Dagur - 10.10.1998, Blaðsíða 2

U-LAVGARDAGUR 10. OKTÓRER 1998
HÚSIN í BÆNUM
Tkgur
~/“V
CLr
ekki búið að innrétta efri hæð-
ina og risið. Þann 20. nóvember
sama ár var húsið næsta fullgert.
I þeirri virðingu segir að kjallari
og neðri hæð séu óbreytt frá
virðingu sem gerð var í júlí, að
öðru leyti en því að bætt hefur
verið í kjallarann einum innmúr-
uðum vatnspotti, og á fyrstu hæð
þremur ofnum. Uppi á lofti eru
herbergin fullbúin, tvö af þeim
með veggjapappfr og eitt þiljað
með borðum; öll með tvöföldum
loftum og tnáluð.
Fjórða herbergið er þiljað og
málað með einföldu lofti. Þar er
ein eldavél og Ijórir ofnar. Uppi á
efsta lofti eru fimm herbergi,
þiljuð með einföldum Ioftum.
Eitt herbergið er málað, hin
ómáluð, þar eru tveir ofnar.
Fjölskylda Björns Jónssonar
bjó á efri hæð og þaklyfti hins
nýja húss og á neðri hæð var ísa-
foldarprentsmiðja sem stofnuð
var 1877.
Björn Jónsson var fæddur 8.
október 1846 í Djúpadal í Gufu-
dalssveit sonur Jóns Jónssonar
bónda í Djúpadal og konu hans
Sigríðar Jónsdóttur frá Látrum.
Björn Jónsson var stúdent frá
Reykjavíkurskóla 1869. Hann
fór utan 1871 og stundaði laga-
nám við Háskólann í Kaup-

! 1
Á lóðinni þar sem ísafoldarhúsið
stendur var fyrst byggt árið 1824
þegar Clement C. Thoroddsen
skraddari reisti sér þar hús. Þá
voru takmörk lóðarinnar að
norðan, Ianga „Fortoved", að
vestan garður G. Petersen, að
sunnan AusturvöIIur og lóð
Robb og P.C. Knudtsson. Húsið
stóð við Austurstræti og snéri
framhlið þess að Austurvelli með
garði fyrir framan. Það var grind-
arhús með tígulsteinum í hlutá
grindarinnar, borðklætt og tjarg-
að á þijá vegu en suðurhliðin var
máluð. Skúrbygging var við
norðurhlið þess og kamarinn við
austurgaflinn.
I júlí 1831 kaupir Guðlaugur
Sívertsen kaupmaður eignina.
I júlí 1834 var húsið selt á
uppboði eftir hann og kaupir það
Wejl & Gerson í Kaupmanna-
höfh. Margrét Andrea Knudsen,
ekkja Lars Knudsens kaup-
manns, verður eigandi þess
1836 en þá var það í daglegu tali
kallað Skraddarahús. Eftir að
ekkjan eignaðist það var það oft-
ast nefnt maddömuhús og
stundum Sýslumannshús eftir
að tengdasonur ekkjunnar, Þórð-
ur Guðmundsson sýslumaður í
GuIIbringu- og Kjósarsýslu,
fluttist þangað en hann átti þar
heima í nokkur ár.
Árið 1846 keypti J. J. Billeng-
berg skósmiður íbúðarhúsið og
ári síðar reisti hann, á norður-
hluta lóðarinnar, pakkhús 10 x
12 álnir að grunnfleti. Hann
seldi Tofti beiki austurhluta lóð-
arinnar 1855 sem þá v^r kallað
eldhúsgarðurinn. Tofti reisti sér
þar hús sem síðar var númer 10
við Austurstræti. í október 1856
selur Billenberg O. Guðjónssen
eignina. I maí 1860 er eignin
komin í eigu G. Lambersen sem
fær leyfi til að lengja íbúðarhús-
ið til austurs og byggja við það
skúr.
Björn Jónsson ritstjóri verður
eigandi hússins 1886. Hann lét
rífa það og sama ár reisir hann
þar nýtt hús sem enn stendur og
var fyrst talið til Vallarstrætis.
Þann 28. júlí meðan húsið var
í smfðum var gerð á því bruna-
virðing. Samkvæmt henni er það
21 x 16 álnir að grunnfleti,
tveggja hæða með risi, klætt
utan með járni og með járnþaki á
súð. Þegar virðingin var gerð var
búið að fullgera neðri hæðina. I
henni voru Ijögur herbergi þiljuð
með borðum og með tvöföldum
loftum og máluð. í kjallara voru
átta herbergi múrsléttuð. Þá var
Bakhlið ísafoldarhússins eins og hún er nú.
