Dagur - 27.06.1998, Qupperneq 3

SÖGUR OG SAGNIR
ur yfir auðum bekkjunum í stór-
ri kirkjunni, af því að hún fórn-
aði viðkvæma, fíngerða mann-
inum sínum öllu, sem hún átti.
Af þeim fúsleik, sem veitti styrk
og innri gleði.
Á lirakhóliuii aldarfarsins
Þess sést getið í skrám, Þorsteini
Þorsteinssyni frá Hvassafelli til
amalegs ofmælis og niðjum hans
til óþarfrar upphefðar, því að
þeir frægðu sjálfír nafn sitt á nýj-
um tíma í hugsjón félagshyggju
og samvinnustefnu, að hann
væri bóndi í Hvassafelli. Það er
sem betur fer rangt, enda var
ástandið slæmt eins og að fram-
an er sagt og ítrekað í fyrri þátt-
um. Hins er einnig getið, að Þor-
steinn væri bókbindari. Þess er
maklegt að minnast, en iðnlærð-
ir menn fáir um og eftir miðbik
aldarinnar, sem leið, helzt þó í
byggðum Eyjaíjarðar og þá smið-
ir, en báðir Ólafur Briem timb-
urmeistari á Grund og Þorsteinn
Daníelsen á Lóni tóku lærlinga,
og var þar ekki hálfverk á. Þor-
steinn frá Hvassafelli nam bók-
bandsiðnina á Akureyri um tví-
tugsaldur, en í því ofboði, sem
greip fjölskylduna við voðalegan
dauða heimilisföðurins undir vor
1857, kom hann heim. Ókunn-
ugt er, hvort hann batt svo sem
nokkuð, enda gefa sífelld vista-
skipti vinnu- og húsmennskunn-
ar slíku lítið færi, þó að bók-
bandstæki séu hvorki dýr eða
þung í flutningi. Hann er aldrei
titlaður bókbindari á sóknar-
mannatali í þeim 5 sóknum, þar
sem hann átti dvöl og stundar-
veru til æviloka.
Telja verður, að Þorsteinn væri
fremur heppinn í vistum framan
af og kæmist þannig helzt af með
fjölskyldu sína, þótt væri í mestu
fátæki og misjafnt dragi, en í þau
fáu ár, sem hann var bóndi á
ósitjandi leigukotum og harðbala
afbýlum, vegnaði honum mjög
illa. Var þó kona hans, Þorgerður
Sigfúsdóttir, sérdeilislega verka-
drjúg og vinnusöm. Þau náðu
aldrei slöku meðallagi, þótt þau
væru afar nægjusöm, og með
allri guðs þolinmæði og Iempni,
en gædd þeim andlegum gáfum,
sem til var tekið.
Þau giftust hinn 22. júlí 1869,
og hafði hann þá verið vinnu-
maður í 10 ár. Bæði voru þá
vinnuhjú í Hvammi í Arnarnes-
hreppi og Möðruvallasókn, hann
33 ára, hún tæpum 2 árum
yngri. Þorgerður var fædd í
Stóru-Brekku í sömu sveit, en
foreldrar hennar bjuggu á Ytri-
Bakka 1840-1860. Voru við bú-
hokur í Hvammkoti, þegar dóttir
þeirra giftist Þorsteini. A Ytri-
Bakka hafði þeim vegnað all vel,
enda átti Sigfús Stefánsson bát
og stundaði sjó. Það gerði
gæfumuninn.
Til glöggvunar skal sagt, að
Arnarneshreppur er allur f
Möðruvallaklausturssókn, utan
frá Fagraskógi og fram í Litla-
Dunhaga, og svo bæjaröðin vest-
an fram með Hörgá að Skriðu,
lengi fyrr að Fornhaga. Þá eru í
sókninni Skipalón í Glæsibæjar-
hreppi, austan ár, og bæirnir frá
Djúpárbakka og Skútum fram í
Steðja á Þelamörk.
