Vísir - 20.06.1964, Blaðsíða 4

V1 S IR . Laugardagur 20. júni 1964,
I
XJndanfamar vikur hafa miklar umræður um mynd-
listarmál farið fram hér í Vísi og í öðrum dagblöðum
þjÖBarinnar. Ungur maður, Magnús Skúlason, hefir
sent Vísi eftirfarandi grein, en þar kveður hann sér
hljóðs á þessum vettvangi og hefur m. a. sitthvað að
segja um myndlistarskrif, sem nýlega birtust í Tím-
anum. Fer grein Magnúsar hér á eftir.
☆
i.
Undanfarið hefur nokkuð borið
á því, að ekki séu einungis skrif-
aðir dómar um listamenn og verk
þeirra, heldur einnig um listdóm-
arana, ritsmfðar þeirra og skoð-
anir. Slíkt væri auðvitað mjög já-
kvæð þróun, ef hún sprytti af lif-
andi áhuga á listum, en því miður
er oftast um að ræða beinar eða
óbeinar hefndaraðgerðir jista-
mannanna eða þeirra, er því nafni
vilja nefnast, sem eru svo grun-
samlega viðkvæmir fyrir gagnrýni,
að manni dettur í hug máltækið:
Sannleikanum er hver sárreiðastur.
„Listdómar" Tfmans þ. 26. maí
sf. eru þess eðlis, að freistandi
er að fara um þá nokkrum orðum,
en þar er sex góðborgurum sigað á
skólastjóra Myndlistaskólans f
hefndarskyni fyrir berorðan dóm
hans í Vísi þ. 15. maí sl. um vor-
sýningu Myndlistarfélagsins. Er þar
beitt ýmsum venjulegum og óvenju
fyrir manninn, en hér er skilningur
á orðinu iist orðinn býsna hæpinn
og teygður.
Ég leyfi mér hér að vitna í orð
Jóns Stefánssonar, er hann lét faiia
í viðtali við Steingrím Sigurðsson
(Líf og list ág. 1950): „Innsti
kjarni allra lista er og verður allt-
af mannsandinn ... það óþekkta í
mannssálinni... Ekkert efni eða
hlutur er orðið list fyrr en maður-
inn hefur mótað hann og formað
nr*" anda sfnum, m.ö.o. gefið and
anum form“ (tilvitnun lýkur)...
og glætt yrkisefnið anda sínum,
þannig: að það verður verulegra —
fullkomnara og skírara — en veru-
ieikinn sjálfur, hringiða lffsins, svo
notuð sé sameiginleg hugsun
Dostojevskis og Laxness f ágætri
grein þess sfðarnefndra í Lesb.
Mbl 15. ág. ’26 — endurpr. 1. des
1963.
Hér er því miður hvorki staður
né stund — að fara öllu nánar ,'it
í þessi heillandi efni, hér hefur að-
eins verið drepið á kjarna þessa
fjölþætta efnis, en ég vona að ->etta
nægi til að sýna, að márk listarinn-
ar er hátt. Það er aldrei um það
Frá vorsýningu Myndlistarfélagsins.
sagði: II n’y a pas de régle qu’on ne
peut blésser a cause de „Schöner“
(Það er ekki til sú regla, sem má
ekki brjóta vegna þess, sem feg-
urra er ... þ.e. í þágu lögmálsins).
Frumskilyrði listamanna og auð-
vitað listdómara er að þekkja og
skynja áðumefndar reglur og lög-
mál sem gerst, þá greina þeir oft-
ast fljótt, hvort mynd á sér lffs-
von sem Iistaverk eða . ekki. Öll
höfum við þó einhverja hæfileika
á þessu sviði, og frumstæðir menn
og börn skynja oft hluti og fram-
kalla listaverk í fullu samræmi við
undirstöðulögmál listarinnar. Þetta
er það sem Á.N. tæpir á og kallar
réttilega „innri frumskynjun." En
það er hins vegar mjög sjaldgæft,
að fullorðnir, siðmenntaðir menn
varðveiti hana fyrirhafnarlaust, ó-
ir listamenn ef þeir fá smáril-
sögn í meðferð lita og ná'a
nokkrar litsterkar myndir og
rugla þá alveg saman „hobbýi“
og listsköpun.
