Dagur - 02.02.2000, Qupperneq 7

MIDVIKUDAGUK 2. FEBRÚAK 2000 - 7
VetnisrOdð Island - hið
fyrsta í veröldinni?
„Þessi adferö hefur veríð þekkt og notud i langan tíma. Þannig hefur orðið til mikil reynsla við Áburðarverksmiðj-
una en vetnisframleiðsla er hluti af framleiðsluferli Áburðarverksmiðjunnar, “ segir Hjálmar m.a. í grein sinni.
Síðustu misseri hefur töluvert ver-
ið fjallað um Island í virtum blöð-
um og tímaritum víðs vegar um
heim. Nægir þar að nefna The
Economist, Der Spiegel, Financi-
al Times, Dagens Nyheter,
Discovery Channel og þannig má
áfram telja. Eðlilegt er að velta
fyrir sér hvers vegna Islandi er
sýndur þessi óvænti áhugi. Svarið
er í rauninni einfalt. Islensk
stjórnvöld hafa lýst því yfir að þau
stefni að því að verða fyrsta ríki
veraldar til að byggja efnahag sinn
á vetni. Nú virðist komið á daginn
að þetta markmið sé raunhæft.
Það þykir fréttnæmt. Regluleg
umfjöllun um vetnistæknina í
heimspressunni gefur jafnframt
til kynna að mikið sé að gerast á
því sviði um víða veröld. Heimur-
inn er einfaldlega á leið til vetnis-
væðingar og þar eru Islendingar
að skipa sér í forystusveit. En
hvað felst í hugtakinu vetnis-
tækni?
Vistvænn orkugjafi
veldurbyltingu
Vetni er afskaplega einfalt í fram-
leiðslu. I raun þarf ekki annað en
raforku og vatn. Rafmagnið er
notað til þess að kljúfa súrefni frá
vetni. Þessi aðferð hefur verið
þekkt og notuð í langan tíma.
Þannig hefur orðið til mikil
reynsla við Aburðarverksmiðjuna
en vetnisframleiðsla er hluti af
framleiðsluferli Aburðarverk-
smiðjunnar. I Appologeimförun-
um var vetni notað sem orkugjafi.
Tæknin byggir á því að vetni og
súrefni er leitt á svonefndan efna-
rafal (Fuel-Cell). Við þann sam-
runa gerist tvennt: Hreint og
ómengað vatn myndast og hins
vegar Iosnar rafeind. Sú rafeind
veitir afl, m.a. til þess að knýja vél-
ar. Hér er um að ræða algjörlega
vistvæna tækni - eini útblásturinn
er hreint vatn! Þó að tæknin hafi
verið þekkt í áratugi hafa bíla-
framleiðendur lengst af baldið sig
við hina hefðbundnu og þekktu
sprengivél. Fyrir þremur árum
lýstu talsmenn stærstu bílafram-
leiðenda því hins vegar yfir að á
21. öldinni yrði vetni aðalorku-
gjafinn. 1 kjölfarið hófst hörð sam-
keppni miíli bílaframleiðenda þar
sem miklum fjármunum er varið
til rannsókna. Fyrir vikið er þró-
unin hraðari en nokkru sinni fyrr
og berast stöðugt nýjar fréttir af
framförum á sviði vetnistækninn-
ar. Nú hefur Island verið valið
sem vettvangur fyrstu alvarlegu
skrefanna á þessu sviði. I því fel-
ast tækifæri sem við megum ekki
láta úr greipum okkar ganga.
Hvers vegna núna?
