Dagur - 20.12.1997, Blaðsíða 4

20 — LAUGARDAGUR 20.DESEMBER 1997
MENNINGARLÍFIÐ í LANDINU

Elías Snæland
Jónsson
ritstjóri
bóka
HILLAN
Róinantiskur gagn-
byltmgarmaður
Guðmundur Einarsson frá Miðdal á Tindafjallajökli árið 1943.
Ætli Guðmundur Einarsson frá
Miðdal sé ekki kunnastur meðal
Islendinga í dag íyrir að vera faðir
frægasta myndlistarmanns Islend-
inga, Guðmunds Guðmundsson-
ar, Errós?1 Og líklega því næst fyr-
ir að hafa verið talinn - af Bretum
og ýmsum íslendingum - einn
helsti vinur Þjóðverja hér á Iandi á
meðan á heimsstyrjöldinni stóð,
en um það hefur einn virtasti
sagnfræðingur þjóðarinnar, Þór
Whitehead, skrifað nokkuð í vin-
sælar bækur sínar um Island og
umheiminn fyrir og í síðara
heimsstríði.
ÞJÓÐLEIKHÚSIÐ
Þjóðleikhúsið
Stóra sviðið kl. 20
HAMLET
eftir William Shakespeare
Frumsýning á annan í
jólum, 26/12
uppselt.
2. sýn. Id. 27/12
uppselt
3. sýn. sud. 28/12
örfá sæti laus
4. sýn. sud. 4/1
nokkur sæti laus
5. sýn. fid. 8/1
nokkur sæti laus
6. sýn. föd. 9/1
nokkur sæti laus
GRANDAVEGUR7
eftir Vigdísi Grímsdóttur
Leikgerð: Kjartan
Ragnarsson og
Sigríður M.
Guðmundsdóttir
Þrd. 30/12 uppselt
Id. 3/1 - sud. 11/1
FIÐLARINN Á
ÞAKINU
eftir Boch/Stein/Harnick
föd. 2/1, 40. sýning,
nokkur sæti laus - Id. 10/1
Sýnt í
LOFTKASTALANUM
kl. 20
LISTAVERKIÐ
eftir Yasmina Reza
Id. 3/1 - Id. 10/1
Gjafakort er gjöf sem
gleður
Miðasalan verður opin frá
kl. 13-20, Id. 20/12 og sud.
21/12, kl. 13-18 mád.
22/12 og þrd. 23/12, á
aðfangadag verður lokað,
annan dag jóla verður
opiðfrá ki. 13-20
Listamaður og fjallagarpur
Hér áður fyrr var Guðmundur
hins vegar þekktur sem afar um-
deildur, dugmikili listamaður sem
fór sínar eigin leiðir en tók um
leið harkalega þátt í Iistaumræðu
samtímans. Leirmunir hans voru
mjög vinsælir og hafðir til skrauts
á heimilum, þar sem víða var
smjattað í leiðinni á óhefðbundnu
einkalífi listamannsins. Hann var
líka kunnur sem ferðagarpur sem
fór um fjöll og jökla sér til gamans
- nokkuð sem mörgum landanum
kom spánskt fyrir sjónir á fyrstu
áratugum aldarinnar.
Sjálfur skrifaði Guðmundur
mikið í blöð og bækur um skoðan-
ir sínar á mönnum og málefnum
og um áhugamál sín og athafnir.
Bróðir hans, Tryggvi, sendi frá sér
sjálfsævisögu. Stjúpdóttir Guð-
mundar, sambýliskona og barns-
móðir, Lydía, sagði ítarlega frá lífi
þeirra í viðtalsbók sem kom út fyr-
ir nokkrum árum. Og samið hefur
verið mikið rit um ævi Errós þar
sem meðal annars er Qallað um
samskipti hans við föður sinn. Það
er því ekki skortur á prentuðum
upplýsingum um Guðmund sem
kallar á nýja ævisögu.
Markmið bókarinnar „Guð-
mundur frá Miðdal" (256 blaðsíð-
ur, útgefandi Ormstunga) virðist
fyrst og fremst af tvennum toga.
Annars vegar að kynna rækilega í
máli og myndum Iistamanninn og
fjallagarpinn. Hins vegar að reyna
að Iaga eitthvað þá mynd af Guð-
mundi frá Miðdal sem margir
hafa með réttu eða röngu fengið
Bók Guðjóns Arngrímssonar um
Nýja Island er falleg og eiguleg
bók; hún er laglega skrifuð með
Ijósum setningum og góðum efn-
istengingum. Þar eru ekki margir
bláþræðir. Það er gaman til þess
að vita að við skulum nú eignast á
sama hausti bækur um Iandafundi
Islendinga í Vesturheimi fyrr og
síðar, þó aðeins hafi orðið land-
nám úr síðari landafundunum.