ísafoldarhúsið var byggt 1886. Björn ritstjóri var með fjölskyldu sinni á efri hæð og risi, en prentsmiðjan var á
neðri hæðinni. Viðbyggingar komu síðar og voru fjós og prentvélasalur og sitthvað fleira. Þegar þessi mynd var
teiknuð var Morgunblaðið komið í húsið, en það var stofnað 1913. Þá voru sjálfrennireiðar einnig komnar í Aust-
urstræti eins og sjá má.
Isafoldarh úsið
Austurstræti 8
mannahöfn.
Vikublaðið Isafold stofnaði
Björn 1874 og var ritstjóri henn-
ar til ársins 1909. Hann lagði
mikla rækt við íslenska tungu og
var hinn skörulegasti ræðumað-
ur. Kona hans var Elísabet dóttir
séra Sveins Níelssonar á Staðar-
stað. Börn þeirra voru: Guðrún,
Sigríður, Sveinn fyrsti forseti
landsins og Ólafur ritstjóri ísa-
foldar. Eftir Björn Jónsson Iiggur
mikið af rituðu máli bæði þýddu
og frumsömdu. Einnig dönsk
orðabók og íslensk stafsetningar-
orðabók.
Samkvæmt íbúaskrá frá 1890
eiga heima í ísafoldarhúsinu:
Björn Jónsson ritstjóri, 44 ára;
Elísabet Guðný Sveinsdóttir,
kona hans, 50 ára, og börn
þeirra; Guðrún 14 ára, Sigríður,
11 ára, Sveinn 9 ára og Ólafur 6
ára. Einnig voru á heimilinu
Þórarinn Benedikt Þorláksson
bókbindari, Elísabet Sigríður
Árnadóttir, 28 ára skyldmenni
frúarinnar, Filippina Vilborg
Þorsteinsdóttir vinnukona 27
ára, og Ingibjörg Einarsdóttir, 22
ára vinnukona.
Fyrsta tölublað Isafoldar kom
út 9. september 1874 og var
prentað í prentsmiðju Einars
Þórðarsonar sem áður var
Landsprentsmiðjan. Fyrstu árin
virðist blaðið hafa verið á hálf-
gerðum hrakólum; fyrst í Tún-
götu 1, síðan að Túngötu 2 eða
þar til húsið í Austurstræti 8 var
byggt. Einar seldi prentsmiðjuna
ásamt bókum og öðru sem henni
tilheyrði Birni Jónssyni ritstjóra
sem sameinaði hana Isafoldar-
prentsmiðju. Upphaf þessarar
prentsmiðju var prentsmiðja
Jóns Arasonar biskups á Hólum
en prentsmiðjan hafði víða verið
sett niður og má þar nefna
Breiðabólstað í Vesturhópi,
Núpafelli, Skálholti og Hlíðar-
enda í Fljótshlíð; nokkrir staðir í
Borgarfirði og síðast áður en
prentsmiðjan var flutt til Reykja-
víkur var hún í Viðey. Á öllum
þessum ferli sem spannaði yfir
425 ár var hún smám saman
endurnýjuð. Þegar hún var sam-
einuð Isafoldarprentsmiðju
hafði prentsmiðjan eignast hrað-
pressu sem var þó á engan hátt
Björn Jónsson, ritstjóri og stofn-
andi ísafoldarprentsmiðju.
eins hraðvirk og pressa sú sem
Isafoldarprentsmiðja hafði keypt
og látið flytja inn frá Englandi.
Björn lét rífa geymsluhúsið á
Ióðinni 1894 og byggði annað í
staðinn, 19x9 álnir, sem notað
var fyrir geymslu og fjós, en um
1939 var þetta pláss tekið undir
bókband. 1896 var geymsluhús-
ið lengt til norðurs jafnlangt
húshliðinni, 12 x 9 álnir. Þau
skilyrði voru sett að hækka eld-
varnarvegg á milli geymsluhúss-
ins og næsta húss við svo að
hann næði 6 þumlunga upp fyr-
ir þak geymsluhússins. I þessari
viðbyggingu var afgreiðsla og
bókband. Prentvélaskúr 21 x 7
álnir að grunnfleti var byggður
austan við húsið snemma á ár-
inu 1906.
Skúrinn náði jafn langt £ norð-
ur og aðalhúsið en þau skilyrði
voru sett að ef aðalhúsið yrði
fært inn vegna götubreikkunar,
skal skúrinn færður jafnlangt
inn og það, bæjarsjóði að kostn-
aðarlausu. Árið 1919 voru
blaðafgreiðslan og skrifstofur til
húsa í þessari byggingu og 1959
var þar verslun.
Prentvélaskúr var byggður
1919 úr steinsteypu Austurvall-
armegin við húsið. Þar var versl-
unarrekstur 1959.
