Dagur - Tíminn Reykjavík - 22.03.1997, Qupperneq 7

jDiigur-QItnrátn
MINNINGARGREINAR
Laugardagur 22. mars 1997 - VII
og reynslu úr fortíðinni. Sumt, ef
til vill flest, hverfur í hið mikla
djúp en annað er sem lýsandi
leiftur. Þannig man ég fyrstu
kynni okkar Tómasar Karlssonar.
Frjálslyndir stúdentar í Há-
skólanum létu til sín taka í lok
sjötta áratugarins og nýstúdent
úr MR kom til liðs við okkur hin
sem fannst að örlög lands og
jafnvel heimsbyggðar réðust í
stúdentapólitíkinni. Þar var
stofnað til vináttu sem hélst þó að
oft væri vík, jafnvel heimshöf, á
milli vina. Þetta voru áhyggju-
laus, ljúf ár en leiðir skildu. Önn-
ur tengsl tóku við í blaða-
mennsku, öðrum fjölmiðlastörf-
um og síðar stjórnmálum.
Tómas Karlsson var skarp-
greindur maður með vítt áhuga-
svið, skapmikill og ljúfur í senn
og áriðanlega ekki allra. Yfirborð
gat verið hrjúft, en viðkvæm lund
var undir niðri. Á þessum árum
var honum fljótlega töm nokkur
alþjóðahyggja, sem hann
þroskaði með sér í Lundúnahá-
skóla. Stundum fannst mér hann
mótast nokkuð af frænda sínum
dr. Kristni Guðmundssyni, fyrrum
kennara við MA, síðar utanríkis-
ráðherra - að minnsta kosti
leyndu sér ekki kunn ættarein-
kenni ýmissa þeirra frænda af
Rauðasandi.
Ungur tók Tómas við ábyrgð-
arstörfum á Tímanum og aðeins
24 ára gamall var hann skipaður
fulltrúi ritstjórnar, en ritstjóri
nokkru síðar 33 ára að aldri. Það
voru glæsileg hjón, Ása og
Tómas, sem á pressuballi árið
1967 voru gestgjafar Edwards
Heath, forsætisráðherra Bret-
lands, en þá gegndi Tómas for-
mennsku í Blaðamannafélagi fs-
lands.
Þessi ár voru átakaár í þjóðfé-
laginu samkvæmt nokkuð þekktu
munstri mótuðu af alþjóðlegum
áhrifum. Stjórnmálabarátta var
ekki síður innan flokkanna og
átti það sannarlega við Fram-
sóknarflokkinn á þessum árum,
einkum í Reykjavík.
Þótt þessi barátta bæri oft
frekar keim af þrætubókarlist og
ágreiningi um orð og ályktanir
var vissulega tekist á um grund-
vallaratriði. í utanríkismálum var
Tómas þeirrar bjargföstu skoð-
unar, að örlög okkar íslendinga
væru samofin hagsmunum lýð-
ræðisríkja Vestur-Evrópu þar
sem öryggi þeirra sem og okkar
yrði í ótryggri veröld best tryggt
með samstarfi við Bandaríkin og
innan vébanda Atlantshafs-
bandalagsins.
Þessi sannfæring reyndist ekki
alltaf auðveld fyrir ungan rit-
stjóra við þær aðstæður sem þá
voru. Flokksumræður höfðu lengi
mótast af nokkurri þjóðernis-
hyggju og þeirri óskliyggju, að
einhver önnur lögmál giltu um
stöðu okkar í heiminum en ná-
granna okkar í austri og vestri.
Af einhverjum ástæðum voru
þessar raddir háværari en hinna
sem vissu betur og oft á tíðum
skarst í odda utan og innan
flokksins. Tómas fór ekki var-
hluta af þessum átökum um
menn og málefni þar sem oft var
vegið að honum óverðskuldað.
Segja má að þessi sérstæða
umræða hafi staðið í nokkra ára-
tugi eða þar til að Sovétveldið
hrundi innan frá í lok níunda
áratugarins og staðreyndir
heimsmála urðu lýðum ljósar.
Ekki veit ég hvort hinn ógn-
andi vágestur sem smám saman
nísti inn í h'f hans, aftraði honum
að skynja að fullu hina nýju
heimssýn, en það mun hafa verið
fyrr en flestir vissu.
Hvernig sem því var háttað,
var Tómas þátttakandi í örlaga-
ríkri stefnumótun þar sem lífs-
hagsmunir þjóðarinnar voru í
veði.