Hér er ekki rúm að rekja ættir
Þorgerðar Sigfúsdóttur, en geta
má þess, að hún var komin af
Jórunni dóttur síra Þorsteins
Hallgrímssonar í Stærra Arskógi,
en Jórunn var húsfreyja á Grund
í Þorvaldsdal. Voru þau Þor-
steinn frá Hvassafelli því skyld
og samhent á hrakhólum ævinn-
ar. Asdís Jónsdóttir, móðir Þor-
gerðar, var langafabarn síra Þor-
láks Þórarinssonar skáldprests á
Osi í Hörgárdal. Hann þjónaði
Möðruvallaklaustursþingum
1745 til dauðadags 1773, er
hann drukknaði í kílnum, sem
skilur eggslétt og grasgefin
engjalönd Möðruvallakirkju og
Asláksstaða, holbekktur, djúpur
og lygn. Var það á hásumarn-
óttu. Síra Þorlákur var þjóð-
kunnugt skáld, fjarskyggn og
dulvitur. Undir morgun nóttina,
sem hann drukknaði, á hann að
hafa gert vart við sig og kveðið
þessa draumvísu:
Dauðinn fór djarft að mér,
dauðanum enginn ver,
dauðinn er súr og sætur,
samt er hann víst ágætur,
þeim, sem t drottni deyja
og dóminum eftir þreyja.
Ljóðmæli hans voru prentuð á
Hólum 1775, og ýmist hefur
birzt annars staðar, svo sem í
söfnum Ólafs Davíðssonar á
Hofí, sem iðulega fór yfír kílinn
og þekkti sagnimar um dular-
gáfu síra Þorláks, huldufólks-
ljósatrú og staf hans, sem stóð
þar í kílnum, sem hann hafði
kafnað í tæru vatninu. Síra Þor-
lákur drukknaði ekki í Hörgá
eins og sagt er í Islenzkum ævi-
skrám. Þau urðu hins vegar ævi-
lok Ólafs Davíðssonar löngu síð-
ar á vaðinu ofan við Melsnesið
innar frá Hlöðum.
Frá Hvammi fóru Þorgerður og
Þorsteinn með Hallgrím Tryggva
son sinn Iítinn fram í Stóra-
Dunhaga. Þaðan inn í Einars-
staði í Kræklingahlíð og voru þar
í eitt ár. Þar fæddist Sigtryggur
sonur þeirra á höfuðdaginn
1873. Úr Hlíðinni aftur vestur í
Hörgárdal og voru þar í hús-
mennsku í Svíra, sem er eyðiból
síðan 1914 og Iagt til jarðarinnar
í Þríhyrningi. Þar í Svíra fæddist
Asdís dóttir þeirra hinn 24. júií
1876. Annað ártal, sem sézt hef-
ur á prenti, er rangt, ef til vill af
ásteningi vegna þess hve miklu
yngri maður hennar var. Arið eft-
ir að telpan fæddist fara þau
fram í Öxnadal, að Miðlandi og
með öll 3 börnin sín. Þar hefur
löngum verið talið lélegasta ábýl-
ið í Bakkasókn, segir Eiður á
Þúfnavöllum í fræðum sínum.
Þar bjuggu þau í 2 ár, en flytja að
öðru örreytiskotinu til 1880,
Bryta á Þelamörk. Þar er and-
styggilegt heima við, enda löngu
komið í eyði, en fögur fjallasýn.
Kirkjuvegur að Bægisá fremur
stuttur, en þó spordrjúgt hest-
lausu kotafólki. Og nú verða þau
að láta Hallgrím Tryggvar frá sér,
12 ára og gat orðið léttadrengur
og matvinnungur hjá venzlafólk-
inu Undir fjöllum í Eyjafirði. Þar
dó þessi mennilegi piltur á að-
ventunni 1892. Síra Jakob
Björnsson í Saurbæ söng yfír í
Mildagarðskirkju. Þorgerður og
hin börnin gátu fylgt, því að þau
voru þá komin frameftir fyrir
fáum árum. Rúmu ári fyrr hafði
síra Jakob jarðsungið Þorstein
Þorsteinsson þar í Miklagarði.
Orðin eru gleymd og ræðan
týnd, en Eiður Guðmundsson
segir um Þorstein í búendatali á
Miðlandi, að hann væri snauður,
en gáfaður og hagorður myndar-
maður.