Isafoldarprentsmiðja var raf-
lýst árið 1899. Vél sem gekk fyr-
ir olfu framleiddi rafmagnið og
sá nágranninn Eyjólfur Þorkels-
son úrsmiður, um framkvæmd-
ina. Eyjólfur leiddi einnig raf-
magn frá vél þessarri í úrsmíða-
stofu sína f Austurstræti 6.
Þegar Björn Jónsson varð ráð-
herra 1909 flutti hann úr húsinu
og seldi Ólafi syni sínum húsið
FREYJA JÓNSDÓTTIR
skrifar
og sá hann um útgáfu ísafoldar
allt til dánardags 10. júní 1919.
Ólafur Björnsson var einn af
stofnendum Morgunblaðsins
1913 og var blaðið prentað í Isa-
foldarprentsmiðju. Afgreiðsla
blaðsins var þar og einnig skrif-
stofur þess þar til Morgunblaðs-
höllin í Aðalstræti 6 var byggð
um 1950. Isafoldarprentsmiðja
var rekin í húsinu til ársins 1942
en þá fluttist hún í Þingholts-
stræti 5. I gegnum tíðina hefur
verið ýmiskonar rekstur í húsinu
og viðbyggingunum við það.
Bókabúð Isafoldar var um árabil
í viðbyggingunni vestan við hús-
ið og var verslunin rekin á báð-
um hæðum. Bækur á íslensku
voru niðri ásamt ritföngum en á
efri hæðinni voru seldar erlend-
ar bækur. I þessu plássi er núna
verslun með íslenskan ullarfatn-
að, en ýmiskonar rekstur hefur
verið þar í millitíðinni. Seinna
flutti bókabúð Isafoldar í við-
byggingu austan við húsið og þá
var gengt frá Vallarstræti í gegn-
um verslunina og út í Austur-
stræti. Skóverslun var rekin í
húsinu um árabil. Árið 1962 var
gerð breyting á verslunarglugg-
um á götuhæð. I viðbyggingunni
Vallarstrætismegin var til margra
ára starfrækt notalegt kaffihús
„Nýja - kökuhúsið". Þar var gam-
an að koma og horfa yfir Austur-
völlinn á meðan notið var góðra
veitinga. I nokkur ár hefur verið
verslun með antikmuni á götu-
hæð hússins og hefur þannig
verslun átt vel við í svo gömlu og
virðulegu húsi sem Isafoldarhús-
ið er. Skartgripa- og gjafavöru-
verslun er núna í viðbyggingunni
austan við það.
Svo getur farið að hver dagur
sé að verða síðastur að standa í
Austurstræti og virða þetta tign-
arlega hús fyrir sér með hvftum
útsöguðum vindskeiðum á stöfn-
um og sex faga gluggum á hæð-
inni. Sú ákvörðun hefur nefni-
Iega verið tekin af þeim sem
byggingarmálum ráða hér í borg
að Isafoldarhúsið skuli víkja íyr-
ir nýbyggingu sem á að rísa inn-
an skamms á lóð þess. Þá mun
götumynd Austurstrætis breytast
og ekki til batnaðar.
Á undanförnum árum hefur
þessu sögufræga húsi ekki verið
sýndur sá sómi sem það á svo
sannarlega skilið, enda þarf
mikla Qármuni til þess að gera
það upp í sinni upphaflegu
mynd. Akveðið hefur verið að
húsið verði flutt á óbyggða lóð í
Aðalstræti og vonandi á það eftir
að sóma sér þar vel og gleðja
augu vegfarenda þó að erfitt sé
að skilja af hveiju þessi ákvörðun
var tekin en ekki farið eftir tillög-
um Nikulásar Ulfars arkitekts í
Arbæjarsafni, sem lagði það til að
ísafoldarhúsið fengi að standa
áffam þar sem það hefur verið í
eitt hundrað og tólf ár, og það
gert upp í sinni upphaflegu
mynd. Einnig að skúrbyggingar
sem eru á þrjá vegu við húsið
yrðu teknar. Þar með hefði opn-
ast gönguleið milli Austurstrætis
og Vallarstrætis og þetta fallega
sögufræga hús fengið að njóta
sín betur. Saga þessa húss er
mikil og varla hægt að gera henni
full skil í einni blaðagrein. Hún
er merkileg fyrir þá sem á eftir
koma. Ekki aðeins vegna þess
hvað húsið er gamalt, heldur
einnig vegna þess að þarna sleit
fyrsti forseti lýðveldisins, Sveinn
Bjömsson, barnsskónum. í þessu
húsi hóf göngu sína fyrst dagblað
á íslandi. Þetta var fyrsta raflýsta
húsið á Iandinu og saga prentlist-
ar Iandsins á langt þróunartíma-
bil innan veggja þess.
Heimildir eru frá Árbæjar-
safni, Þjóðskjalasafni og Borgar-
skjalasafni.