Dagur - 07.10.2000, Qupperneq 7

LAVGARDAGVR 7. OKTÓBER 2000 - 31
RITSTJ ÓRN ARSPJ ALL
Viljum viö breyta
SKÓlakerfinu?
í fjárlagafrumvarpinu sem lagt
var fram í vikunni kennir ýmissa
grasa eins og endranær. Innan
um hinar augljósari fréttir af
tekjuafgangi og niðurgreiðslu
skulda, heildarframlögum til
málaflokka, samdrætti hér og
aukningu þar, þá skjóta upp koll-
inum stefnumarkandi vísbend-
ingar í ýmsum málum, m.a f
menntamálum. Augljóslega felst
gríðarleg stefnumörkun í þeirri
yfirlýsingu einni hversu miklu fé
er varið í málaflokkinn, en þarna
er líka bryddað upp á nýjungum
í skólakerfinu sjálfu, sérstaklega
á framhaldsskólastigi.
Einkavæðingm
Núverandi yfirvöld menntamála
virðast mun veikari fyrir einka-
rekstarformi en tíðkast hefur í
landinu á umliðnum áratugum
og þessa sér vissulega stað í
frumvarpinu. Þar er bæði gert
ráð fyrir einkavæðingu Tækiskól-
ans og stofnsetningu sérstaks
einkamenntaskóla sem hafí það
sér helst til ágætist að vera fyrir
úrval nemenda sem lokið geta
tilskyldu námi á tveimur árum í
stað þriggja eða fjögurra. Hrað-
menntaskóli í Reykjavík í einka-
eign er vissulega athyglisverð
nýjung og síst vill sá sem þetta
ritar Ieggjast gegn því að menn
geri tilraunir í skólamálum.
Hins vegar vekur þetta frum-
kvæði - sem nú virðist ætla að
verða að veruleika - upp ýmsar
grundvallarspurningar um það
hvers konar framhaldsskólakerfi
við viljum á Islandi. Slíkar
spurningar hafa Iítið verið í al-
mennri umræðu á seinni árum
nema þá sem einhver aukaafurð
umræðunnar um kjör framhalds-
skólakennara. Og þó kjör starfs-
fólks í framhaldsskólum skipti
auðvitað gríðarlega miklu í þess-
um efnum, þá er ekki endilega
víst að besta nálgunin á málið sé
í gegnum buddu kennarans.
Gamla hugsjónin
Hugsjónin um að allir Islending-
ar, óháð stétt, kyni eða búsetu,
geti fengið góða ókeypis grunn-
skóla- og framhaldsskólamennt-
un, virðist ennþá vera gríðarlega
sterk í þjóðarsálinni. Það er nán-
ast hluti af skilgreiningunni á því
að vera íslenskur, að hafa aðgang
að menntun - að allir búi við
jafnrétti til náms. Enda er til-
tölulega stutt síðan að fjöldi gáf-
aðra alþýðumanna komst ekki í
skóla, „fengu ekki að læra“, eins
og menn hafa oft orðað það.
Þeirra æðsti draumur var að
sama hlutskipti biði ekki barna
þeirra og þarnabarna. Þessi
draumur, þessi hugsjón, var
hömruð svo rækilega inni í höf-
uð afkomendanna að hún lifir
enn góðu Iífi. I öllum aðalatrið-
um má líka segja að draumur-
inn hafí ræst og í dag séum við í
þeirri stöðu að þeir sem á annað
borð vilja læra, geta lært. Vand-
inn er kannski heldur á hinn
veginn, það er talsvert um að
verið sé að láta þá sem ekki vilja
eða geta lært, hanga í skóla sem
ekki hentar þeim.
En þrátt fyrir að þjóðfélagið
hafi breyst og allar aðstæður
fólks til náms séu nú aðrar en
áður stendur þó óhaggað það
grundvallaratriði, að allt misrétti
til náms brýtur gróflega gegn
réttlætiskennd flestra Iands-
manna.
Breyttur framhaldsskóli
Undanfarna áratugi hefur sífellt
hærra hlutfall hvers árgangs far-
ið í framhaldsskóla og er nú svo
komið að framhaldsskólamennt-
un af einhverju tagi er nánast
orðin grunnmenntun fyrir hinn
íslenska þjóðfélagsþegn. Sam-
hliða slíkri fjölgun hefur fram-
haldsskólinn vitaskuld breyst
mikið og tilkoma fjölbrautaskól-
anna og áfangakerfa var liður í
því að koma til móts við aukinn
fjölbreytileika og getu alls þess
fjölda sem í skólana kom. Sveigj-
anlegt námsframboð í hinum al-
menna framhaldsskóla hefur
verið svarið við aukinni breidd í
áhuga, vilja og getu framhalds-
skólanemenda. Og þetta kerfi
hefur yfirleitt gefist mjög vel. Að
flestu leyti hefur það skilað
þokkalegum árangri og það hef-
ur verið sátt um það í þjóðfélag-
inu - það særir ekki réttlætis-
kennd okkar eða kröfu um jafn-
rétti til náms. Þetta hafa (með
einni undantekningu) verið al-
mennir skólar sem eru meira að
segja skyldugir upp að vissu
marki til að taka við þeim nem-
endum sem sækja um inngöngu.
