Dagur - 29.11.1997, Blaðsíða 3

LAUGARDAGVR 29. NÓVEMBER 1997 - UI
SÖGUR OG SAGNIR
Óli prammi hefur verið settur í brenni-
vínsámu til að prýða póstkort, sem
sýnir hve áfengi var í hávegum haft.
Þann 4. ágúst 1908 sendi stjórnar-
ráðið frá sér auglýsingu um að at-
kvæðagreiðsla um aðflutningsbann
gegn áfengi skyldi fara fram sam-
hliða Alþingiskosningunum 10. sept-
ember sama ár. Niðurstaða kosning-
anna varð síðan sú að með aðflutn-
ingsbanni voru 4.850 kjósendur en
3.218 á móti. Aðflutningsbann á
áfengi tók síðan gildi 1. janúar 1912.
Arið 1909 var lagt fram á Alþingi
frumvarp til laga um aðflutnings-
bann á áfengi, og er í 1. gr. þess til-
greint hvað sé áfengi: „En það er
áfengur drykkur eftir Iögum, sem í er
meira en 2 1/4 % af vínanda (alkó-
hóli) að rúmmáli. Duft, kökur og
annað, er þau efni eru í, sem sundur
má leysa í vökva, og í sér hafa fólgið
slíkt áfengi, skal telja áfengan
drykk.“
„Frumvarpið gengur út fyrir þau
takmörk, sem rétt er eða heppilegt
að löggjafarvaldið setji um athafna-
rétt einstaldinganna. Bannlögin
mega ekki ganga svo Iangt, að þau
stefni að því, að verðveita full-
þroskaðan, fullveðja og fullvita mann
fyrir sjálfum sér.“
Njósnamenn og böðlar
verða á hverju strái
„Þegar gengið er svo nærri per-
sónulegu frelsi og athafnarétti
manna, sem hér er gert ráð fyrir, þá
verða slík þvingunarlög illa þokkuð
og óvinsæl. Freistingin til að brjóta
þau verður afarmikil, þar sem menn
eru sér þess annars vegar meðvit-
andi, að hér sé ekki um neina
ósæmilega athöfn að ræða. Eigi lög-
in að ná tilgangi sínum, þá verða
njósnarmenn og böðlar á hvetju
strái, reiðubúnir til að draga sjálf-
stæða og góða drengi fyrir lög og
dóm, þótt um reglulega smámuni sé
að tefla. Þetta Ieiðir aftur til mein-
særa og mannorðsspillis, og kveikir í
mönnum miður góðar og fijálsmann-
Iegar hvatir til þess að koma vilja sín-
um fram með Ieynd eða ofríki, þrátt
fyrir allar torfærur."
Sölubann á áfengi
Þá var kveðið á um það í lögunum,
að eftir 1. janúar 1915, megi ekki
selja hér á Iandi af áfengisbirgðum
þeim er þeir þá hafa, gefa, veita eða
láta af hendi til annarra manna.
Aður en 12 mánuðir eru Iiðnir, skuli
eigendur áfengisins skyldir til að fly-
tja birgðimar eða láta flytja þær burt
af landi, og skulu lögreglustjórar
hafa nákvæmt eftirlit með að það sé
gert. En allt það áfengi, sem þá er
ekki útflutt, skuli vera eign lands-
sjóðs.
Arið 1917 urðu harðar deilur í
blöðum milli andstæðinga og fylgj-
enda bannlaganna. Fjallar Morgun-
blaðið um þetta þann 9. júlí það ár.
Deilurnar hófust í júnímánuði, er
andstæðingar bannsins birtu áskor-
un til þjóðarinnar um að bannlögun-
um yrði aflétt. Undir áskorunina rit-
uðu, auk stjórnar „andbanningafé-
Brynkifrá Hólmi vei nestaður.
Iagsins", 100 þjóðkunnir menn.