Það er á fárra vitorði, en verð-
ur sagt nú, að á mikilli örlaga-
stundu fyrir allt að því aldar-
íjórðungi gegndi Tómas Karlsson
því vandasama hlutverki að eiga
stóran þátt í því, að fundi var
komið á með forsætisráðherrum
Islands og Bretlands, þar sem
samkomulag náðist um lausn
sem tryggði viðurkenningu á 50
mílna landhelgi íslands.
Friður var saminn í þorska-
stríði, þar var mikil hætta á ferð-
um og ýmsir fiskuðu í gruggugu
vatni. Frekari stigmögnun átaka
hefði getað leitt til hinna alvar-
legustu atburða sem tókst að
forða.
Allt fram til þessa dags hefur
þetta legið í þagnargildi í sam-
ræmi við góðar hefðir, en nú þeg-
ar fyrir liggja ritsmíðar erlendra
fræðimanna í alþjóðamálum má
telja líklegt að senn verði öll sag-
an sögð. Einhvers staðar segir að
sagan sé alltaf að endurskrifa sig
og ef til vill verður það raunin.
Með nýjum störfum Tómasar
dvöldust þau hjón erlendis, báð-
um megin hafsins. Minnst er
margra ánægjustunda á áttunda
áratugnum - einkum í Bandaríkj-
unum þar sem liðnir atburðir
voru metnir í nýju ljósi með nýj-
um mönnum og siðum. Síðar
tóku við grimm örlög veikinda og
endurfundum fækkaði. Með
Tómasi Karlssyni er horfinn lit-
ríkur og sterkur persónuleiki og
eru innilegar samúðarkveðjur
færðar eiginkonu og íjölskyldum.
Blessuð sé minning hans.
Heimir Hannesson
Það var árið 1960, að Tómas
Karlsson kom að máli við mig og
spurði, hvort við ættum ekki að
taka að okkur vikulegan útvarps-
þátt um það, sem efst væri á
baugi hverju sinni á erlendum
vettvangi. Mér leist strax vel á
hugmyndina og nokkru síðar
hleyptum við af stokkunum út-
varpsþættinum „Efst á baugi“.
Þar með hófst mjög náið og
skemmtilegt samsstarf milli okk-
ar Tómasar sem átti eftir að
standa lengi. Um þessar mundir
var Tómas blaðamaður á Tíman-
um. Hann var mjög duglegur og
hugmyndaríkur blaðamaður en
hafði auk þess ríkan áhuga á
stjórnmálum. Samstarf okkar um
„Efst á baugi“ stóð í tæpan ára-
tug eða nær allan þann tíma, sem
þátturinn lifði, en við fluttum
hann vikulega í tæp 10 ár. Ég
kynntist Tómasi vel þessi ár.
Hann reyndist traustur sam-
starfsmaður og leysti verk sitt vel
af hendi.
Er samstarfi okkar um „Efst á
baugi“ lauk fækkaði samveru-
stundum okkar. Við vorum þó um
nokkura ára skeið áfram sam-
starfsmenn í blaðamennsku og
góð vinátta hélst með okkur alla
tíð. Síðar hóf Tómas störf í utan-
ríkisþjónustunni og fór þá m.a. til
starfa erlendis. Skildu þá að
mestu leiðir með okkur. Þó áttum
við hjónin þess kost að heim-
sækja Tómas og hans ágætu
konu, Ásu, til New York er hann
var varafastafulltrúi íslands hjá
Sameinuðu þjóunum. Ég fylgdist
þá um skeið nokkuð með störfum
Tómasar hjá Sameinuðu þjóðun-
um, var t.d. með honum á fund-
um hjá S.Þ. Sá ég þá, að hann
leysti þau störf öll mjög vel af
hendi. Tómas var glöggur og vel
máli farinn, og reyndist góður
fulltrúi þjóðar sinnar á erlendum
vettvangi.
Það var mjög ánægjulegt að
heimsækja Tómas og konu hans
Ásu til New York.
Um tíma var útlit fyrir, að
Tómas mundi leggja stjórnmál
fyrir sig. Hann hafði mikinn
áhuga á þjóðmálum, var kapps-
fullur og duglegur og mörgum
kostum búinn til stjórnmálaaf-
skipta. En hann kaus fremur að
gerast embættismaður í utanrík-
isþjónustunni. Þó var hann um
skeið varaþingmaður Framsókn-
arflokksins í Reykjavík. Ég er
ekki í nokkrum vafa um það, að
Tómas hefði orðið góður stjórn-
málamaður, ef hann hefði kosið
að leggja þau mál fyrir sig.