Tvær meginástæður liggja fýrir því
að bílaframleiðendur stíga þessi
skref núna. Annars vegar er því
spáð að olíulindir jarðar muni fara
senn þverrandi. Það mun að
óbreyttu hafa ótrúleg áhrif á efna-
hagslíf þjóða heimsins þar sem
verð á olíu mun þá rjúka upp úr
öilu valdi vegna þcss að eftirspurn
verður meiri en framboð. Bíla-
Iramleiðendur og stjórnendur fyr-
irtækja vilja j»eta brugðist við þess-
ari þróun. I öðru lagi hefur vax-
andi krafa beinst að bílaframleið-
endum og stjórnmálamönnum
um að bregðast við útblæstri
vegna bílaumferðar. Talið er að
mengun frá bílum sé mesta
vandamál borga heimsins. A
hverju ári þurfa borgaryfirvöld
víða um heim að grípa til harðra
aðgerða til þess að takmarka um-
ferð og reyna þannig að gera borg-
arbúum Iíft fyrir mengun. Þessa
verður og vart í Reykjavík og má
glögglega sjá grútarskýið liggja yfir
borginni í köldum vetrarstillum.
I raun má bæta við þriðju
ástæðunni. Hún er af pólitískum
toga. Olíuríkin svonefndu hafa
gífurlega mikil völd í heiminum
þar sem efnahagslíf þjóða er svo
verulega háð jarðefnaeldsneyti.
Stærri þjóðir hafa áhyggjur af
þeim stöðuga pólitíska óróa sem
er hvað mestur við hotn Miðjarð-
arhafsins (ef til vill vegna olíunn-
ar). Með því að fínna nýjan orku-
gjafa dregur úr pólitísku hlutverki
olíuríkjanna. Daimler-Chrysler
reið á vaðið og í kjölfarið hafa all-
ir helstu bílaframleiðendur hafið
þátttöku í þessu kapphlaupi.
Snýst það enda um gífurlega pen-
inga og hagsmuni.
Hvers vegna ísland?
Eðlilegt er að menn velti því upp
hvers vegna Island hafi orðið fyrir
valinu sem tilraunavettvangur
vetnisvæðingarinnar. Fyrir því eru
nokkur svör. I fýrsta lagi liggur fýr-
ir pólitísk viijayfirlýsing ríkis-
stjórnar íslands um þessa stefnu-
mörkun. I öðru lagi hafa Islend-
ingar reynslu af því að skipta um
orkugjafa, m.a. með hitaveituvæð-
ingunni þegar jarðvarnii leysti kol
og olíu af hólmi. Við það skapað-
ist mikilvæg reynsla og mannauð-
ur. I þriðja lagi höfum við reynslu
af framleiðslu vetnis í Aburðar-
verksmiðjunni í hartnær 50 ár. 1
fjórða lagi hefur Háskóli Islands
undir forystu Braga Arnasonar
látið vetnisrannsóknir og mögu-
leika þess verulega til sín taka. í
fimmta lagi eru íslendingar auð-
ugir af vistvænum orkugjöfum til
framleiðslu á rafmagni. I sjötta
lagi þá er mjög horft til smæðar ís-
lenska samfélagsins en hér er
mun léttara að byggja upp innviði
(Infrastructure) og meta áhrif
vetnisvæðingarinnar á hið smáa
samfélag okkar. Þá rcynslu má
síðan yfirfæra á stærri samfélög. I
sjöunda lagi má svo nefna að
menntastig á Islandi er fremur
hátt og landið opið fýrir alþjóð-
legu samstarfi. A þessa þætti
horfa hinir erlendu aðilar og
finnst því Island fýsilegur kostur
sem tilraunavettvangur nýrrar
tækni í samstarfi margra aðila.
Hver er ávúmmgiir
íslendinga?
Margir hafa velt því fyrir sér hvaða
hagsmunir felist í vetnismálunum
fýrir Islendinga. Fyrst skal nefnt
að hér er um verulega stórt um-
hverfismál að ræða. Vil ég ganga
svo langt að halda því fram að
vettnistæknin geti verið stærsta
umhverfismál Islendinga. Tveir
þriðju af koldíoxíðmengun okkar á
rætur sínar að rekja annars vegar
til útblásturs frá bílum og hins
vegar fiskisldpaflotans. Þannig er
útblásturinn áætlaður meiri frá
bílum eingöngu heldur en stóriðj-
unni samanlagðri. Með því að
nota innlenda og vistvæna orku-
gjafa í samgöngum okkar og á
fiskiskipum getum við þannig
Iækkað koldíoxíðmengun um 66-
67%. Ekki þarf að fara mörgum
orðum um það hver ávinningur-
inn af slíku er.
