Austanfari - 16.12.1922, Blaðsíða 1

Hannes Hafstein,
Skáld og fyrverandi ráðherra,
lézt á heimili sínu í Reykjavík kl. 11 f. hádegi
miðvikifdaginn 13. þ. m. eftir langvarandi veikindi.
Ihald og /íösýni.
Löngum hefur þaö þótt eins-
konar smán, qð þessi eða hinn
væri kallaður íhaldsmaður. Eink-
um hafa blöðin hér á landi keppst
um að heita framsóknar-, frels-
is- og frjálslyndisblöð, án þess
þó að hafa minstu hugmynd um
það, eða gera sér minstu grein
fyrir því, hvað felst í þessum orð-
um og hvar þau eiga sín tak-
mörk. Þá hefur það og verið
algengt, að líta svo á, sem íhald
væri sama og þröngsýni.
Víðsýnn er sá maður, er gerir
sér glögga grein fyrir hverju máli
á báða bóga, lítur á það með
fullum skilningi og án fordóma.
Sá hinn sami maður getur verið
hægfara og gætinn í einkalífi sínu
og því, er hann þar tekur sér fyrir
hendur, sem og í afskiftum sínum
í opinberum málum. Honum
getur virzt, að flas sé ekki til
fagnaðar, viljað ógjarna sleppa
því gamla, fyr en ait er náið at-
hugað og hann hefur fulla
vissu þess, að hið nýja verði til
bóta, en kippi ekki fótum undan
þjóðinni, eyðileggi hina gömlu
og rótgrónu menningu, en gefi
ekkert í staðinn. Honum getur
verið illa við hraðfara byltingar,
viljað að stigið sé eigi svo fram
öðrum fæti, að eigi sé fastur og
gamall grundvöllur undir hinum.
íhaldsmenn hafa oftlega athugað,
hvað sagan kennir í þessu efni,
hvernig skyndileg umskiíti hafa
kostað þjóðirnar margra ára bar-
áttu við algert rótaleysi. Sumir
þcirra eru og svo miklir vits- og
athyglismenn, að þeir sjá, að
eigi er alt unnið við hraðfara
framfarir, heldur að mönnunum
líði sem bezt og séu sem ánægð-
astir með kjör sín, þvf að svo
bezt verður verk þeirra í þágu
þjóðfétagsins unnið af góðum hug,
sem aftur á móti er skilyrðið fyr-
ir að það komi að góðum not-
um. Þeir skilja það, sem nú
virðist ekki eiga greiða leið að
heila þeirra, er hæst láta: Að
framkvæmdirnar eiga að vera til
fyrir mennina, en mennirnir ekki
fyrir þær.
Nýlega hefur verið harmagrátur
mikill í „Verkamanninum“ á Ak-
ureyri, yfir kosningunum brezku.
Þar unnu íhaldsmenn hinn glæsi-
legasta sigur. En þess er ekki
gætt, að íhaldsmenn hafa lengst
af ráðið í Bretlandi, og hið heims-
kunna, víðsýna íhald Bretanna
hefur gert þá að voldugustu og
stjórnsömustu þjóð heimsins.
Og hversu er svo oft og tíðum
„frjá!slyndu“ mönnunum farið?
Oft er frelsisstefnan í því falin
að glamra sem hæst, eira engu
því gamla, berja með hnúum
og hnefum fram lítt reyndar ný-
ungar, án forsjár, án tillits til af-
leiðinganna. Menn hafa yfirleitt
ekki gætt þess, að hægra er að
skera á strengi þá, ei binda al-
þýðu manna við gamla og rót-
gróna þjóðmenningu, en að færa
henm nýja í staðinn. Afleiðing-
in hefur orðið óánægja og til-
gangslaust fálm. Þarf og eigi að
taka það fram, að margir hinna
svonefndu frelsis- og framfara-
postula hafa verið afbrigða
þröngsýnir, algelega blindir á hið
gamla verðmæti, sem frá er horf-
ið, og jafnsnauðir af vitund um
hvað við tæki. í þeirra hóp hef-
ur alt af verið nægur akur vind-
hönum og æsingabjálfum, er rutt
hafa með aðstoð fáfróðra og lítt
hugsandi kæruleysingja þeim stytt-
um og stoöum, sem þjóðmenn-
ingin hefur staðið á um langan
aldur. Og óhætt mun um það,
að í flokki íhaldsmanna hafa
þjóðmálaskúmar og stjórnmála-
„spekúlantar" jafnan átt lítinn ak-
ur. Leið íhaldsmanna liggur jafn-
an hinn þrönga stig alvöru
og íhugunar, en ekki hina breiðu
braut æsinga og ofsa. Tekið
skal það fram, að utan við báðar
þær tegundir manna, sem hér er
um rætt, standa auðvitað þeir,
er risið hafa eins og klettur úr
hafinu, og séð fram og aftur
lengra en nokkrir aðrir. En þess
ber og að gæta, að hugsjónir
þessara manna hafa verið langt
of stórvaxnar til framkvæmda og
fjarri þroska almennings. Fram-
kvæmdin á slíkum hugsjónum
hefur síðan skift mönnum í íhalds-
og „frjálslynda" flokka, eftir því
hvort menn hafa kosið að freista
framkvæmdanna sem fyrst, án veru
legs undirbúnings eða hvort þeir
hafa valið þann kostinn að móta
menn smátt og smáttog færa sig
þannig að markinu.