Auknum úrkostum fylgir auk-
in ábyrgð. Aukin velmegun gerir
lífið ekki að öllu leyti léttara.
Þörfin fyrir þátt listarinnar í
að fegra og dýpka lífið — auka
mönnum styrk til þess að tak-
ast á við veruleikann — verð-
ur í rauninni sízt minni. Hins
vegar er hætt við að misúotuð
velmegun dragi mjög úr þreki
því og baráttuvilja, sem þarf til
listsköpunar, en úrkynjað fólk
niðurlægi jafnvel listina sem
skálkaskjól til þess að forðast
að horfast í augu við, og tak-
ast á við veruleikann.
á þeim var. En eftir dóm sinn
um Haustsýninguna var K. Z.
af sumum sakaður um íhalds-
semi, en núna eftir Vorsýning-
una um nýjungagirni. Þetta eru
athyglisverð viðbrögð. K. Z.
verður a.m.k. ekki sakaður um
hlutdrægni. En honum finnst
sennilega eins og fleirum óþarf-
lega djúpur öldudalur í list-
sköpun þjóðarinnar sem stend-
ur. Langflestir okkar yngri lista
manna hafa ekki fyllilega fund
ið sjálfa sig — virðist skorta
þann þrótt til afreka, sem að-
eins getur sprottið af baráttu,
þjáningu, sem dýpkar. Það vant
ar lífsháskann eins og Steinn
sagði... harðvítugleik í stað
hóglífis.
Það þarf naumast að taka
legum ráðum til þess að grafa
undan orðum og skoðunum Kurts
Zier, nema þeim einum, sem hóg-
værum og siðuðum mönnum væri
sæmandi, þ.e. ráðum, sem byggð-
ust á a) lágmarksskilningi á list-
um, eðli þeirra og þróun, b) þekk
ingu, sem til slíks skilnings er ó-
hjákvæmileg, c) rökréttri hugsun.
II.
1. Fyrst skal þá frægan telja sr.
Árelíus Níelsson, sem flestir kann-
ast við í ræðu og riti. Hann er
sagður fyrirmyndarprestur, óvenju
aktivur í starfi... og þannig verða
menn nýtastir f þjóðfélaginu, að
þeir helgi sig af alhug því sviði,
er þeir eru sérhæfðir í. Fari þeir
að færa út ríki sitt er hætt við
að stjórnsemi og yfirsýn riðlist.
Dæmi um slíkt eru listdómar Áre-
líusar Níelssonar og félaga hans.
„Lostinn hugsanatruflun“ stillir
Á.N. saman andstæðunum, sér og
K.Z. og Bér, að báðir geta þeir ekki
greint fegurð rétt og verið þó svo
ósammála um, hvar hana sé að
íinna, annar hvor hlýtur að hafa
„blindazt”. Á.N. ber áðurnefnda
ásökun upp á sjálfan sig í spurnar-
formi, hreinsar sig síðan snarlega
af henni, og er þá auðsýnt, hver
það er, sem hann telur, að hafi
„blindazt" í fordómum og tízKu
gagnvart íslenzkum listamönnum,
,,og sé hættur að sjá sólskinið
líkt og Axlar-Björn forðum“. A!!t
þetta les hann út úr „ógöngum
orða“ K.Z.
