Dagur - 09.01.1999, Síða 1

Laugardagur 9. janúar - 1. tölublað 1999
Fyrsti almenni spítalinn í Kaupmannahöfn, Friðriksspítali, tekinn í notkun 1757 og lagður niður
árið 1911. Á þessum spítala lærði Bjarni Pálsson, síðar landlæknir á íslandi
(Ljósm. Jens Fleischer: Kobenhavn).
Mynd dr. Jóns Helgasonar, biskups, af Nesi við Seltjörn
(.Ljósm. Ljósmæður á íslandi).
Hinn 10. okt. sl. var opnuð í
Þjóðarbókhlöðu sýning á rann-
sóknartækjum og áhöldum í
Iæknisfræði frá ýmsum tímum.
Sýningin er haldin í tilefni 40 ára
afmælis Rannsóknardeildar
Landspítalans og er á annarri
hæð í bókhlöðunni á hægri hönd
þegar gengið er inn aðalinngang-
inn.
I sýningarborðum eru lækn-
ingatæki og hefur þeim verið rað-
að upp þannig að þróunin í gerð
þeirra verði sem augljósust.
A veggspjöldum eru myndir,
sem sumar hverjar hafa aldrei
komið fyrir augu almennings
áður, þær eru af heilbrigðisstarfs-
fólki, sjúklingum og sjúkrahúss-
byggingum; einnig er margt ann-
arra mynda sem á einhvern hátt
tengjast heilsufari landsmanna
og Iækningum.
A fyrsta veggspjaldi sýningar-
innar er rakin frásögn Eyrbyggju
af Snorra goða þegar hann veitti
eftirför óvini sínum og gekk fram
á blóðilitaðan flekk í snjónum,
tók blóðugan snjóinn upp og
kreisti og stakk upp í sig og mælti
að það væri holblóð og feigs-
mannsblóð, „ok munu vér eigi
eptir fara“. Ekki vitum við nú
hvernig Snorri goði þekkti hol-
blóð með því að stinga því upp í
sig, kannski fann hann af því
gallbragð eða gorbragð. Snorri
var stórvitur i maður og læknir
góður. „Dylrat dreyri fölv-
an/dreng í harma sprengi/," -
kvað Skáld - Helgi, og í Biskupa-
sögum stendur: „Hann gekk
blóði á hverjum hálfum mánuði
og var ekki mannslitur á honum.“
Það sýnir að fornmenn tengdu
hörundslit við lit blóðsins.
Verður nú rakin stuttlega sjúk-
dómasaga þjóðarinnar eins og
hún birtist á veggspjöldum sýn-
ingarinnar og í bæklingum sem
liggja frammi á sýningunni.
Talið er að sullur, berldar og
holdsveiki hafi verið á Islandi frá
þjóðveldisöld. Ovíst er hvaðan
sullaveikin barst til landsins. Það
villir nú fyrir mönnum að í forn-
ritum merkir orðið sullur hvers
kyns óeðlilega blöðrukennda fyr-
irferðaraukningu sem er. Við höf-
um orð prófessors Jóns Steffen-
sens fyrir því að berldaskemmdir
séu í beinum manna frá fyrstu
öldum íslands byggðar. Berklar og
sullur hafa fá ytri líkamseinkenni
sem eru einkennandi fyrir þá
sjúkdóma. Því er oft illmögulegt
að átta sig á því þegar þeim sjúk-
dómum er lýst í annálum og öðr-
um fornum heimildum. Holds-
veiki er aftur á móti útvortis sjúk-
dómur og það auðveldar mönnum
að bera kennsl á Iiana, þegar
hennar er getið. Orðið líkþrár
kemur fyrir í „hinu minna banni“,
sem Arni Þorláksson biskup Ias
upp á Alþingi árið 1281, og í Ljós-
vetningasögu er talað um Þorvald
Knapp hinn líkþráa.
Um Jón biskup í Skálholti
(1406-1413) var ritað, „að bæði á
höndum og fótum grotnaði hold-
ið í sundur og datt af ásamt bein-
um.“ Jón biskup var norskur
ábóti frá Bergen í Noregi.'A þeirri
Þingholtsstræti 25 í Reykjavík.
tíma sem hann var uppi var
holdsveiki þegar vel þekktur sjúk-
dómur bæði í Bergen og ná-
grenni hennar. Bergen var sú
borg sem Islendingar áttu mest
samskipti við fram að siðabót á
16. öld. Talið er nokkuð víst að
holdsveiki hafi upphaflega borist
þaðan til Islands og öðrum stöð-
um í Vestur-Noregi.
Fyrrnefndir landlægir sjúk-
dómar sem vitað er nú að eru
smitandi, sýkla- eða sníkjudýra-
sjúkdómar, drógu tiltölega fáa til
dauða og á löngum tíma miðað
við bráðnæmar farsóttir sem öld
eftir öld komu erlendis frá og
með fárra ára millibili. Bólan
drap hundruð eða þúsundir
manna í hvert skipti sem hún
kom. í Setbergsarmál árið 1430
í þessu húsi var Sjúkrahús
Læknaskólinn.
segir: „Þá varð mikið mannfall
um allt land svo víða eyddust
bæir, hún tók alla sem ekki fengu
þá fyrri bólu. I þessari sótt ...
(hafa) burt dáið 8000 manns hér
á Iandi.“ Af farsóttum, sem hing-
að komu á fyrri öldum, treysta
menn nú með vissu aðeins lýs-
ingum á bólu, plágu og sárasótt.
Séreinkenni annarra sjúkdóma
skortir. Plágan kom tvisvar til Is-
lands, í upphafi og í lok 15. aldar
og líklega drap hún tugi þúsunda
manna. Einungis á 16. öld var
sárasótt landlæg farsótt hér á
landi. Auk bráðnæmra farsótta
og landlægra smitsjúkdóma voru
hungursjúkdómar og var skyr-
bjúgur þeirra þekktastur. Lækn-
arnir Sæmundur Bjarnhéðins-
sbn, Skúli Gúðjónssorr, Sigurjón
á árunum 1884-1902. Þar var
Jónsson, Vilmundur Jónsson, Jón
Steffensen og Sigurður Samúels-
son hafa af mestri þekkingu og
færni rannsakað fornar heimildir
um sjúkdóma og lækningar á Is-
landi. Aðrir hafa hafnað þessum
heimildum til rannsóknar og má
þar nefna Níels P. Dungal.
Arið 1308 var fyrsti spítalinn á
íslandi stofnaður, Gaulverjabæj-
arspítali sem stóð í meira en 300
ár, lengur en nokkur önnur spít-
alastofnun á Islandi. Hann var
ætlaður efnalausum uppgjafa-
prestum og var líkari öldrunar-
stofnun en spítala. Þar var ekki
barist gegn sjúkdómum. Aðeins
gegn einum sjúkdómi voru reistir
spítalar á miðöldum, ho' ' ik-
inni.
,s.\í
FREYJA
JÓNSDÓTTIR
skr/far
Úr sögu læknisfræ öiimar
á Islandi