttorm
að hann geri grein fyrir mannin-
um og verkum hans, verður hann
að gera það annars staðar en á
vettvangi blaðanna. Til þess
þyrfti meira rúm en hugsanlegt
er að þau geti látið 1 té, enda
eru þau ekki rétti staðurinn fyrir
það sem geymast á. En svo vill
til, að þessa er ekki knýjandi
þörf. Watson Kirkconnell hefir
ritað um hann ágætlega á ensku,
en ekki mun hans ritgerð mörg-
um tiltæk hér á landi. Annað er
nærtækara, en það er hin snilld-
ariega ritgerð Arnórs Sigurjóns-
sonar framan við Kvæðasafn
Guttorms, heildarútgáfuna frá
1947. Sú útgáfa er annars að
flestu leyti með meiri myndar-
brag en tftt sé um fslenzkar ljóða
bækur. Viðauki við hana, Kan-
adaþistill, henni samstæður, kom
svo 1958, og við skulum vona að
bráðlega sjáist það sem kunnugt
var í sumar, er hann var hér á
ferð, að hann hefði enn tilbúið
til prentunar. Svo skörulega
brýndi Páll Kolka þá um það í
útvarpi, að þetta yrði nú að gefa
út. Tvö áðurnefnd söfn eru sam-
anlögð nokkuð á sjötta hundrað
sfður. Og svo þyrfti að endur-
prenta leikritin, f óbundnu máli.
Það er merkilegt, að þegar les-
in eru yfir kvæði Guttorms í
þessum tveim heildarsöfnum,
mun flestum þykja sem þar sé
nálega ekkert, er úr mætti fella
svo að ekki hefði nokkurt tión
hlotizt af. Ef ég yrði að kjósa
eitthvað á burt, mundi ég hik-
laust nefna til þess Herkvæðin
fjögur En þau eru alls rúmar
tvær síður. Yrkisefnið er svo
hroðalegt að mér finnst það
naumast henta í ljóð. önnur
skáld hafa ort um sama efni. og
ég held engu fengið þar með á-
orkað. Stephan missti marks
með Vígslóða sínum. Ragnari
Stefánssyni mistókst með kvæði
sfnu Rökkurrofum. En Sigurður
Breiðfjörð tekur efnið nokkuð
öðrum tökum f þriðju rímunni í
Númarfmu. Og honum mistekst
ekki. Það þarf mikið til þess að
betrumbæta Númarímur. í niður-
lagi smákvæðisins Ættjörðin,
sem er í rauninni stærra í snið-
unum, segir Guttormur aftur á
móti það sem ósagt var látið í
Herkvæðum. Hversu mikla and-
styggð sem við höfum á styrj-
öldum og valdi hnefaréttarins þá
knýr samt heilbrigð hugsun okk-
ur til að hylla þá, sem fórna lífi
sínu til þess að verja heiminn
Guttormur J. Guttormsson
fyrir ofurvaldi mannvonzkunnar.
Var það ekki þess vert að hætta
og fórna lffi sfnu svo að sigrast
mætti á hinni hræðilegu ó-
freskju nazismanum, sem hugðist
gleypa þjóðirnar? Rétta viðhorfið
til styrjaldarinnar kemur fram í
kvæðum þeim, er Thomas Hardy
orti um þetta efni, t.d. Men who
march away.
A nnars er það að vonum, að
þeir menn hafa ort allrabezt
um þetta efni, sem sjálfir reyndu
þau ósköp er Guttormur lýsir f
Herkvæðum. Ég vil geta um tvö
söfn slíkra kvæða, sem mér þykir
ekki óhugsandi að einhverjir eigi
hér, enda þótt líklegra sé, að þau
eintök, er seldust í bókaverzlun
minni á sfnum tfma, hafi lent f
höndum enskra og amerískra her-
manna. Þessi söfn voru: Poems
from Italy og Poems from the
Desert (þ. e. Norður-Afrfku). En
ekkert verður mér minnisstæðara
en smákvæði eitt, Polliciti mel-
iora, sem enskur majór, Frank
Thompson, orti rétt áður en hann
féll f Búlgaríu 1944 og nefndi það
„grafletur vina sinna“. The Times
birti kvæðið að honum látnum.
Niðurlagserindið er þannig:
Write on the stone no word
of sadness —
Only the gladness due.
That we, who asked
the most of living,
Knew how to give it too.
„Ungir menn f æskuprýði
einatt kunna bezt að deyja."
Þessi orð Matthíasar hafa lengi
orðið mér næsta hugföst, máske
meðfram sökum þess, að þau voru
mælt eftir móðurbróður minn og
félaga hans, tvo unga efnismenn
er höfnuðu f þeirri votu gröf,
sem orðið hefir og verða mun
síðasta hvflurúm svo margra Is-
lendinga. Og hefir ekki Guttorm-
ur sagt hið sama? Jú, bara með
öðrum orðum.
Svo mun mega telja, að í nú-
tíðarbókmenntum okkar séu fern
söguljóð, er af öðrum beri, og
tvenn þeirra eru eftir vestur-
íslenzk skáld. Jón Austfirðingur
er Guttorms mesta verk, enda
kennileiti f bókmenntunum. Þó
að hann hefði ekkert ort annað,
hefði hann samt hvergi átt sæti
nema meðal stórskáldanna. Þetta
er hörmungasaga og hetjusaga
fyrstu landnemanna vestra, sögð
af frábærri list og diúpri samúð.
