Dagur - Tíminn Akureyri - 07.06.1997, Blaðsíða 3

íDiigur-'®mnrm
Laugardagur 7. júní 1997 - III
SÖGUR O G SAGNIR
Þessi mynd frá Ólafsvík er ein af örfáum landslagsmyndum eftir Sæmund sem varðveist hafa.
vísan í Oddskviðu þar sem hann
líkir hinum látna vini sínum við
lax sem syndir móti straumi þeg-
ar aðrir láta berast undan.
En þú sem undan
œfistraumi
flýtur sofandi
að feigðarósi,
lastaðu ei laxinn
sem leitar móti
straumi sterklega
og stiklar fossa.
Sjaldan hefur mannkostum
verið lýst á eins glæsilegan hátt
og í minningarljóðinu um Odd
Hjaltalín:
Konungs hafði hann hjarta
með kotungs efnum,
á líkn við fátœka
fátœkt sína ól,
öðrum varð hann gœfa,
ei sér sjálfum,
en hjálpaði sjúkur
til heilsu öðrum.
Um Odd hefur lítið verið skrif-
að, enda öldungis óþarfi. Eftir-
mæh Bjarna Thorarensen eru
þess eðlis að fáu er við að bæta.
Þjóðsagnaper-
sóna
Um Sæmund Hólm gegnir
öðru máli. Hann varð þjóðsagna-
persóna á meðan hann var enn á
lífi og var með fyrstu íslending-
um sem lærði myndhst í útlendri
akademíu. Það eitt gerir hann
svo forvitnilegan að nokkur ævi-
söguágrip hafa verið skrifuð um
hann, en satt best að segja held-
ur ágripskennd og segja meira
frá kúnstugum klerki, sem átti
illa samleið með samtíð sinni og
var uppi á móti yfirvöldunum, en
lærðum listamanni. Sæmundar-
kviða Bjarna bætir margfaldlega
upp það sem á kann að vanta í
lýsingum á þessum sérkennilega
listamanni í þeim æfisögubrotum
sem til eru.
í íslendingaþáttum. sem út
komu 27. maí s.l. var sagt frá
nokkrum skrýtnum listaverkum
eftir klerkinn á Heigafelli en
hann var tveim öldum á undan
tímanum í gerð umhverfislistar
og hugmyndalistar. Kannski ekki
nema von að samtímamönnum
hans litist ekki á blikuna.
Drátthagur
prestlingur
Sæmundur Magnússon Hólm
útskrifaðist úr Skálholtsskóla
1771 eftir fimm ára nám. Tók
hann góð próf og þótti efnilegt
prestsefni. En í bortfararprófs-
vottorði er eftirfarandi klausa:
Námfús er hann í góðu lagi og vel
hæfur til bóknáms; hneigist hug-
ur hans þó einkum til verklegra
lista, dráttlistar öðru fremur, svo
að hög listamannshönd mætti vel
gera úr honum annan Apelles.
Sá sem hér er vísað til var
frægasti listamaður fornaldar og
var meðal annars hirðmálari AI-
exanders mikla Mekedóníukon-
ungs og landvinningamanns.
Þrem árum síðar fór Sæmund-
ur Hólm til Kaupmannahafnar og
dvaldi þar í 15 ár. Hann innritað-
ist í háskólann og lauk þaðan
prófum í heimspeki og guðfræði
og og eitthvað las hann í lög-
fræði.
Árið 1776 fékk Sæmundur
inngöngu í listaháskóiann og
tveim árum síðan var hann kom-
inn upp í Ijórða bekk. 1779 fékk
hann verðlaunapening úr silfri
fyrir fríhendisteikningu og ljúka
kennarar á hann lofsorði fyrir
hæfileika iðni og góða hegðan.
Sæmundur var mörg á í Aka-
demíunni og 1783 fékk hann
stóran silfurpening fyrir frí-
hendisteikningu og árið eftir
hlaut hann enn stærri medalíu
fyrir gljápappír sem hann fann
upp og síðar á árinu stóra gull-
medalíu fyrir hið sama og fylgdi
væn peningaupphæð. Þá fékk Sæ-
mundur konunglegt einkaleyfi til
að búa þennan pappír til.