Bókin gefur Ijósa mynd af þeim
gífurlega fjölda fólks sem flykktist-
til vesturheims frá Erópu á nítj-
ándu öld; alls á sjötta tug milljóna
manna.
Tuttugu þúsund
Yfirleitt er talið að Islendingamir
sem fóru vestur hafi verið um 20
þúsund talsins; Júníus Hafsteinn
Kristinsson telur nákvæmlega
14.268 í sínu stórmerka riti um
vesturfarana. Þá er líka ágætleg
lýst f bókinni af hveiju fólkið fór;
það var ekki af leti, hringlanda-
hætti og óeirð eins og einhver
sagði. Það var vegna þess að þarna
opnaðist nýr heimur, ný sýn til
annarra lífskjara en hér voru og
um leið opnaði tæknin möguleika
til að sigla og ferðast alla þessa
Ieið við verði sem var þolanlegt
fyrir venjulegt fólk sem lagði
gjarnan aleigu sína f þetta ævin-
týri. Bókin lýsir vel ferðinni vestur;
Ieitinni að samastað og ótrúlegum
við lestur bóka Þórs Whiteheads
og vitað er að ættingjar Guð-
mundar voru mjög ósáttir við.
Griðland viðtekiuna viðhorfa
Bókin er sett saman eins og stór
mósaikmynd. Illugi Jökulsson
skrifar megintextann, þar sem
æviferill Guðmundar er rakinn og
gerð grein fyrir helstu átakapunkt-
unum í lífi hans. Því til viðbótar er
birt mikið af köflum úr blaða- og
tímaritsgreinum og bókum sem
erfiðleikum við að koma sér fyrir:
„Undir vorið fór fólk að veikjast
af skyrbjúg og ýmsum kvillum.
Einn maður missti 7 börn sín af 9,
þrír dóu í húsinu sem ég var mest
í, hjá Ólafi Ólafssyni. Alls dóu að
eg hygg 35 eða 36 um veturinn og
sumir seinna af ýmsum orsökum.
... Þetta var því mesti hörmungar-
vetur fyrir Nýja ísland. Sá næsti
(bóluveturinn) ekki nærri eins þó
sorglegur væri,“ segir í minningum
Stefáns Eyjólfssonar bls. 149. Alls
er talið að 102 Islendingar hafi þó
látist úr bólusóttinni, mest börn
og unglingar. Bólan var blátt
áfram hryllilegur tími sem fór
langt með að binda endi á íslenska
ævintýrið í vesturheimi. Þó var
ástandið hjá Indíánunum mikið
verra í bólunni, en samskiptum
þeirra og Islendinga er einkar vel
lýst í bókinni. Um það hvernig ból-
an fór með Indíánana segir í bók-
inni eftir Magnúsi Stefánssyni frá
Fjöllum í Kelduhverfi:
„Við Sandy River var stórt þorp,
bæði tjöld og hús. Ekki var þar
nokkur manneskja lifandi, um 200
dáið. Við kveiktum í öllu og brann
það til kaldra kola ..." Höfundi
tekst að gera okkur að þátttakend-
um í þessum átökum vestra, því
sem var dapurlegt ekki síður en
hinu sem vel gekk.
Gaman er að lesa lýsinguna af
því þegar vestur-íslendingarnir-
varpa frekara Ijósi á viðfangsefnið;
megnið af þessum texta er eftir
Guðmund sjálfan, en einnig er
víða vitnað í skrif samtíðarmanna
hans.
Aðalsteinn Ingólfsson, listfræð-
ingur, skrifar grein um myndlist
Guðmundar og skilgreinir hann
sem rómantískan gagnbyltingar-
mann sem „vildi gera litla Island
að eins konar griðlandi fyrir við-
tekin og „sígild“ viðhorf í listum,
hvernig sem „hnignunarstefnur"
uppgötvuðu náttúrufarið vestra,
dýrin, skóginn, vatnið, fuglana.
