Dagur - 16.02.1999, Side 7

-h

ÞJÓÐMÁL
ÞRIBJVn A G IIR 16. FEBRÚAR 1999 - 7
Öryggis- og vamarmál
í breytilegum heimi
Atlantshafstengslin eru hornsteinn bandalagsins. Segja má að þau birtist með áþreifaniegum hætti á ísiandi,
hvort tveggja í landfræðilegri legu landsins og í varnarstöðinni á Keflavíkurflugvelli og öðrum tengdum mann-
virkjum.
Fyrri grein
Flestir núlifandi Islendingar eru
fæddir og uppaldir í skugga ógn-
arjafnvægis kalda stríðsins. Það
er eðlilegt að þeir sem aðrir fagni
þeim breytingum sem orðið hafa
í Evrópu á undanförnum áratug
og horfi björtum augum til 21.
aldarinnar. Um leið er mikilvægt
að haft sé hugfast að Iiðin öld var
tímabil meiri hörmunga af
mannavöldum en dæmi eru um í
skráðri sögu mannkyns og enn er
langt frá að friður og öryggi sé
sjálfgefið ástand í Evrópu.
Það er því enn eitt af grund-
vallarverkefnum sérhverrar ís-
lenskrar ríkisstjómar að tryggja
öryggi og varnir lands og þjóðar.
Nýjar hættur
Eftir Iok kalda stríðsins er skil-
greining á öryggishugtakinu orð-
in margþættari en áður. Það hef-
ur krafist breytinga á ógnarmati
og meiri sveigjanleika í öllum
varnarviðbúnaði. Við núverandi
aðstæður eru Iitlar líkur á að vél-
væddar hefðbundnar hersveitir
eða kjarnavopn leggi Evrópu í
rúst. A hinn bóginn steðja að
aðrar hættur sem erfiðara getur
reynst að sjá fyrir og geta haft al-
varlegar afleiðingar fyrir alla álf-
una ef varnir bresta. Almenn þró-
un í heiminum frá miðstýringu
til markaðsbúskapar, opnun
landamæra og vaxandi kröfur um
lýðræðislega stjórnarhætti hafa
víða hreyft við rótgrónum hags-
munum og leitt til pólitískrar
spennu. Ekki eru enn öll kurl
komin til grafar í kjölfar falls
kommúnismans í Evrópu. Stór-
felld svæðisbundin átök eru ógn-
un við öryggi nágrannaríkja og
geta valdið óstöðugleika í álfunni
allri. Því veldur ekki síst að
óbreyttir borgarar eru yfirleitt
leiksoppar í slíkum átökum og
Ijöldi fólks hrekst frá heimkynn-
um sínum. Reynslan frá fyrrver-
andi Júgóslavíu er víti til varnað-
ar. Utbreiðsla gereyðingarvopna
og eldflaugatækni til rfkja sem
hafa að staðaldri virt alþjóðalög
að vettugi veldur því að senn
verður enginn heimshluti óhult-
ur fyrir hugsanlega óvæntri árás
með kjarnavopnum, efnavopnum
eða sýklavopnum. Jafnvel tækni-
legur möguleiki á beitingu slíkra
vopna veldur óstöðugleika.
Hryðjuverkastarfsemi og skipu-
lögð glæpastarfsemi hafa í vax-
andi mæli samtvinnast á undan-
förnum árum, óháð landamær-
um. Hvort tveggja grefur undan
réttarsamfélaginu og getur orðið
tilefni milliríkjadeilna. Umhverf-
isspjöll ógna sjálfbærri nýtingu
náttúruauðlinda og umhverfis-
mál teljast því víðast hvar að
hluta til öryggismála. Þrátt fyrir
alþjóðlega viðleitni og stað-
bundnar aðgerðir horfir almennt
illa í umhverfismálum. Við það
bætist ágreiningur um nýtingu
takmarkaðra náttúruauðlinda.
Ofangreind dæmi sýna að hættur
21. aldarinnar eru e.t.v. ekki jafn
sýnilegar og járntjaldið sem skip-
ti Evrópu, en þær geta engu að
síður stefnt öryggi Islendinga og
annarra Evrópubúa í voða. Ljóst
er að fá ríki geta varist slíkum
hættum af eigin rammleik og
flest þurfa' að leita úrræða í al-
þjóðlegu eða Ijölþjóðlegu sam-
starfi.
Meginstoðir ðryggis- og varn
armála
Það er viðvarandi verkefni ís-
lenskra stjórnvalda að standa
vörð um sjálfstæði og fullveldi Is-
Iands. Það gera þau m.a. með því
að stuðla að friði og stöðugleika í
Evrópu og í því skiptir trúverðug-
ur varnarviðbúnaður ekki
minnstu. Hlutleysisstefnan beið
skipbrot í upphafi síðari heims-
styrjaldar, en saga og smæð ný-
frjálsrar þjóðar ollu því að eigin
fullnægjandi landvarnir voru ekki
valkostur þegar kalda stríðið
hófst. Þá voru stigin þau gæfu-
spor að Island gekk í Atlantshafs-
bandalagið og gerði tvíhliða varn-
arsamning við Bandaríkin. Það
er forsenda árangurs í alþjóðlegu
og Ijölþjóðlegu samstarfi að það
þjóni sértækum og almennum
hagsmunum sem flestra þátttak-
enda. Það er ekki hægt að njóta
árangurs af slíku samstarfi án
þess að axla einhverjar byrðar.