Þeir flokkar hér á landi, er láta
hæst um framsókn og frelsi, eru
„Tímaklíkan" og jafnaðarmenn.
Skal þá Tímaklíkan fyrstað nokkru
athuguð.
Menn vita það vel, að þeir, er
til hennar hafa stofnað, eru vissir
menn innan Reykjavíkur. Aðal-
verk þeirra er „Samband ísl.
samvinnufélaga," og snýst um það
öll þeirra „pólitík." Þessi félags-
skapur átti að bæta úr verzlunar-
fyrirkomulagi landsins, átti að láta
menn fá vörur fyrir sannvirði,
selja vörur þeirra fyrir hæsta
verð, sem unt væri að fá — og enn
fremur koma í veg fyrir stærsta
gallann á íslenzkri verzlun, skulda-
farganið. Framkvæmdin hefur
orðið sú, að menn hafa alls ekki
yfirleitt fengið ódýrari vörur, ekki
fengið betra verð fyrir afurðir
sínar, nema síður skyldi, og safn-
að skuldum í stærri stíl en dæmi
munu til áður við eina verzlun.
Þá er í óefni hefur verið komið
hafa þeir sem mest hafa skuldað,
orðíð að sæta því að. selja Sam-
bandinu afurðtr sínar og verið
skamtað úr hnefa, það sem þeir
nauðsynlega hafa þurft. Gagn-
kvæm samábyrgð bindur félags-
menn saman, og þeir, sem stofn-
að hafa til skuldar, óáreittir og
án þess í raun og veru að vera
sér þess fyllilega meðvitandi,
hverjar afleiðingar það mundi
hafa, eru nú með öllu ófrjálsir
menn viðskiftalega og verða að
sæta þeim kjörum, sem Sam-
bandið vill vera láta. Hinir, sem
eitthvað eiga, standa í ábyrgð
fyrir þá fyrnefndu og eiga því
ekki gott aðstöðu. Harðæri og
erfið afurðasala ár eftir á bætir
drjúgum skerf við skuldirnar, og
enginn veit, hver endir verður á
öllu þessu.
Þannig lítur þá út í stuttu máli
framsókn „Tíma“klíkunnar, sem
og auðvitað felst í því að þræl-
binda, sem mest alla þá, er hún
nær tangarhaldi á. Má t. d. taka
hve kaupfélagsstjórarnir eru frjálsir:
Vestur á fjörðum var kaupfélags-
stjóri, er var að skoðunum and-
stæður „pólitík,“ „Tímaklíkunnar.“
Við þenna mann líkaði sveitar-
búum mjög vel, hann reyndist
bæði framtakssamur og duglegur.
F.n í haust hefur hann orðið að
fara frá fyrir tilstilli Sambandsins,
og var settur í hans stað ungur
aðvífandi bóndasonur, sem verið
hefur einn vetur í Samvinnuskól-
an. Og þetta er þar sem allir
lifa meira eða minna á útgerð og
sjómensku og aðalvara viðskifta-
mannanna er sjávarafurðir. Ef
til vill hefur bóndasonurinn ein-
hverntíma veitt og selt silung!
Þá mætti á það benda, að sumir
þeir, er íylla þenna fiokk, eru
í þinginu kunnir að megnu attur-
haldi og blátt áfram þröngsýni,
svo sem Sveinn Ólafsson í Firði.
Má t. d. minna á það, að hann,
samvinnupostulinn, dirfist ekki
að taka þátt í kaupfélagsskap,
heldur hefur sjálfur borgarabréf
og kaupir vörur sínar þar sem
bezt gegnir. Loks skal á það
bent, að ekki þekkist önnur
eins þröngsýnisfordæming hjá
nokkrum stjórnmálaflokk á skoð-
unum annars flokk og hjá „Tíma“
— klíkunni.
Um jafnaðarmenn þarf ekki
mörgum orðum að fara. Þeir hafa
látið hátt, en munu ekki eiga
neina von þess að ná völdunum
í landinu fyrstu áratugina. Og
hætt er við því, að þeim færi þá
á líkan veg og félögum þeirra er-
lendis, sem völd hafa fengið í
hendur, að þeir sæju sitt ráð ó-
vænna um þjóðfélagslegar bylting-
ar og héldu hina gömlu leið. Enn
hafa þeir ekki annað starfað hér
en að fá komið fram kröfum um
kauphækkun, án þess að taka
tillit til þess, að nákvæmt hlutfall
verður að vera á milli framleiðslu,
kaupgjalds og eyðslu. Framsókn
þeirra hefur því legið í stórum
orðum.
Hinir flokkarnir hafa haldið sér
við hið gamla, framkvæmdir, sem