Frá Bryta fara þau, og eru ekki
framar bændur, því að reynslan
er slæm, að Ytrakoti hjá Stóru-
Brekku í Hörgárdal, fæðingar-
stað Þorgerðar. Og nú fluttu þau
ofan á Þorlák, bróður hennar og
fjölskyldu hans, í afar litlum af-
býlisbæ. f 3 ár var þraukað, þó
að þröngt væri, en 1884 fóru
Þorlákur og fólk hans. Hírðust
þau Þorsteinn þar áfram búlaus
til 1887, þegar þau fóru þessi
fáu skref f Stóru-Brekku, en þar
tjaldað til einnar nætur. Sigtrygg
höfðu þau lánað sem léttadreng
niður í Asláksstaði, þegar hann
var 12 ára. Fór hann þaðan, eins
og Hallgrímur Tryggvi áður, fram
í Fjörð.
Dauðamun engiun ver
Eftir árið í Stóru-Brekku og ann-
að í Þríhyrningi, fóru þau hjónin
með Ásdfsi einnig fram í Mikla-
garðssókn, gömlu heimasveit
Þorsteins Undir fjöllum. Hann
hafði ráðið sig í vinnumennsku
að Litladal, en Ásdís fór að
Stóradal og vann fyrir sér, þá
tæpra 13 ára. Sigtryggur var þar
fyrir og 1888 hafði hann gengið
fyrir gafl í sömu kirkju og faðir
hans 1850. Skammt varð í fyrir
Þorsteini. Hann dó í Litladal
tveimur árum eftir heimkomuna
í æskusveitina, hinn 18. septem-
ber 1891. „55 ára kvæntur
vinnumaður í Litladal“. Á næsta
ári dó Hallgrímur Tryggvi sonur
hans vinnumaður í Litladal, eins
og sagt hefur verið. Dauðinn fór
djarft að honum, en föður hans
eins og þeim, sem eftir þreyja.
I 22 ára hjónskap höfðu Þor-
steinn og Þorgerður verið í hús-
eða vinnumennsku, jafnvel við
bú 1878-1881, á 11 bæjum, fyr-
ir utan 10 vinnumannsár hans,
áður en þau giftust. Skulu veru-
staðir þeirra taldir í tímaröð til
glöggvunar: Hvammur og Stóri-
Dunhagi í Hörgárdal, Einars-
staðir í Kræklingahlíð, Svíri í
Hörgárdal, Miðland í Oxnadal,
Bryti á Þelamörk, Ytrakot, Stóra-
Brekka og Þríhyrningur í Hörg-
árdal, Stóri- og Litlidalur í Saur-
bæjarhreppi.
Á Niumuhól sáu sól
Þorgerður var áfram á hrakhól-
Bægisárkirkja byggð 1858. Að
henni áttu sókn Þorsteinn og Þor-
gerður, þegar þau bjuggu á Bryta
og svo Ásdís dóttir þeirra og
hennar fjölskylda á Neðstalandsár-
unum. - mynd s.s. 1955.
um og lifði við kröpp kjör, vinnu-
kona og í nokkur ár í hús-
mennsku, næstu 19 árin, en átti
að síðustu griðastað hjá Ásdísi
dóttur sinni, eftir að hún giftist
og varð húsfreyja í Öxnadal. Þá
var Þorgerður raunar aðfram-
komin af sullaveiki, sem talið
var, að hún hefði fengið í sig,
þegar hún var vinnandi í
Hvassafelli eftir lát Þorsteins.
Hún dó í baðstofunni á Neðsta-
landi, fæðingarstað Þorsteins
heitins, en þar bjuggu Ásdís og
maður hennar Þorsteinn Þor-
steinsson frá Engimýri í Öxna-
dal. Bar andlát hinnar vel gáfuðu
og góðu konu að þann 19. marz
1912. Vonandi hefúr verið snjór
og sleðafæri, því að flytja þurfti
kistuna út að Möðruvöllum. Þar
hafði hún kosið sér kirkjuleg, að
sinni gömlu sóknarkirkju. Hún
var fædd og upp alin í Möðru-
vallasókn og þótt hún væri alla
sína tíð á sífelldum flutningi,
voru hrakhólarnir í Möðruvalla-
sókn skárstir, en Nunnuhóll í
Möðruvallatúni beztur.
