Dagur - 01.04.1999, Blaðsíða 14

14 - FIMMTUDAGUR 1. APRÍI, 1999
Tk&pr
DOLBY
EcreArbic
DIGITAL. SOUIMD SYSTEIVI
SÝNINGAR VERÐA ALLA PÁSKANA - NÁNARI UPPLYSINGAR í SIMA 461 4666
DANSKA MYNDIN FESTEN ■ FORSÝND UM PÁSKANA
MEL GIBSON
HEILSAR UPP Á
BÍÓGESTI FYRIR
9 SÝNINGUNA
1. APRÍL
Buöu þig undir að
halda með vonda
gæjanum! Svona
hefur þú aldrei séð
Mel Gibson áður.
Meiriháttar mynd eftir
Óskarsverðlauna-
hafann Brian
Helgeland.

Sýnd alla páskana kl. 21 og 23. - B.i. 16 ára.
Œl[p°^fl
D I G I T A L
RAÐHUSTORGI
SÍMI 461 4666
■
TPTx
ÞJOÐMAL
Geiunang og erfðaenska
SKÚLI
SIGURÐSSON
VÍSINDA-
SAGNFRÆÐINGUR
SKRIFAR
Fimmtudaginn 25. mars síðast-
liðinn birtist í Degi (s. 7) ádrepa
eftir Högna Oskarsson geðlækni
og ráðgjafa Islenskrar erfða-
greiningar vegna umræðu um
gagnagrunnsmálið á veraldar-
vefnum á vegum sjónvarpsstöðv-
arinnar CNN. Siðfræðingur að
nafni Jeffrey P. Kahn við
Minnesota-háskóla hóf hana og í
kjölfarið fylgdu skemmtileg
orðaskipti. Guðsteinn Bjarna-
son, blaðamaður hjá Degi, gerði
umræðunni góð skil í fréttaskýr-
ingu miðvikudaginn 17. mars (s.
8-9).
Högni undrast vanþekkingu
þeirra sem tjáðu sig um gagna-
grunninn á öldum ljósvakans
þrátt fyrir mikla umíjöllun um
málið í innlendum og erlendum
fjölmiðlum. Hann furðar sig á
misskilningi, rangtúlkunum og
útúrsnúningum á staðreyndum
sem að hans mati auðkenndu
framlag Islendinganna sem tóku
þátt í umræðunni. Hann veitir
Ríkharði Egilssyni, Einari Arna-
syni, Tómasi Helgasyni, Boga
Andersen og undirrituðum
ádrepu og ræðir þau orð Russells
Moxham að hefði Halldór Kiljan
Laxness verið á Iífi og verið virk-
ur þátttakandi í umræðunni
hefði hann hugsanlega stemmt
stigu við samþykkt laga um
gagnagrunn. Það telur Högni
fjarri sanni. Undir lokin segir
Högni að margir þeirra, sem
hann hafi veitt ádrepuna, hafi
lagt ýmislegt gagnlegt til umræð-
unnar um gagnagrunnin, en
bætir við: „Því er það miður að
þeir virðast nú hafa grafið sig
það djúpt í skotgrafir að þeir sjá
ekki að landslagið er breytt, og
að náðst hefur samkomulag um
margt það sem áður var um
barist.“
Freyvangs-
Hamingjuránið
- frábær gamansöngleikur
eftir Benght Alfors
Leikstjóri:
Jón Stefán Kristjánsson
Tónlistarstjóri:
Garöar Karlsson
11. sýning fimmtudaginn
1.4. (skírdag) kl. 20.30.
12. sýning laugardaginn
3.4. kl. 20.30.
Engin sýning annan páska-
dag.
Frábær skemmtun fyrir
alla aldurshópa.
Miðapantanir í síma
463-1195 kl. 16.00 -
19.00 alla daga
George Orwell skrlfaði um bágt
ásigkomulag enskrar tungu og
sagði skýringanna fyrst og fremst
vera að leita á sviði stjórnmála og
efnahagsmála.
Ný mállýska í
gagnagnmnsiunræðiumi
Orðfæri Högna er sláandi og
kom undirrituðum í hug blaða-
grein eftir Þorstein Gylfason
heimspeking sem birtist árið
1984. Greinin nefndist „Gam-
lenska og nýlenska" og gerði
Þorsteinn þar að umræðuefni
greinina „Stjórnmál og mælt
mál“ eftir George Orwell frá ár-
inu 1946. Þar ræddi Orwell um
bágt ásigkomulag enskrar tungu
og sagði að ástæðan geti ekki
einfaldlega verið slæm áhrif ein-
stakra rithöfunda heldur hlyti
skýringanna fyrst og fremst vera
að Ieita á sviði stjórnmála og
efnahagsmála. Hann taldi að
unnt væri að snúa við þessari
óheillaþróun. „Hún [ensk tunga]
verður ljót og ónákvæm vegna
þess að hugsanir okkar eru
heimskulegar, en subbuskapur í
meðferð tungumálsins auðveld-
ar okkar að hugsa heimskulega."
Þessar vangaveltur urðu kveikj-
an að þeirri framtíðarsýn sem
Orwell setti fram í staðleysunni
1984. Hann lýsti orðfæri fram-
tíðarsamfélagsins í viðauka sem
nefna mætti grundvallarreglur
nýlensku (fylgir ekki íslensku
þýðingunni; önnur útgáfa kom
út árið 1983). Þorsteinn þýddi
„Newspeak" sem nýlensku en
gamlenska var þýðing hans á
„Oldspeak."