Þau ár sem Sæmundur var við
nám í Kaupmannahöfn hafði
hann lítinn styrk af fjölskyldu
sinni, sem missti allt sitt í Skaft-
áreldum, og oft mun hafa verið
þröngt í búi. Hann sótt um
prestsembætti á íslandi en fékk
ekki. 1788 fór Sæmundur þess á
leit við listaháskólann að fá eitt-
hvað til að lifa af, þar sem hann
hafði dvalið 14 ár í Kaupmanna-
höfn en engar tekjur haft síðan
1781. Ekki hefur það verið glæsi-
legur lífsmáti.
Margt var Sæmundi fleira til
lista lagt og í Höfn lagði hann
stund á söng og lærði að synda.
Hann var enda orðlagður söng-
maður og íþróttamaður svo mik-
ill, að enginn vissi afl hans, eins
og oft kemur fram í sögnum af
honum. Hann skrifaði ritgerðir
um aðskiljanleg efni og orti eins
og fara gerði þegar andinn blés
honum það í brjóst.
Heim í hrakn-
inga
Þær mannamyndir sem til eru
eftir Sæmund eru flestar gerðar á
síðustu Hafnarárum hans. Þær
eru nú geymdar á Þjóðminja-
safni. Flestar eru þær gerðar
með rauðkrít á pappír og eru af
nafnkenndum mönnum. Nokkrar
myndir gerði Sæmundur eftir að
hann kom heim og eru allar hans
myndir hinar einu sem til eru af
íslensku fólki sem var samtíða
honum.
Loks kom að því að Sæmundi
Ilólm var veitt prestakall og flutti
hann heim 1789 og þjónaði
Helgafellsprestakalli þar til hann
hraktist þaðan eftir nær þrjátíu
ár og bjó sjúkur í Stykkishólmi
þar til yfir lauk.
Raddmaður mikill og að því
skapi liðugur, segir Gísli Kon-
ráðsson um söng Sæmundar.
Hann hafði mest gaman af að
syngja með konum og börnum.
Ann hann mjög tvísöng, skrifar
Gísli, brá liann þá jafnan hendi
upp og ofan eftir því sem hann
vildi að söngurinn gengi. Hann
hefur þá slegið taktinn, en þá list
höfðu þeir ekki séð vestra þar til
marglistamaðurinn fór að kenna
þeim að syngja og synda.
Allur mannlegur
dugur á burtu
Sæmundur Hólm var vel liðinn
af sóknarbörnum sínum en átti í
sífelldum deilum við embættis-
menn, presta og kirkjuyfirvöld.
Langt var frá að hann væri alltaf
upphafsmaður að illdeilum, og
lögðu margir honum illt orð og lá
við ofsóknum. En presturinn
listelski hafði einnig skoðun á
umhverfi sínu og lýsir því svo í
dagbók sinni:
Þetta þykir mér vestanlands
að, að nœrri því sér aldrei sólina,
vetur, sumar, vor né haust, utan
kannski í bráðustu logngöddum;
veður stundum svo stór, að ekk-
ert verður við ráðið, þá áfreðar,
blotar, ísingar, hraunkallar, ís-
slettur, og hálkur, svo allt stend-
ur á beinbroti; samt nennir eng-
inn að búa sér til skótöltur, sem
mikið líka og um allan helming
hlífir skœðaskinni, sem allt er
hrátt brúkað; en ef einhver vill
búa það öðruvísi til, er það með
háði út skammtað - og, svei! -
Enginn býr til skinnföt, en gengur
í um í rifnum og skitnum fótum.
Svo er allur mannlegur dugur í
burtu af bágum aðkaupum.
nauðum langvarandi og kúgun;
húsin, bátarnir, er allt eins bann-
sett, af argvítugri ófyrirsjón. og
bölvaðri undirrót, sem almúga-
skepnunni er aldeilis ekkert að
kenna og líður því aldeilis sak-
laus; - það er sannarlega satt,
hvað sem hver segir. - Mega svo
yfirvöldin líða líka, og kaup-
mennirnir líka_.
Þessar hugleiðingar eru settar
á blað hálfri öld áður en Karl
Marx fór að velta iyrir sér hvern-
ig stæði á niðurlægingu almúga-
skepnunnar og búa til kenningar
þar um. Það var fleira skrifað á
Helgafelli en Eyrbyggja og Lax-
dæla.