Þannig hefur ísland í 50 ár notið
sameiginlegra varnarskuldbind-
inga Atlantshafsbandalagsins, en
jafnframt Iéð bandalaginu nauð-
synlega aðstöðu á landinu og lagt
af mörkum til pólitískrar sam-
Hvers konar dgnun
við nýtingu þessara
auðlinda, hvort held-
ur af völdum meng-
unar, aðgerða um-
hoðslausra félaga-
samtaka eða hótana
sjálfsskipaðra gæslu-
ríkja, væri ógnun við
líf í þessu landi.
stöðu bandalagsríkjanna, sem
réði úrslitum í kalda stríðinu. A
sama hátt þjónar varnarsamning-
ur íslands og Bandaríkjanna
hagsmunum beggja ríkja og Atl-
antshafsbandalagsins sem heild-
ar. Atlantshafstengslin eru horn-
steinn bandalagsins. Segja má að
þau birtist með áþreifanlegum
hætti á Islandi, hvort tveggja í
landfræðilegri legu landsins og í
varnarstöðinni á Keflavíkurflug-
velli og öðrum tengdum mann-
virkjum. Um leið og íslendingar
taka þátt í að fagna því í apríl að
50 ár verða liðin frá undirritun
Norður-Atlantshafssamningsins,
munu íslensk stjórnvöld stað-
festa að bandalagið verður áfram
önnur meginstoð íslenskrar ör-
yggis- og varnarmálastefnu, með
því að taka þátt í aðlögun þess að
breyttum aðstæðum og marg-
þættari verkefnum, án þess að
það dragi úr vægi sameiginlegu
varnarskuldbindinganna. Varnar-
samningurinn er hin meginstoð-
in og áframhaldandi gildi varnar-
samstarfsins verður staðfest í
endurskoðun bókunar við samn-
inginn, sem gert er ráð fyrir að
verði lokið í mars árið 2001, þeg-
ar 50 ár verða liðin frá undirrit-
un. Aukaaðild Islands að Vestur-
Evrópusambandinu styður þróun
Evrópusamstarfs á sviði öryggis-
og varnarmála (ESDI) innan Atl-
antshafsbandalagsins og mun
gefa íslenskum stjórnvöldum
kost á að fylgjast náið með efl-
ingu þessa þáttar innan Evrópu-
sambandsins. Stefna ríkisstjórna
íslands í öryggis- og varnarmál-
um á undanförnum áratugum
hefur tryggt þjóðinni frið og stöð-
ugleika, án eftirgjafar sjálfstæðis
og fullveldis. I reynd hefur aðild-
in að Atlantshafsbandalaginu og
tvíhliða varnarsamstarfið sýnt að
ísland er ábyrgur þátttakandi í
samfélagi þjóðanna. Um leið hef-
ur rödd Islands heyrst betur en
ella hefði orðið. Fyrir vikið er
þorri þjóðarinnar sáttur við
óbreytta stefnu.
Samspil stofnana
Margþættari skilgreining á ör-
yggishugtakinu og umfang þeirra
vandamála sem steðja að Evr-
ópubúum og jafnvel mannkyni
öllu veldur því að samráð og sam-
ræming á milli alþjóðlegra og
svæðisbundinna stofnana er ekki
einungis óhjákvæmileg heldur
beinlínis æskileg. Það felur ekki í
sér að komið verði á eins konar
virðingarröð stofnana, þar sem
samþykktir á einum vettvangi
setja öðrum skorður, heldur að
sérstaða og sérþekking hverrar
stofnunar verði nýtt í sókn að
viðurkenndum markmiðum sam-
félags þjóðanna. Sameinu
þjóðirnar hafa á undanförnum
50 árum verið burðarás í ís-
lenskri utanríkisstefnu. Að kalda
stríðinu loknu hefur öryggisráðið
nálgast tilætlað hlutverk sitt meir
en nokkru sinni áður. Með hlið-
sjón af þessu hyggjast íslensk
stjórnvöld bjóða fram til sætis í
ráðinu. Oryggis- og samvinnu-
stofnun Evrópu (ÖSE) nær til
allra ríkja álfunnar og Norður-
Ameríku og vinnur mikilvægt
starf á sviði átakavarna og hættu-
ástandsstjórnunar. Fastanefnd
Islands gagnvart stofnuninni
verður opnuð á næstunni.
Evrópuráðið stuðlar að eflingu
réttarsamfélagsins, þ.m.t. mann-
réttinda, og leggur þannig af
mörkum til stöðugleika í Evrópu.
ísland tekur við formennsku í
ráðinu á komandi vori. Margvís-
legt svæðisbundið samstarf í Evr-
ópu er einnig til þess fallið að
efla traust og sameiginlega hags-
muni. Af íslands hálfu er m.a.
lögð áhersla á störf innan Norð-
urlandaráðs, Eystrasaltsráðs,
Barentsráðs og Norður-heim-
skautsráðs.
Varanlegir hagsmimir
Öryggi Islands er margslungið.
Það er til lítils að verja íslenska
landhelgi og lofthelgi ef vegið er
að efnahagsgrundvelli þjóðarinn-
ar úr fjarska. Aðstæður á Islandi
ráða því að íslendingar verða að
geta nýtt Iifandi auðlindir sjávar
við landið og á alþjóðlegum haf-
svæðum, með sjálfbærum hætti.
Hvers konar ógnun við nýtingu
þessara auðlinda, hvort heldur af
völdum mengunar, aðgerða um-
boðslausra félagasamtaka eða
hótana sjálfsskipaðra gæsluríkja,
væri ógnun við líf í þessu landi.
Þetta eru varanlegir hagsmunir
sem hafa forgang í íslenskri utan-
ríkisstefnu. Islensk stjórnvöld
munu eftir sem áður verjast ógn-
unum af ofangreindu tagi með
virkri þátttöku í alþjóðlegu og
svæðisbundnu samstarfi. Islandi
er styrkur af stuðningi annarra
ríkja sem hafa svipaða hagsmuni
og sömu áherslur í þjóðarrétti,
einkum hafrétti.