Á.N. virðist gera lítinn greinar-
mun á náttúrunni og listinni, svo
djúpstæður munur sem er þó á
þessum tveim hugtökum. Líklega
telur hann hlutverk listamannanna
fyrst og fremst að „kopiera” hir.a
ytri náttúru, enda sé hún !ang-
æðsta listaverkið, sem mennirnir
komist aldrei í hálfkvisti við í
eftirlíkingum sínum. Vil ég sízt af
öllu gera lítið úr fegurð náttúr-
unnar og ómetaniegu gildi hennar
að ræða að ná því, aðeins hitt, að
vera á réttri leið — á leið til pess
dýpis sammannlegra kennda, sem
alltaf er hið sama, hvernig sem
yfirborðið ýfist og byltist — á leið
til „guðsríkisins hið innra I okkar
eigin sálum“ (Á.N.) ... og þvf
verða möguleikar listarinnar al-
drei tæmdir, hvorki í „figurativri“
eða „abstrakt" myndlist. Abstrakt-
listin er ekkert auðveldari f fram-
kvæmd, og í figurativri list er
ekki nóg að mála mynd af fall-
egum hlut eða landslagi. Þáð er
málverkið sjálft, sem stendur eða
fellur óháð „objektinu”, sem það
sýnir. Góðar „illustrationir” gefa
myndunum skáldlegt gildi, en þær
missa marks, ef þær eru gerðar á
kostnað annarra þátta myndanna.
Hvort listamanni hefur tekizt að
tjá skynjun sína eða hugsýn á
listrænan hátt og framkalla sf-
gilt verk — um það er tíminn bezt
fær að dæma. Þó má greina, eins
og f vísindunum, nokkur lögmál
varðandi gerð og byggingu mynd-
ar, (litasamspil o.fl.), sem aldrei
má þverbrjóta án þess að fýrir-
gera iistagildi hennar. Skylt hug-
takinu lögmál er hugtakið regla,
teoria, sem að sjálfsögðu væri ná-
kvæmara að nota hér vegna þess,
að það er liprara og afmarkaðra.
„Lögmál listarinnar er hins vegar
of skylt lífinu sjálfu til að vera
framsett á fræðilega vfsu" (H.K.L.)
Lögmál listarinnar má hvorxi
þverbrjóta né brjóta. Reglur má
hins vegar brjóta og færa út og
það verður vitanlega alltaf að g?r-
ast í listþróuninni. En slíkt leyfist
aðeins þeim, er gjörþekkja þær.
Reglu má aldrei „ignorera" þ e.
brjóta af vanþekkingu, Beethoven
grugguga og fordómalausa. Þvf cr
mjög óvarlegt að treysta sinni
innri frumskynjún, jafnvel þótt
menn séu allir af vilja gerðir og
finnist þeir vera barnslega einlæg-
ir og hreinskilnir. Listin krefst
þess af njótendum sfnum, að þeir
„stúderi” hana af vissu lágmarki,
kynni sér tækni hennar, f víðri
merkingu, og sveiflur á hverjum
tfma. Listin er þeim mun hæfari
til þess að hjálpa okkur að lifa,
sem hún krefst meira af okkur sjálf
um. Hún krefst m.a. kyrrðar og
tíma. Menn þurfa sem kunnugt er
að hlusta oft á klassísk tónverk
til þess að læra að njóta þeirra til
fulls. Ég sagði njóta, þvf að í raun
og veru er ekkert til, sem heit:r
að skilja list eða botna í henni.
Það getur enginn. Of oft heyrist:
„Ég botna ekkert f þessu, þetta
er víst ekkert fyrir mig.“ Þar með
útiloka menn sig fyrirfram frá
þeirri nautn, sem listin annars gæti
veitt þeim og skella auðvitað sku'd
inni á listina, eða þá grein hennar
eða stefnu, sem um er að ræða —
en sjaldnast á sjálfa sig, ráðast
jafnvel gegn henni f bræði, og þeg
ar þetta eru háttsettir menn,
draga þeir oft marga samborgara
sfna ofan í misskilningsfenið. Þetta
sárnar listamönnunum, einnig þeir
láta vanhugsaðar skammir fjúka.
Úlfúð skapast milli listastefna. Póli
tfk blandast f spilið. Sannleikurinn
hverfur f rykmekki. Þetta krenkir
auðvitað Iistræna viðleitni. Sumir
veikgerðustu listamennimir fara
að beita annarlegum ráðum lil
þess að láta á sér bera. T.d. stó’--
yrðum og skringimennsku og villa
fólkið enn meira, þannig að menn
fara t.d. að halda, að þeir séu orðn
Hugtökin, list, menning o.fl.
eru farin að dofna í meðvitund
margra, hafa fengið slitblæ í yf-
irborðsmælgi og væmni.