Orðfæri Högna er gott dæmi
um erfðaensku, nýja mállýsku
sem gegnsýrt hefur umræðuna
um gagnagrunnsmálið. Þetta er
sú mállýska sem fslensk erfða-
greining notar í röð heilsíðuaug-
lýsinga í Morgunblaðinu að und-
anförnu (19., 20., 21., 23. og
30. mars) þar sem landsmenn
eru hvattir til þess að taka ábyr-
ga afstöðu (gott dæmi um erfða-
ensku) með því að gera ekki
neitt og gangast sjálfviljugir und-
ir jarðarmenið miðlægur gagna-
grunnur.
Merktngu orða snúið við
Að mati Orwells var það ekki
einungis hlutverk nýlensku að
gera kleift að túlka ákveðna
heimssýn heldur einnig að koma
í veg fyrir önnur hugsunarform
og gleyma eldri sögu skráðri á
gamlensku. Það er sömuleiðis
hlutverk erfðaensku eins og
þessar auglýsingar í Morgun-
blaðinu sýna glöggt auk ádrepu
Högna. Samkomulag á erfða-
ensku þýðir að íslendingar eiga
að sætta sig við orðinn hlut og
forðast að hugleiða hvort það
hafi verið röng ákvörðun af hálfu
Alþingis að samþykkja Iög um
miðlægan gagnagrunn 17. des-
ember síðastliðinn. Þeir eiga að
telja Iögin dæmi um „nýjan stað-
al í siðfræði rannsókna“, saman-
ber svar Högna til Tómasar
Helgasonar, en ekki dæmi þess
að það er óheppilegt að stjórn-
málamenn umbylti siðfræðiregl-
um líkt og siðfræðingar ættu að
forðast stjórnmálabyltingar. Orð
Vilmundar Gylfasonar gilda enn:
„Löglegt en siðlaust.“
Á erfðaensku benda orðin van-
þekking, misskilningur, rang-
túlkun og útúrsnúningur til þess
að skoðanir, sem svo er Iýst, séu
réttar. Með erfðaensku að vopni
er hins vegar reynt að ýta eldri
heimssýn og manngildum til
hliðar vegna vona um skjótfeng-
inn erfðafræðigróða. Kannski
mætti stilla ákafanum í hóf?
Spjaldskrárpólitík
Ur grein Laxness, „Mannlíf á
spjaldskrá", frá árinu 1943, sem
er endurprentuð f Sjálfsögðum
hlutum (Helgafell 1946, s. 178-
181), hefur Högni, rétt eftir að
skáldið hafði nefnt þá hugmynd
að koma mætti skráningu per-
sónuupplýsinga á skipulegra
form sem afhenda mætti „við-
skiftamanni við vægu gjaldi".
Hins vegar verður að taka með í
reikninginn að Laxness virðist
með greininni hafa viljað sam-
hæfa krafta landa sinna að hætti
þeirrar rökhyggju sem hann lof-
söng á þessum árum. Hann vildi
einnig varna því að einungis
væru teknar saman upplýsingar
um ævi merkismanna, samanber
vinnu Páls Eggerts Ólasonar að
Islenzkum æviskrám frá land-
námstímum til ársloka 1940
sem þá var að hefjast (komu út á
árunum 1948-1952 í fimm bind-
um). Að mati Laxness ætti ekki
síður að taka saman yfirlit um
ættir bænda, vinnumanna, kot-
únga, sauðaþjófa o. s. frv.
Laxness var stoltur fyrir hönd
Islands, sárnaði dugleysi og
sóðaskapur samlanda sinna og
beitti oft óvæginni tækni til þess
að hvetja íslendinga til dáða.
Mannlífsgreinin ber merki þess.
Henni Iýkur á eftirfarandi hátt:
„Mér er sagt að leynilögreglan
þýska muni hafa tugmiljónir
manna víðsvegar úr heimi á
spjaldskrá, með athugasemdum
um uppruna, hegðun, skoðanir
og Iyndiseinkun, auk æviatriða,
— allt í þeim tilgángi að geta
geingið að mönnunum og drepið
þá við hentugt tældfæri. I sam-
anburði við spjaldskrá Himm-
lers, sem miðast við morð, væri
lítið verk að gefa þessum fáu Is-
lendíngum líf á spjaldskrá."
Líf á spjaldskrá eru margrar
gerðar. 1 Bandaríkjunum er gert
manntal á tíu ára fresti og þeim,
sem berjast fyrir réttindum inn-
flytjenda og fátæks fólks, er það
kappsmál að sem flestir séu
skráðir, svo að veita megi þeim
styrki úr opinberum sjóðum.
Hins vegar olli manntal í Vestur-
Þýskalandi á níunda áratugnum
heiftarlegum deilum og neituðu
margir að taka þátt í því m. a.
vegna þess að eftir valdatöku
nasista á íjórða áratugnum voru
gerð tvö manntöl sem gerðu nas-
istum ldeift að vinsa gyðinga og
aðra „óæskilega" þegna úr þjóð-
skránni og finna þeim viðeigandi
„biðskýli". Laxness gat hins veg-
ar varla vitað árið 1943 að líf á
spjaldskrá þýddi dauðadóm yfir
mörgum af þessu fólki.
Til þess að ræða um erfða-
fræði, erfðamengistækni og gen-
mang í lok 20. aldar þarf að
stemma stigu við þeirri hnignun
íslenskrar tungu sem birtist í
erfðaensku og gerir það erfiðara
en ella að ræða á skynsaman og
öfgalausan hátt um þá flóknu
framtíð sem við blasir.