Áskorunin hljóðaði svo:
„Askorun
Það er nú orðið fullljóst af hálfs
þriðja árs reynslu, að lögin um að-
flutningsbann á áfengi koma alls
ekki að þeim notum, sem til er ætlast
af frumkvöðlum þeirra og fylgis-
mönnum.
Þótt áfengisnautn hafi ef til vill
minnkað eitthvað til sveita, en þar
var drykkjuskapur þegar að mestu
leyti úr sögunni, þá hefur hann ekki
minnkað í kaupstöðum og sjávar-
þorpum, en hefir aftur á móti orðið
miklu skaðlegri heilsu manna vegna
neyslu allskonar ódrykkja, sem allir
vita, að margir leggja sér til munns,
þegar hörgull verður á ómenguðu
áfengi, og allt eru það sterkir
brenndir drykkir, sem til landsins
flytjast nú.
Staðhæfing bannmanna um, að
það sé bannlögunum að þakka, að
efnahagur landsmanna hefir stórum
batnað síðustu árin, verður tæplega
tekin í alvöru, þvf öllum er það vitan-
Iegt, að öll hlutlaus lönd hafa allt til
þessa stórefnast á ófriðnum, og svo
er hér.
Bannlögin fara í bága við réttar-
meðvitund alls þorra landsmanna, og
því er það, að þau hafa verið brotin
eins almennt og raun er á orðin, og
eins hitt, að óhugsandi er að þau
verði nokkurntíma haldin, svo að í
lagi sé.
Þau hafa þegar orðið til þess að
veikja virðingu manna fyrir lögum
landsins yfirleitt, enda hafa þau gert
menn, svo þúsundum skiptir, að lög-
brjótum, jafnvel heiðarlegustu
menn, sem aldrei hafa látið sér til
hugar koma að brjóta nokkur önnur
Iög, og þetta á engu síður við um þá
menn, sem í orði kveðnu eru með
bannlögunum.
Vér teljum það þegar fullreynt nú,
að gjörsamlega ómögulegt sé að
framfylgja bannlögunum svo, að girt
verði fyrir drykkjuskap í landinu, og
mun þetta þó sannast enn betur að
Oddur Sigurgeirsson, Oddur sterki af
Skaganum, var þekktur á götum
Reykjavíkur og er hér all vígalegur.
ófriðinum loknum, er eðlilegar sigl-
ingar heljast á ný.
Vér staðhæfum það enn fremur,
að bannlögin séu óþolandi brot á
rétti borgaranna, til þess að ráða
þeim athöfnum sínum, sem ekki
koma í bága við réttmæta hagsmuni
annarra og almennt velsæmi.
Vér Ieyfum oss því að skora fast-
lega á hina íslensku þjóð, að hún
hlutist til um, að bannlögunum verði
sem allra fyrst létt af, og snúi sér að
því, að finna aðrar leiðir og henni
samboðnari sem ftjálsri þjóð, til þess
að koma áfengismálinu í sæmilegt
horf.
Af þeim tillögum, sem fram hafa
komið, virðist oss sú Ieið einna til-
tækust, að Landssjóður hafi einn rétt
til innflutnings á vínföngum, taki af
þeim hæfilegan toll og úthluti mönn-
um vínföngum eftir pöntunum, en
að sala þeirra sé að öðru leyti bönn-
uð, nema þar sem sýslufélag eða
kaupstaður tekur að sér sölu, að
undangenginni almennri atkvæða-
greiðslu."
Þjóðaratkvæðagreiðsla
um bannlögin
Þann 21. október 1933 fór fram
þjóðaratkvæðagreiðsla um bannlög-
in. A móti áframhaldandi banni voru
15.886 en með banni voru 11.62 5.
Utvarpsumræður fóru fram
nokkrum dögum fyrir kosningarnar,
þar sem fylgismenn bannlaganna og
andstæðingar þeirra komu sjónar-
miðum sínum á framfæri. Um þetta
er fjallað í dagblaðinu Vísi 21. októ-
ber 1933.