Eitt af þeim verkefnum sem
glímt er við í undirbúningi vetni-
svæðingarinnar er að nýta útblást-
ur hinnar íslensku stóriðju til
framleiðslu á metanoli. Metanol
er ákveðin aðferð til þess að
geyma vetni. Það metanol má síð-
an nota á efnarafala, í bílum og á
fiskiskipum. Þar með er í rauninni
að opnast möguleikar á vistvænni
stóriðju hér á Islandi - hinni fýrstu
í veröldinni.
Hér er einnig um mikið efna-
hagsmál að ræða. Arlega verjum
við um 10 milljörðum króna til
kaupa á mengandi jarðefnaelds-
neyti (bensín og olíur). Það hlýtur
að vera æskilegt fýrir efnahagslífið
að halda þeim fjármunum innan
íslenska efnahagslífsins og láta þá
peninga vinna með okkur. Til
lengri tíma litið á Island að geta
orðið útflytjandi vetnis og þar með
farið að skapa gjaldeyri með út-
fiutningi orkugjafa í stað þess að
eyða gjaldeyri til sömu hluta. Hér
er þvf um mikið efriahagsmál að
ræða.
I þriðja lagi má ætla að tilrauna-
starfsemi á þessu sviði hafi mjög
hvetjandi áhrif á vísindasamfélag
okkar og geti af sér margfeldiáhrif.
Tilraunirnar fela í sér mikla fjár-
muni til vísindastarfsemi sem þá í
raun hækkar menntastig þjóðar-
innar. Alls kyns hugmyndir kunna
að verða að sölumöguleikum og
þá er rétt að hafa í huga að til-
raunasamfélagið ísland getur boð-
ið til sölu þekkingu og reynslu.
Við getum með öðrum orðum
flutt út mannauð.
I fjórða lagi má benda á að nú
þegar hefur umfjöllun í alþjóðleg-
um fjölmiðlum haft mjög jákvæð
áhrif til landkynningar á Islandi.
Fólk úr ferðageiranum tjáir mér
að bókanir ferðamanna vegna
þessa séu þegar farnar að gera vart
við sig. Vetnisvæðingin er með
öðrum orðum afskaplega jákvæð
fýrir Island sem vistvænt ríki.
Hver eru helstu vandamálin ?
Einkenni allrar nýsköpunar er
glíma við vandamál af ýmsum
toga. Og vissulega eru þau til stað-
ar hvað varðar vetnisvæðinguna.
Stærsta vandamálið sem stendur
felst í geymslu vetnisins. Það er
nokkuð fýrirferðamikið sem loft-
kennt efni. Víða um hcim verja nú
vísindamenn, stofnanir og fýrir-
tæki verulegum fjármunum til
þess að Ieysa þann vanda. Sem
dæmi má nefna samstarf Kínverja
og Bandaríkjamanna um hug-
mynd sem felur í sér geymslu-
tækni á vetni en samkvæmt henni
á venjulegur bíll að geta ekið um
6000 kílómetra á einni áfyllingu á
tanki sem er ekki umfangsmeiri
en venjulegur bensíntankur. Yms-
ir spá því að þessi tækni verði orð-
in söluhæf innan 10 ára. A stærri
bílum, svo sem strætisvögnum og
sendibílum er unnt að nýta pláss-
ið fýrir hreint vetni en því er spáð
að fýrstu fólksbílarnir muni nýta
mctanol sem geymsluaðferð á
vetninu. Meðferð þess og dreifing
er einföld, olíufélögin geta notað
sömu tanka og dælur eins og um
bensínafgreiðslu væri að ræða.
Annað vandamálið eru úr-
töluraddirnar. Við alla óvissu og
nýsköpun heyrast úrtöluraddir. Þá
er augljós hætta á pólitískum
þrýstingi hagsmunaaðila sem sjá
hagsmunum sínum ógnað með
nýjum orkugjafa. I raun er eina
svarið við þessum vandamálum að
hala skýra framtíðarsýn og vera
reiðubúinn að frlgja henni eftir.