Síðustu árin átti Tómas við
mikla vanheilsu að stríða. Varð
hann af þeirri ástæðu að láta af
störfum í utanríkisþjónustunni
fyrir 5 árum.
Eftirlifandi eiginkona Tómasar
er Ása Jónsdóttir. Hún reyndist
Tómasi góður lífsförunautur, stóð
þétt við hhð hans í öUum hans
störfum og var honum stoð og
stytta í erfiðum veikindum.
Ég þakka Tómasi samfylgdina
og einlæga vináttu.
Við hjónin vottum Ásu og börn-
um þeirra innilega samúð okkar.
Drottinn blessi minningu
Tómasar Karlssonar.
Björgvin Guðmundsson
Sigurður Stefánsson
Afsakið
í eina tíð var prentsmiðjupúka kennd ýmis missmíði á
prentuðu máli. Nú er sá leiði ári að mestu kveðinn í kútinn,
en fyrir kemur að tölvupúki fari á kreik og rugli.
í minningargrein um Sigurð Stefánsson, sem birtist að
hluta í síðpstu íslendingaþáttum varð slíkur ruglingur, að
ekki skal reynt að skilja hann og útskýra. Eru viðkomandi og
lesendur blaðsins beðnir beðnir velvirðingar á þeirri útreið
sem greinin fékk. Hér er þess freistað að birta greinina um
Sigurð í heild.
Sigurður Stefánsson var
fæddur 29. apríl 1905 á
Öndólfsstöðum í Reykja-
dal, S-Þing. Hann lést á
Sjúkrahúsi Húsavíkur 24. febr-
úar síðastliðinn. Eiginkona
hans var Sabína Árnadóttir frá
Bakka á Kópaskeri, f. 27. maí
1908, d. 18. febrúar 1993. Sig-
urður Stefánsson var jarð-
sunginn frá Einarsstaðakirkju
laugardaginn 8. mars síðast-
liðinn.
Lífsklukkan hans Sigga hefur
stöðvast. Ég sit með gamla
vasaúrið hans og trekki það
varlega upp. Tuttugu ár síðan
hann gaf mér það og sagði að
það væri vísast orðið ónýtt. Það
gengur samt enn. Ég sit og-
hlusta á tifið, heyri minning-
arnar koma til mín. Stend á
hlaðinu heima á Öndólfsstöðum
þar sem Siggi átti hema alla
sína ævi, hátt í heila öld. Gamla
fólkið er allt gengið á braut og
mér finnst einsog nú hljóti lit-
irnir ðamást og eyðast, tónar
orgelsins að fjara út.
Sigurður Stefánsson hét
hann, bóndi á Öndólfsstöðum.
Siggi hennar Bínu, sem sagði
mér sögurnar og kynnti undir
ímyndunaraflinu svo um mun-
aði. Ilún hét Sabína Árnadóttir
og manninn sinn kallaði hún
oftast Sigga bónda. Þau voru
samhent hjón og um margt
óvenjuleg. Þótt þeim yrði ekki
barna auðið voru börnin ekki
ófá sem hjá þeim fengu að
dveljast og njóta sumardaga í
sveit. Ég fékk meira en það, var
heimagangur hjá þeim allan
ársins hring, elstur barnanna í
syðra húsi. Þau urðu á sinn hátt
afi minn og amma, ekki síður
en afi og Gunna á loftinu. í
gamla Öndólfsstaðahúsinu var
hægur vandi að hverfa á vit lið-
ins tíma, gleyma amstri dægr-
anna og drekka í sig ótal ævin-
týri. Minningarnar.
Eldhúsið í kjallaranum. Siggi
í horninu við eldhúsborðið.
Bína að sýsla við eldavélina. Ég
sit á bekknum undir glugganum
og horfi á Sigga raka sig. Hann
strýkur yfir vanga sér til að at-
huga hvort skeggbroddarnir
séu farnir og lítur út um glugg-
ann, fylgist með öllu. Kannski
ber gest að garði? Surgið í raf-
magnsrakvélinni svo notalegt
og ég fæ að prófa á eftir þegar
hann er búinn. Ærbókin, klædd
í brúnan umbúðapappír til að
hlífa kápunum, liggur í glugga-
kistunni ásamt nýjasta blaðinu
af Hestinum okkar og spilunum
hennar Bínu, ótrúlega snjáðum.