Þar sagði stuðningsmaður banns-
ins meðal annars:
„Ef það er nú meint með því, að
andbanningar hafi reynst sannspárri,
að rök þeirra - eða bíómyndir, sem ég
nefndi það - hafi haft töluverð áhrif,
þá verður því víst ekki neitað. En
bannmenn þurfa þó engan kinnroða
að bcra. Þeir báru fram gott og rétt
mál og þeirra rök reyndust líka sönn.
Jón „sinnep“ virðist alsæll með
brjóstbirtuna.
Frá 1. janúar 1915 til 1922 minnk-
aði ofdrykkja stórum og mundi betur
hafa gert, ef lögin hefðu Iengur feng-
ið að njóta sín og þroska þjóðina til
að meta þau. En þá kom Spánarund-
anþágan, sem allir þekkja, og þá
breyttist öll aðstaðan og hefir gert
andbanningum auðveldara að hælast
um sannspár sínar. Þó ber flestum
saman um, að ofdrykkja muni þegar
aukast, ef bannlögin verða afnumin.
En margir bæta við, að það verði að-
eins um stund, en fyrir þvf eru litlar
líkur, því síður trygging: Það er orð-
inn mikill siður, að kalla þennan
lagabálk „slitur", til þess að auðvirða
lögin í augum manna, svo þeim þyki
minna fyrir að afnema þau. Þau
standa óhögguð, þegar væntanlega
Spánarundanþágan hverfur. Þegar
það var gert, lýsti þingið yfir, að með
því hyrfi það alls ekki frá bannstefn-
unni.“
Andstæðingur bannsins sagði
meðal annars:
„Sífellt klifa þeir á skaðsemi víns-
ins - á sama hátt og með sömu orð-
um, sem þeir hafa tönnlað þúsund
sinnum áður. En skaðsemi vínnautn-
ar kemur hinni fyrirhuguðu at-
kvæðagreiðslu alls ekki við, þvf að
hver sauðkind veit, að þetta Iand er
fullt af áfengi og að hver einasti
maður, sem vill drekka sig drukkinn,
hefir hundrað leiðir til þess, bæði
ieyfilegar og óleyfilegar. í staðinn fyr-
ir að fjasa um skaðsemi áfengis, ættu
bannmenn að reyna að sýna fram á
að brennivín, whisky, rom og koníak
væru svo miklu skaðlegri drykkir en
Spánarvín og landinn - soradrykkur-
inn, sem bannlögin hafa fætt af sér -
að það sé þess vegna óhæfilegt að
leyfa innflutning þeirra áfengisteg-
unda. Þeir ættu ennfremur að reyna
að færa rök að því, að gerlegt muni
að hefta ólöglegan innflutning hinna
sterku drykkja. En hvorugt þetta
hafa þeir reynt að gera. Hin einasta
tilraun, sem bannmenn hafa gert til
þess að rökstyðja fastheldni sína við
bannlagaslitrin, er þetta, að þeir hafa
slegið fram þeirri firru, að því fleiri
víntegundir sem fluttar verði inn í
landið því meira muni verða drukk-
ið.“
Málið rammpólitískt
Ljóst er að málið var rammpóli-
tískt. Bæði Alþýðublaðið og Morgun-
blaðið Ijölluðu um það, meðal ann-
ars sama daginn og atkvæðagreiðslan
fór fram.
I Alþýðublaðinu er áróður gegn því
að bannið verði fellt. Þar segir í fyr-
irsögn á forsíðu: „Segið nei í dag við
nýju áfengisflóði".