Mildl breidd
En ekkert er fulkomið og fram-
haldsskólinn auðvitað ekki held-
ur. Sú gagnrýni hefur heyst úr
háskólanum að nemendur komi
oft ekki nægjanleg vel undirbún-
ir á háskólastigið og að klárir
nemendur séu að gaufa í fram-
haldskólanum allt of lengi.
Raunar er þetta eldgömul um-
ræða og hefur verið til staðar í að
minnsta kosti aldarfjórðung og
var m.a. mikið rædd þegar
áfangakerfi var tekið upp í
Menntaskólanum í Hamralíð
fyrstum menntaskóla um miðjan
áttunda áratuginn. Síðan hafa
sumir framhaldsskólar reynt
mikið til að koma til móts við
þessi sjónarmið á meðan aðrir
halda fast við hefðbundnara
bekkjakerfi. Innan almenna
skólakerfisins hefur m.ö.o. orðið
til talsvert mikil breidd hvað
varðar námslengd, kennsluform
og fjölbreytni námsframboðs.
Spuniingar
Sá einkaskóli sem nú er verið að
boða í fjárlögum íslenska ríkisins
- og á að fá sérstaklega ríflegt
framlag per nemanda - er eftir
því sem best verður séð ekki að
bæta neinum stórmerkilegum
hlutum við það litróf sem þegar
er fyrir hendi. Hins vegar kann
vel að vera að það tilbrigði við
menntaskólanám sem þarna á að
bjóða upp á sé eitthvað sem
æskilegt er að sé fyrir hendi í ís-
lensku skólakerfi. En eins og
segir í kvæðinu: „Gömul útslitin
gáta þó, úr gleðinni dró.“ Hvaða
afleiðingar hefur t.d. sú yfirlýs-
ing stofnanda skólans í Degi í
vikunni að hann muni borga
kennurum betur en tíðkast og
stefni að því að kaupa til sín
bestu kennarana? Eins hljóta
menn að spyrja sig hverjir muni
komast í þennan úrvalsskóla,
sem mun rukka nokkuð há
skólagjöld á íslenskan mæli-
kvarða? Tæplega t.d. lands-
byggðarfólk sem er nú þegar að
sligast undan kostnaði við að
senda börn sín í framhaldsskóla.
Tvöfalt kerfi
Einn einkarekinn Hraðmennta-
skóli mun auðvitað ekki skipta
sköpum, fyrir kerfið í heild og
tilkoma hans er hugsanlega ekki
annað en jákvætt innlegg í fjöl-
breytileika námsframboðsins. En
hvað ef og þegar aðrir koma í
kjölfarið? Hvað ef upp spretta 5-
6 einkaframhaldsskólar með
góðan grunnstyrk frá ríkinu, sem
kaupa síðan til sín kennara í
krafti fjárhagslegs svigrúms sem
þeir hafa af skólagjöldum? Eru
menn þá enn að tala um að auka
fjölbreytileika námsframboðs
eða eru menn þá farnir að tala
um tvöfalt kerfi? Einkaskólakerfi
annars vegar og almennt kerfi
hins vegar? Slíkt er vel þekkt úr
Bretlandi og Bandaríkjunum.
Gnumskóliiui
Þetta er í rauninni svipuð um-
ræða og menn tóku íyrir nokkrum
árum varðandi grunnskólann. Þar
hefur ótti manna við tvöfalt kerfi
einkaskóla og almenningsskóla
þar sem nemendur skiptust eftir
efnahag foreldra reynst ástæðu-
Iaus. Einkagrunnskólum hefur
ekki fjölgað og þeir sem eru til
staðar eru í raun ekki annað en
jákvætt tilbrigði við almenna
grunnskólakerfið. Hins vegar er
alveg óvíst að sömu lögmál gildi í
framhaldsskóla og í grunnskóla.
Bæði er að í framhaldsskólanum
hafa menn slitið tengslin við al-
menna hverfisskólann og eru
komnir yfir á annað skólastig sem
gæti skipt máli þegar skóli er val-
inn. I þessu felast ótal óvissu-
þættir sem nauðsynlegt er að
skoða vel. Hitt er þó víst, að ef
verið er að stíga fyrsta skrefið til
tvískiptingar framhaldsskólakerf-
isins í einkakerfi annars vegar og
almennt kerfí hins vegar þá er
það ekki gæfuspor.
Aðeins etn leið
En vegna þess að það er heldur
ekki gæfuspor að banna eða
leggjast gegn áhugaverðu til-
raunastarfi í framhaldsskólum,
þá er aðeins ein leið til þess að
tryggja að hugsjónir okkar, for-
eldra okkar, ömmu og afa, um
sem jafnastan aðgang að góðri
menntun séu í heiðri hafðar. Sú
leið felst í því að gera vel við hið
almenna skólakerfi og starfs-
menn þess í fjárframlögum og í
þeim ramma sem starfseminni er
settur. Þannig getur almenni
skólinn haldið þeim fjölbreyti-
leika í námsframboði og gæðum
sem þarf til að gera einkakerfið
óþarft. Um það sjást hins vegar
ekki nógu sannfærandi merki í
fjárlagafrumvarpinu.