Þau tala um heima og geima,
hlusta á útvarpið: fréttirnar,
sögurnar og leikritin. Illusta og
spjalla. Ilafa skoðun á öllu og
áhuga, líka því sem ég hef gam-
an af. Og tvisvar í viku kemur
Tíminn, þrjú blöð í senn. Siggi
les framhaldssöguna upphátt.
Hún heitir því undarlega nafni
Stúlka í rigningu. Hann hefur
sett upp gleraugun og les skýrt
og skilmerkfiega, en með ein-
kennilega litlum blæbrigðum.
Við Bína hlustum og stundum
verður að staldra við til að átta
sig betur á þessari sögu. Svo er
þriggja daga hlé á lestrinum.
Siggi í fjárhúsunum sínum.
Aldrei að flýta sér. Sest á garða-
bandið og hvílir sig um stund.
Segir ekki margt, en leyflr mér
að láta vatnið renna í stokkana.
Tækniundur þegar vatnið flæðir
úr einum stokk í annan og ærn-
ar í syðstukró og ystukró geta
svalað þorsta sínum. Og svo er
hlaðan þar sem Siggi fann mús-
arhreiðrið og sýndi mér sex
pínulitla, bleika músarunga.
Einhver hefði örugglega viljað
losna við slíkan ófögnuð, en
ekki Siggi. Mýsnar fengu að
eiga sitt athvarf í hlöðunni eins
lengi og þær vildu.
I Siggafjárhúsi eru básar fyr-
ir hesta í einu horninu. Gæðing-
urinn Vilji, hvítur draumfákur í
rökkrinu. Og áratugum seinna
myndir og minningar um menn
og hesta. Gletta, Andvari,
Hrafnhetta. Hvort ég muni ekki
eftir þessum eða hinum? Áliug-
inn alltaf sá sami.
Vor í lofti, búið að sleppa
ánum og kominn tími til að
dytta að girðingum. Siggi með
hamar og naglbít, ég með
gaddavírshönk og ryðgaðan
bauk með nöglum og sinklum.
Við röltum tveir saman með-
fram túngirðingunni, ekkert
liggur á. Við girðingu verður
ekki gert á einum degi, h'ttá! Þú
skilur það, líttá! „Skrítið þetta
h'ttá, sem hann Siggi segir
alltaf," segir einhver krakka-
bjálfi. „Þú getur sjálfur verið
skrýtinn," segi ég.
Siggi á sínum gráa Ferguson.
Hann er með derhúfu og situr
teinréttur í sætinu á dráttarvél-
inni sem nú er þarfasti þjónn-
inn. Spori gamli eltir hann.
Rykið þyrlast upp á veginum og
þeir hverfa á bak við hólinn.
Merkilegt að hann skyldi aldrei
eignast bíl.
Stóra orgelið í stofunni.
Gamla húsið ómar af söng.
Kóræfingar og raddæfingar, til-
sögn í orgelleik. Einn kemur þá
annar fer. Einsöngur, tvísöngur
og kvartett við undirleik Sigga.
Kaffi niðri og kaffi uppi. Svo er
sungið meira. Segulbandstæki
karlakórsins stillt upp úti á
verkstæði og tekið upp. Og
sungið.
Árin líða. Bína hamast með
tuskukústinn sinn á mjóum
ganginum. Siggi er enn í stofu
að spila gamlan vals. Stór
nótnastafli við endann á dívan-
inum í herberginu innaf stof-
unni. Hvaðan komu allar þess-
ar nótur? Þú manst eftir þessi,
líttá! Seinna, löngu seinna,
hljóma gömlu lögin ennþá þótt
fingurnir séu ekki alltaf jafn
fljótir og áður að finna réttu
nóturnar. Móðir mín og Hallar-
frúin, - þreytt og angurvær.
Vasaúrið mitt tifar án afláts,
telur mínútur og klukkustundir,
eða ár og öld. Minningarnar
halda áfram að streyma fram
og ef ég hlusta vel heyri ég org-
ehð spila hægan vals heima í
grænmálaðri stofunni hjá Sigga
og Bínu á Öndólfsstöðum.
Aðalsteinn Ásberg
Sigurðsson