A forsíðu Morgunblaðsins er fyrir-
sögnin: „Burt með bannið! Setjið X
við Já.“ Þá er á einni síðu blaðsins
mynd af atkvæðaseðli, þar sem
merkt hefur verið x við Já. Þá segir:
„Þannig Iítur atkvæðaseðillinn út
þegar andbanningur hefir greitt at-
kvæði sitt. Þeir sem vilja afnema þá
þjóðarsmán, sem bannlögin eru,
setja kross fyrir framan „Já.“
Davíð Sigurðsson frá Læknisnesi,
Dabbi í Nesi, hampar Bakkusi, en vatn
og brauð er innan seilingar.
Fylgið með vínbanni
víða að tapast
Um þetta leyti var tekið að minn-
ka rækilega fylgið við vínbann á Vest-
urlöndum. 1 Bandaríkjunum höfðu
mörg fylki snúist gegn banninu. Þá
voru 33 þeirra búin að samþykkja af-
nám þess og var skammt í að sú tala
vrði 36, svo að nægði til að fella það
úr stjórnarskrá. Kanadamenn höfðu
þegar fellt bannið eftir skamma og
slæma reynslu. Á Norðurlöndum var
sama uppi á teningnum. Norðntenn
og Finnar felldu bannið í þjóðarat-
kvæði, Danir og Svíar innleiddu
aldrei vínbann og sama má segja um
margar þjóðir aðrar.
Reynslan virðist alls staðar hafa
orðið hin sama; vínbann hafði í för
með sér lögleysu og vandræði. Eftir
afnám banns voru í mörgum löndum
uppi alls kyns takmarkanir á sölu
áfengis og er reyndar hægt að segja
að sumar hafi orkað tvímælis.
Á margan veg virðist hafa dregið
úr áróðrinum gegn áfengisneyslu um
Ieið og bannið var samþykkt. Við-
leitni góðtemplara til að fá menn til
að halda sig frá víni, virðist hafa vik-
ið fýrir varðgæslu um bannið og fé-
lagsstarfi góðtemplarastúkanna. Það
virðist ekki hafa reynst mönnum
auðvelt að snúa til fyrri baráttu fyrir
almennu bindindi. Þetta er líklega
hollt að hafa í huga þegar menn bera
þetta saman við ástand og horfur í
fi'kniefnamálum.
Konungur staðfestir nýja
áfengislöggjöf
Þann 9. janúar 1935, staðfesti
konungur nýja áfengislöggjöf fyrir ís-
land, sem tók gildi 1. febrúar sama
ár. Þar með var heimilaður innflutn-
ingur og sala á sterkum brenndum
vínum og öðrum áfengum drykkjum
og skyldi Áfengisverslun ríkisins
annast innflutninginn. Þá voru sam-
hliða eða í framhaldi af hinum nýju
áfengislögum gefnar út ýmsar reglu-
gerðir eða eldri reglugerðir endurnýj-
aðar, svo sem varðandi sölu og veit-
ingar áfengis, sölu áfengis til Iækn-
inga og um áfengisvarnarnefndir.
Þá má sjá á dagbók lögreglunnar í
maí 1934, að umfangsmikil leit hafi
verið gerð að ólöglegu áfengi á sex
bæjum í sýslu austanlands og hafi
fundist heimabrugg á öllum þessum
bæjum og bruggtæki á tveimur bæj-
um.
Þá kemur fram í dagbók lögregl-
unnar í desember 1934, að 17 ára
piltur hafi veitt tveimur sjö ára böm-
um áfengi og kom annað útúrdrukk-
ið heim til sín.
Þó svo að „bannlögin" svokölluðu
hafi verið afnumin, hafði lögreglan
áfram afskipti af brotum gegn hinum
nýju áfengislögum. I dómasafni
Hæstaréttar Islands, mál nr.
76/1936, er athyglisverður dórnur
um ólöglega áfengissölu þrí að þar
beitir lögreglan símhlerun, sam-
kvæmt uppkveðnum úrskurði, í
þágu rannsóknarinnar.
Bjöm Blöndal og Jakob Bjömsson í leit að landabruggurum sumarið 1935. Far-
þegi með þeim á norðurleið er Steinunn Guðnadóttir.