Eftir dauða Þorsteins frá
Hvassafelli voru báðar, Þorgerð-
ur og Ásdís, vinnukonur áfram í
Miklagarðssókn, en þaðan fóru
þær aldamótaárið, ásamt Sig-
tryggi og börnum hans, Hall-
grími 6 ára og Þorgerði 3 ára, að
Björgum í Hörgárdal og árið eft-
ir að Nunnuhóli, hjáleigu
Möðruvallastaðar, og er Nunnu-
hólsbærinn miðja vegu milli
Bjarga og Möðruvalla. Þar var
Þorgerður húskona með börn
Sigtryggs í 9 ár samfleytt, en
hann vinnumaður Stefáns
kennara Stefánssonar að búi
hans á Möðruvöllum og Nunnu-
hóli, en þar var stundum kallað
útibú frá staðnum. Ráðsmaður á
búi Stefáns kennara var Þor-
steinn Jónsson frá Fornastöðum
í Fnjóskadal, síðar í áratugi
bóndi á Bakka í Öxnadal, þar
sem sonur hans og síðan sonar-
dóttir og hennar sonur tóku við
og búa enn. Voru þeir Þorsteinn
og Sigtryggur mjög samhentir og
samtaka á Möðruvöllum, og seg-
ir Hannes Davíðsson á Hofi,
sem glöggt mundi þann tíma,
fæddur 1880 og var fram í háa
elli á Hofi, að Sigtryggur væri
þarfur maður á búi Stefáns, en
ekki getur hann Þorsteins Þor-
steinssonar í riti sínu um búend-
ur í Arnarneshreppi, því að hann
var þar aldrei bóndi, en samt
lengi í sveitinni. Þegar Möðru-
völlum var skipt í 2 jarðir 1906
og hálflendan gerð að prest-
ssetri, en síra Davíð Guðmunds-
son á Hofi, faðir Hannesar, var
síðasti þingapresturinn og lézt
haustið 1905, dró Stefán kenn-
ari saman bú sitt, því að bóndi
nokkur fékk hálfa jörðina, en
áfram bjó Stefán á prestshlutan-
um og Nunnuhóli til 1909. Þor-
gerður, börn hennar og sonar-
börnin voru því á vegum hins
merka og óvenjulega mikilhæfa
manns öll ár sín á Nunnuhóli og
raunar einnig árið á Björgum,
þar sem síra Þorlákur á Ósi sá
fyrrum ljós huldufólksins í klett-
unum, sem bærinn tekur nafn af.
Árin á Nunnuhóli voru vildar-
tími Þorgerðar Sigfúsdóttur mið-
að við aðstæður hennar og veik-
indi, sem vitanlega ágerðust þó
að læknishjálpar væri leitað, en
skammt að finna lækni á Akur-
eyri. Hún naut gleði barnanna
og öryggi þeirrar afkomu, sem
Sigtryggur sá fyllilega borgið.
Hún gekk börnum hans í móður-
stað. Sigtryggur hafði kvænzt
mjög ungur vinnumaður í Hól-
um í Eyjafirði. Var kona hans
nokkru eldri, Sigríður Stefáns-
dóttir, einnig hjú í Hólum. Síra
Jakob púsaði þau í messunni í
Hólakirkju hinn 8. október
1893. Var brúðguminn tvítugur,
hans kærasta, eins og stundum
var sagt einnig eftir giftingu, var
28 ára. Sigríður dó að þriðja
barni þeirra á Hálsi 1899, en
þau voru þá hjú í Litladal. Sig-
tryggur hafði verið um sinn áður
á Möðruvöllum í Hörgárdal og
munaði þangað aftur, þegar ein-
manakennd hins unga ekkils
settist að honum og óvissan um
framtíð barnanna. Stefán kenn-
ari fann ráðið: Þorgerður hugs-
aði um bömin uppi á Nunnu-
hóli, en Sigtryggur væri með
Þorsteini ráðsmanni og Ólöfu
Guðmundsdóttur konu hans á
Möðruvöllum, svo nálægur sem
verið gat. Ásdís var ýmist með
móður sinni og bróðurbörnun-
um á Nunnuhóli eða afbæjar í
vistum í nágrenninu.
Hrakhólalífi Þorgerðar og
barna hennar lauk, þegar þau
komu að Nunnuhóli. Þó að ekki
væri timburstafn á hinum litla,
en þurra og snyrtilega kotbæ,
skein þar sól um skarsúð og hvít-
skúrað gólf.