Það er auðvelt að ímynda sér
undrun þeirra er þeir kynntust
þessum gjörbreyttu aðstæðum. Og
það er gaman að sjá hvernig
stjórnin - hin opinberu afskipti -
réðu í raun úrslitum um að þetta
landnám tókst; það voru stjórnar-
kýr og stjórnarlán. En það er sér-
staldega fróðlegt að ímynda sér
hvernig íslenskum jarðnæðislaus-
um fjölskyldum fátæklinga hefur
verið innanbrjósts þegar þetta fólk
fór að eignast - eignast! - land. Það
hefur verið stórkostleg tilfinning
fyrir þetta jarðnæðislausa
blásnauða fólk sem heima á Is-
Iandi gat í hæsta lagi gert sér von-
ir um að eignast eina kind eða
einn hest eftir margra ára strit;
aldrei land.
Von ii ni land
Má ritari þessara Iína blanda sjálf-
um sér inn í málið og fullyrða af
þekkingu sinni á högum okkar
fólks fyrr á árum að vonin um að
eignast land hlýtur að hafa ráðið
miklu; hún hefur verið eins og
mótor innan í mörgum manninum
sem Iagði af stað með léttan mal
vestur um haf út í óvissuna.
Stjórnin mældi út 64 hektara og
inni á reitunum voru reistir - ef
reisa skyldi kalla - bjálkakofar sem
voru hafðir lágir og litlir fyrir sér af
þróuðust úti í hinum stóra heimi.
Listin átti að hafa tilgang, hún var
fyrir „andann, þróunina og Iífið,“
henni var ætlað að vekja „háleitar
hugsjónir" með áhorfendum" (bls.
125).
Birtar eru margar myndir af
málverkum og leirmunum lista-
mannsins. Bókin gefur þannig
ágæta mynd af Iistamanninum og
verkum hans.
Hið sama á við um Ijallakapp-
ann Guðmund frá Miðdal. Hann
var á undan sinni samtíð í því að
skilja mikilvægi ferðalaga um há-
lendi íslands - nokkuð sem nú
þykir sjálfsagt og er reyndar orðin
veruleg atvinnugrein. I myndum
og máli er þessum þætti í lífi Guð-
mundar gerð mjög góð skil, m.a.
með tilvitnunum í hástemmd skrif
hans sjálfs um ævintýraheim fjalla
og jölda.
Að því er varðar einkalíf Guð-
mundar og samskipti hans við
Þjóðverja bætir þessi bók hins
vegar litlu við það sem áður hefur
komið fram. I því efni er sjaldan
vitnað til nýrra heimilda svo sem
einkabréfa, heldur fyrst og fremst
lagt mat á þær frásagnir sem þeg-
ar eru kunnar og reynt að skýra
málin frá sjónarhóli Guðmundar.
Meðal forvitnilegra samantekta
í bókinni er annáll yfir listaferilinn
og annáll fjallamennsku og há-
lendisferða frá því Eggert og
Bjarni gengu á Heklu árið 1750
fram til ársins 1951. Frágangur
bókarinnar er allur hinn vandað-
asti.
því að bjálkarnir voru svo þungir
og dyrnar voru hafðar litlar af því
það var svo erfitt að gera hurð úr
timbrinu. Senn urðu svo til akrar
og myllur og vegir og þannig koll
af kolli; Winnipeg varð búborgin
mikla með vinnu og 'limennsku
og Nýja Island reis á .fy.
Það besta við bókina eru ótrú-
legar myndir; lýsandi og sterkar
myndir sem segja meira en orð.
Þetta er ekki fræðibók heldur yfir-
Iitsrit; fullblaðamannsleg á köflum
finnst kannski einhverjum. Eini
gallinn á bókinni er sá að þar eru
rammar ofnotaðir víða svo textinn
slitnar um of í sundur fyrir minn
smekk. En það er smekksatriði.
Hafi Guðjón Arngrímsson og hans
hjálparfólk heila þökk fyrir þókina
Nýja ísland.
Fyrir tæpum tíu árum átti ég
þess kost að heimsækja vestur-
heim með Vigdfsi Finnbogadóttur.
Hún lagði Vesturheim að fótum
sér; hrifning þessa fólks á Vigdísi
og allri framgöngu hennar líður
mér aldrei úr minni; var ósvikin,
einlæg og falleg. Hitt var ekki síð-
ur eftirminnilegt að uppgötva - þá
fyrst að vísu - að til þess að skilja
Island, til að kunna Island og til að
finna Island þarf að koma til vest-
urheims; sú saga er okkar saga.
Hún rímar við tilfinningar okk-
ar; er innan í okkur. Bókin hjálpar
til við að finna þá sögu.
Nýr heimur
-nýsýn