En eftirmæli þeirra, og þvf í
rauninni eftirmáli sögunnar, er
hið undursamlega kvæði, Sandy
Bar, efalítið það kvæði hans, sem
mestra vinsælda nýtur. En þau
eru fleiri undursamleg kvæðin
hans, og þó sitt með hverjum
hætti, enda líklega óhætt að
fullyrða að aldrei hafi nokkurt
íslenzkt ská
hörpu en Guttormur. og hafa þó
ýmis þeirra kunnað á mörgum
strengjum tök. Þeir hafa verið
margir strengirnir á hörpu Hall-
gríms Péturssonar.
Verið hafa þau skáld (og þó
ekki mörg), sem einkum gátu
sér orðstír fyrir kímnina. Svo
var um þá Káenn og Lúðvík Krist
jánsson. En naumast var nokkur
sá, er svo óf saman gaman og al-
vöru sem Guttormur. Þetta er
eitt af þvf, sem gerir hann nálega
hverju skáldi skemmtilegri og
flestum skáldum hollari. Því
gamansemin er það salt sem'
okkar daufa tilvera má illa án
vera. En að vera gamansamur,
tekst þeim einum, sem fengið
hafa kímnina f vöggugjöf. Sumir
eru gjörsneyddir þeirri gáfu, og
af öllum skepnum jarðarinnar
eru þeir menn Ieiðinlegastir.
Þegar svo vitur maður og veg-
lyndur sem Guttormur beitir
kímninni, verður hún að hrein-
asta gulli; eða þó máske öllu
heldur hitt, að þá sé hún sálinni
sú heilsulind sem Braminn var
lfkamanum — ef trúa má vitnis-
burði Gríms Thomsens. Þegar
Guttormur gefur sér lausan taum-
inn á þessum skeiðvelli þá er
hann alveg forkostulegur. Lík-
legt að iafnvel dauðum muni þá
dillað að hlýða á hann, Nokkur
dæmi um þetta hefði verið
skemmtilegt að mega tilfæra, en
það yrði of rúmfrékt.
Honum er einkar tamt að
kveða dvrt. og má ætla að hann
verði síðastur öndvegisskálda til
þess að hafa þann háttinn á, enda
þótt dýru hættirnir séu sá rauði
þráður sem gengur gegnum allar
okkar bókmenntir. allt frá því er
hirðskðldin fluttu konungum dráp
ur sínar. Aldrei — þvf miður —
verður aftur kveðin Ólafs ríma
Grænlendings. Það lýsir oftru
Guttorms á skáldum okkar (og
raunar ’ ókkur hinum lfka) er
hann kveður:
Norræns anda aðalsmenn,
æðstir landsins fursta,
rímið vanda og efnið, en
aðrir standa og hlusta.
Þorsteinn Erlingsson gekk í
skóla hjá Sigurði Breiðfjörð og
féll ekki á prófinu; Guttormur
hjá Jónasi Hallgrímssyni. Próf-
skírteini hans er perlufestarnar ó-
viðjafnanlegu, Á víð og dreif (f
Kvæðasafni) og Héðan og handan
(í Kanadaþistli), þrjátfu hlekkir í
hvorri, hver og einn úr skíra-
gulli. Hvílíkur fjársjóður, þessi
sextíu kvæði. Og þar eru streng-
irnir svo margir og ólíkir að ég
veit hreint ekki hvort Þórarinn
Guðmundsson hefir þá alla á fiðl-
unni sinni. Þeir eiga ekkert sam-
eiginlegt nema snillina eina,
svona margbreytilega.
En nú dugir ekki annað en að
hemla, þó að flest sé enn ósagt;
ritstjórinn segir að lagði vegur-
inn sé ekki lengri. (í barnaskap
mínum hafði ég haldið að búið
væri að leggja alla leið til himna-
ríkis.) Eitt verður samt enn að
draga fram, áður en bíllinn stanz-
ar. Og það er fslenzkan hans
Guttorms: silfurtær eins og berg-
vatnið sem vellur upp úr Gvendar
þrunni. Aldrei gruggast hún. Og
Wustaðu á hljóminn, stúlka góð.
Svona hefir látið í hörpu Heimis.
Nú veiztu það. Og njóttu nú
hljómsins.
Svo látum við Magnús Stefáns-
son segja síðasta orðið; á því
fer bezt:
Svo komdu sæll, vestræni vinur,
og velkominn hingað þú skalt.
Þig viðmótið ætti að verma
ef veðurfarið er svalt.
Við heilsum þér flestir í hljóði
frá hreysum f sveit og borg.
Það er ekki íslenzkur siður
að æpa f gleði né sorg.
Sn. J.
NÝ BÓK:
Tveggja
heima sýn
Þegar Ólafur Tryggvason hug-
læknir á Akureyri sendi bók sína
„Huglækningar“ á markaðinn í
fyrra, var hún rifin út á fáum
vikum og var uppseld fyrir jól.
Nú hefur Ólafur skrifað aðra
bók, „Tveggja heima sýn“, sem
bókaútgáfan Fróði hefur gefið út.
Hún fjallar um áþekk efni og
fyrri bók Ólafs, og er boðskapur
hennar byggður á sömu forsend-
um.
Ólafur Tryggvason heldur þvf
fram í bók sinni, að íslenzkt al-
þýðufólk hafi óvenjulega og marg
þætta reynslu f sálrænum efnum,
reynslu, sem standist alla gagn-
rýni og sleggjudóma, enda sé
reynsluþekkingin traustari grunn-
ur og rishærri bygging en sú
þekking, sem fáist með lestri
bóka.
Bók s-rnni, „Tveggja heima sýn“,
skiptir Ólafur í eftirfarandi kafla:
Hvað eru sálarrannsóknir? Hvað
er spíritismi? Hugsjónir eru við-
Framh. á bls. 6.