Einnig þetta hefur getið af
sér andstæðu sína, hóp eindreg-
inna listvina og listamanna,
svo að ekki er ástæða
til vonleysis. Þessi mál
eru auðvitað geysimiklu marg-
slungnari en hér er lýst, en gegn
áðumefndum rykmekki verður
að vinna. Að þvf skyldu prest-
amir starfa, en ekki á móti, og
reyna fremur að efla frændsemi
trúar og lista en troða niður
í svaðið, kanna uppsprettur
menningar og þroska og berjast
gegn hinni varasömu deyfingu
á samvizku og ábyrgðartilfinn-
ingu einstaklinga og þjóða,
múgmennskunni. En snúum nú
aftur að listinni sjálfri.
Aldur listaverka f eiginlegri
merkingu skiptir engu máli. Góð
list er sígild, sfung, ný, en yfir
borðslistin: hið gamla, þ.e. aft-
urhaldið f fleiri en einum skiln-
ingi. (Þetta er það sem K.Z. á
við, er hann talar um „aldur
myndanna," samanber J. H. síð
ar). Listin er nefnilega háð þvf
tvíþætta lögmáli að verða að
fara eftir gömlu lögmálunum,
standa föstum fótum í listhefð
aldanna, en verða samt aldrei
stæling eða stöðnun, heldur lif-
andi „process", leit að nýjum
leiðum til hins óþekkta. Það
er ekki að undra, þótt stundum
hafi verið staðið of föstum fót-
um f hefðinni, ellegar leitin hafi
stundum lent á alls konar villi-
götum og einstigum, „ismar“
týnzt og orðið úti og f bili villt
suma frá grundvallarsjónarmið-
um listarinnar. List, sem t.d.
byggir um of á lærðri „estetfk"
er ekki list heldur handverk.
Fráleitt væri að bera hér
saman sýningu Félags fslenzkra
myndlistarmanna sl. haust, og
Vorsýninguna, sá munur sem
fram, að þetta viðhorf til list-
arinnar og lögmála þeirra, er
hún lýtur, er og hlýtur alltaf
að vera ótímabundið og alþjóð-
legt, hafið hátt yfir hreppapóli-
tík og þjóðernisrembing, og á
jafnt við um allar greinar lista.
Samkvæmt þessu viðhorfi eru
listdómar K. Z. ritaðir, einnig sá
síðasti. Þetta eru í stuttu máli
„akademiskir fordómar og
tízka skólastjórans.”
Þrátt fyrir allt er Á. N. einna
viðfelldnastur þeirra sexmenn-
inga, þó að honum hafi að
sjálfsögðu mistekizt að draga
réttar ályktanir í samræmi við
hinn óskemmtilega tilgang oröa
sinna, en við „þyt vorgolunnar
við gluggann komst hugurinn
aftur f kyrrð og tók sína stefnu”
segir hann.
III.
2. Samhengislaus romsa hins
aldna heiðursforseta Í.S.l. minn
ir á sleggjukast, þar sem sleggj
an tekur öll ráð af beljakanum
og þeytir honum út úr vfmets-
hringnum. Það er fróðlegt að
heyra að Vorsýningarmenn skuli
vera af einhverju ákveðnu
„sauðahúsi", þótt B. W. veigri
sér við að skýra það nánar, en
þá yrði „víst ,allt skiljan-
legra“(?).
3. Áður hefur verið rætt stutt
lega um aldur og gildi lista-
verka og þannig leitazt við að
skýra hinn spekingslega mis-
skilning próf. Jóhanns Hann-
essonar um „aldur myndanna
og motiv-hvatir." Vonandi að
ekki sé um að ræða viljandi
útúrsnúning hjá honum,
Ofstæki hans í garð abstrakt
listarinnar vekur óneitanlega
mikla furðu, ekki sízt hjá svo
lærðum manni, sem kann auk
þess kfnversku. Ef hann fengi
að ráða mundi hann „hengja
Framhald á bls. 7
□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□nDDQdDDODO
Eftir Mognús Skúlason
□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□□