Kostnaður þarf að taka mið af
framtíðarhagsmunum og má í því
sambandi benda á að hátt í fimm
hundruð vel menntaðir vísinda-
menn starfa nú á rannsóknarsetri
Daimler-Chrysler skammt frá
Stuttgart og einbeita sér að þróun
vetnistækninnar. Tilraunabílarnir
sem búnir hafa verið til kosta hver
um sig í raun einhveija milljarða
króna. Hins vegar stefnir Daim-
ler-Chrysler að fjöldaframleiðslu á
árunum 2004-2005 og hyggjast
þá bjóða bílana á sambærilegu
verði við hefðbundna bíla. Með
fjöldaframleiðslunni ná bílafram-
leiðendur kostnaðinum við rann-
sóknar- og þróunarstarfið til baka.
En slíka áhættu taka menn ekki
nema að baki liggi vandaðir út-
reikningar og trú á þá sýn sem
menn leggja upp með.
Næstu skref
Prófessor Bragi Arnason hefur í
um þrjá áratugi verið að kynna og
benda á möguleika vetnis í efna-
hagslífi okkar. Fyrir um þrjátíu
árum hlógu menn jafnvel að hug-
myndum Braga og töldu þær vera
óraunhæfar líkt og í vísindaskáld-
sögu. Stofnun Nýorku, félags til
þess að annast fyrstu skref vetnis-
væðingar íslensks samfélags, í
eigu innlendra og erlendra aðila,
sýnir svo ekki verður um villst að
málið er raunhæft í dag. Nýlega
fór 15 manna hópur lslcndinga til
vinnufundar í höfuðstöðvum
Daimler-Chrysler í Stuttgart í
Þýskalandi. Eg hygg að allir ferða-
langar hafi skilið og sannfærst um
alvöru Daimler-Chrysler enda
kom fram í máli eins stjórnar-
manna hins öfluga fyrirtækis að
þeir litu mjög til gildis þessa verk-
efnis og áhuga íslendinga á því.
Þeim er með öðrum orðum
fúlasta alvara. A síðustu tveimur
árum hafa verið í undirbúningi
fjölmörg verkefni sem fýrirtækið
Nýorka heldur utan um. lnnan
eins til tveggja ára má búast við að
sjá fýrstu þrjá strætisvagnana aka
um götu höfuðborgarinnar og upp
úr því má búast við að þeim fari
markvisst fjölgandi. Um svipað
leyti má ætla að fyrstu fólksbílarn-
ir komi og þróun verði þar svipuð.
Þá eru til skoðunar margir aðrir
þættir, svo sem framleiðsla vetnis,
geymsla vetnis, framleiðsla og
geymsla á metanoli og ekki síst
verkefni með skipaflotann. Með
samstarfi við Daimler-Chiy'sler,
Shell International og Norsk-
Hydro næst aðgangur að rándýrri
tækni. Mótframlag Islendinga er í
rauninni þeir kostir sem hér að
framan voru taldir. Bílaframleið-
endur einblfna eðlilega á tæknina
í bifreiðum. Sérstaða okkar Is-
lendinga er auk þess fiskiskipa-
flotinn. Þar eigum við að geta not-
að samstarfið til þess að leiða
tæknina inn í fiskiskipaflotann og
orðið stórveldi á því sviði.
Innan 20-30 ára á Island að
geta verið orðið fýrsta ríki veraldar
sem byggir efnahag sinn á vetni
sem orkugjafa. Sé rétt á haldið fel-
ast í vetnisvæðingunni meiri sókn-
arfæri en íslenskri þjóð hefur boð-
ist lengi. Hún ber vott um póli-
tískan vilja en ekki síst að mennta-
stig þjóðarinnar er að hækka. Þess
sér vott á mörgum sviðum. Ég
nefni Íslenska erfðagreiningu, öll
hin fjölmörgu nýju hugbúnaðar-
fýrirtæki á Islandi, lyfjaiðnaðinn
og þannig má áfram halda.
Mcnntun íslensku þjóðarinnar er
að skipa henni í röð fremstu þjóða
veraldar.