Tíkarlegt tíkar-
mál
Sæmundur var kærður fyrir
margra hluta sakir fyrir stiftamt-
mannig og biskupi og prófastur
fyrir vestan og prestar voru hon-
um andsnúnir. Klögumálin gengu
á víxl og 1816 dæmdi prestarétt-
ur að Sæmundur hafi “forbrotið
sitt prestakall, embætti og allan
geistlegan verðleika.” Hann var
síðar sýknaður og kvað Bjarni
assessor Toroddsen upp þann
dóm ásamt Geir Vídalín biskupi.
Aðstoðarprestur var settur til
höfuðs Sæmundi og fór þeim illt
eitt á milli. Meðal annars kom
upp “tíkarmál” sem málaferli
spunnust úr af. Tilefnið var að
þeim lenti saman séra Gísla að-
stoðarpresti og séra Sæmundi í
koti skammt frá Helgafelli og
fóru að rífast og kastaði þá séra
Gísli tík framan í séra Sæmund,
er hann var komin í rúmið um
kvöldið.
í því málavafstri var Sæmund-
ur dæmdur fyrir að fá tíkina í
andlitið en sá sem kastaði henni
var sýknaður. Þetta endaði í
Landsyfirrétti og var Sæmudnur
súknaður en sýslumaður þótt
sleppa vel að fá ekki dóm fyrir
rangdæmi. En svona var með-
ferðin á Sæmundi Hólm í hérað.
Skils þá vel hvað Bjarni átti við
þegar hann orti um að listamður-
inn væri út götu hrakinn.
Tvennum sögum fer af dauða
Sæmundar. Daði Níelsson segir í
sínu ævisöguágripi, að hann hafi
sagt frá sér brauðinu 1919 og
fórtil veru í Stykkishólm. Þar dó
hann í sæng sinni 5. apríl 1821,
“ósjúkur að menn vissu. En svo
sagði hann um kvöldið þegar
hann ætlaði að leggjast til svefns,
að mikið kviði hann fyrir þeirri
nóttu.”
Matthías Þórðarson, þjóð-
minjavörður, hefur aftur á móti
eftir Gísla Konráðssyni eftirfar-
andi um dauða Sæmundar: “Vet-
urinn 1821 var Hólm prestur tek-
inn mjög að hrörna. Þjónustaði
hann þá kerlingu þá, er Þorkatla
hót, og sagði það yrði sitt síðast
prestsverk.---Sagt er að Jón
Kolbeinsson ( kaupmaður í
Stykkishólmi, vinur Sæmundar
sem tók hann að sér síðustu ævi-
árin) , spyrði hann hvað hann
hygði um lasleika sinn en prestur
svaraði því: “ Á morgun er klukk-
an gengur til 12 verður mér al-
bata.” En nær þeirri stund var
Hólm prestur dáinn daginn eftir,
5, apríl.”
Einn af mörgum hæfileikum
Sæmundar Hólm var hve forspár
hann var. Kemur síðari sagan um
andlát hans heim og saman við
það.
Hið mikla geym-
ir minningin
Á dögum Sæmundar Hólm var
myndlistaráhugi í landinu í lág-
marki. Þó virðist sem einstaka
fyrirmenn og -konur hafi látið
gera af sér andlitsmyndir. En
miðað við það að Sæmundur
Hólm var fyrsti og eini menntaði
myndlistarmaðurinn hér á landi,
virðist sem áhuginn á myndverk-
um frá hans hendi hafi verið lítill.
Nú er alls ekki víst að hann
hafi tranað fram kunnáttu sinni
og hæfni til að gera myndir og
fari því minna fyrir þeim verkum
hans en ýmsu öðru sem hann tók
sér fyrir hendur og athygli vakti
á sínum túna.
En svo er skáldinu Bjarna
Thorarensen fyrir að þakka að
orðstýr tveggja mikilla gáfu- og
hæfileikamanna, sem bjuggu við
sjúkdóma og erfið kjör í sömu
sveit á sama tíma, lifir svo lengi
sem íslenskur skáldskapur þykir
einhvers virði.
Og þótt annar væri aumkaður
og hinn spottaður báru þeir höf-
uð og herðar yfir flesta samtíma-
menn sína sem eru gleymdir að
verðleikum.
(OÓ tók saman)