Dagblaðið Vísir - DV - 01.09.1989, Blaðsíða 14

Frjálst.óháð dagblað
Útgáfufélag: FRJALS FJÖLMIÐLUN HF.
Stjórnarformaður og útgáfustjóri: SVEINN R. EYJÓLFSSON
Framkvæmdastjóri og útgáfustjóri: HÖRÐUR EINARSSON
Ritstjórar: JÓNAS KRISTJANSSON og ELLERT B. SCHRAM
Aðstoðarritstjórar: HAUKUR HELGASON og ELlAS SNÆLAND JÓNSSON
Fréttastjóri: JÓNAS HARALDSSON
Auglýsingastjórar: PALL STEFANSSON og INGÓLFUR P. STEINSSON
Ritstjórn, skrifstofur, auglýsingar, smáauglýsingar, blaðaafgreiðsla, áskrift,
ÞVERHOLTI 11,105 RVlK, SlMI (1 >27022 - FAX: (1)27079
Setning, umbrot, mynda- og plötugerð:
PRENTSMIÐJA FRjALSRAR FJÖLMIÐLUNAR HF„ ÞVERHOLTI 11
Prentun: ÁRVAKUR HF. - Áskriftarverð á mánuði 1000 kr.
Verð I lausasölu virka daga 95 kr. - Helgarblað 115 kr.
Upphaf styrjaldar
í dag eru fimmtíu ár liðin frá upphafi síðari heims-
styrjaldar. Fyrir réttri hálfri öld réðst Hitler inn í Pól-
land og kveikti þar með það ófriðarbál sem átti eftir að
loga og brenna um alla heimsbyggðina. í augum yngstu
kynslóðarinnar kann hálf öld að yera langt aftur í forn-
öld en sá tími er þó ekki lengri en svo að enn eru menn
bæði hfandi og starfandi sem hfðu þessar ógnir og tóku
jafnvel þátt í þeim. Tækninni kann að hafa fleygt fram
og vissulega hefiir margt breyst í heimi hér en við skul-
um þó minnast þess að bæði siðferði, þekking og stjórn-
mál voru á svipuðu stigi og nú gerist. Menning og mennt-
un var þróuð, hstir í hávegum og mannúð og mannleg
samskipti í engu frábrugðin því sem nú þekkist. Mann-
kynið var með öðrum orðum komið á það menningar-
og þroskastig sem tíðkast á okkar dögum. Fimmtíu ár
eru ekki langur tími í veraldarsögunni.
Engu að síður óx þar ihgresi í jarðveginum. Heims-
styijöldin var afsprengi öfga og fordóma, grimmdar og
valdagræðgi. Hitler og nasistaflokkur hans spratt upp
og dafnaði í krafti þéss málflutnings sem höfðaði til þjóð-
emishroka og ahsherjarlausna. Þúsund ára ríkið var
draumur og hugsjón miUjóna manna. Hatursherferðin
gegn gyðingunum, grimmdin gegn óvininum, styijöldin
öU var réttlætt með málstað sem átti að vera bæði fagur
og blár. Fjöldamorðingjarnir voru ekki neinar ófreskj-
ur, Göbbels var enginn Frankenstein. Þetta voru flest-
aUt óbreyttir og venjulegir menn sem létu áróðurinn
og ofstopann leiða sig á vilhgötur með sams konar að-
ferðum, sams konar heUaþvotti og enn og aUtaf lætur
á sér bæra. Sú staðreynd er óhugnanleg áminning um
að styijaldir geta auðveldlega brotist út og eru ekki
meiri barbarismi en svo að sömu hvatir blunda í heimin-
um enn í dag.
Nú á dögum er samvinna þjóða í milli margfalt meiri,
landamæri hafa verið opnuð og Evrópuþjóðirnar um-
gangast hver aðra í vináttu og sátt. En fólkið sem við
sjáum á strætum stórborganna, mennimir sem fara
með völdin, múgurinn sem safnast saman á fjöldasam-
komum og baðströndum, aUt er þetta sams konar ein-
staklingar og þeir sem stóðu í því fyrir fimmtíu árum
að berast á banaspjót gráir fyrir jámum. Það er sama
fóUdð í þeirri merkingu að umhverfið og þjóðfélögin em
þau sömu og áður, menning þess og hfshættir.
Ekki þarf að fara mörgum orðum um þá eyðUeggingu
og mannfómir sem styijöldin kostaði. Vígvélamar
þyrmdu hvorki sakleysingjum né menningarverðmæt-
um og mesti glæpur heimsstyrjaldarinnar vom útrým-
ingarbúðimar, gasklefamir, þar sem miUjónum manna
var smalað til slátmnar af óhugnanlegu miskunnar-
leysi. Leifar þessara búða standa enn sem bautasteinar
þess blóðbaðs sem um aUa framtíð verður svartasti blett-
urinn á samvisku siðaðra manna.
Þegar ,við íslendingar kvörtum undan efnahags-
kreppu óg tímabundnum erfiðleikum þessa dagana em
það miklir smámunir í samanburði við þá atburði þegar
heimsstyijöld brýst út. Það er vart hægt að ímynda sér
þann óhug eða þau áhrif sem stríðið hefur haft. Framtíð-
arsýnin hefur ekki verið björt. Við lifðum þann hUdar-
leik af og höfum búið við frið og frelsi frá því honum
lauk. Styijöldin hefur verið víti tíl varnaðar.
Vonandi gleymist hún aldrei, vonandi hættum við
aldrei að riJQa upp hörmungar hennar og bijálæði, kom-
andi kynslóðum til viðvörunar. Látum sporin hræða.
Látum okkur glæpina að kenningu verða.
EUert B. Schram
FÖSTUDAGUR 1. SEPTEMBER 1989.
Þaö sem nú er aö gerast í Eystra-
saltsríkjunum og Moldavíu á upp-
tök sín fyrir réttum fimmtíu árum
þegar þessi lönd voru ofurseld Sov-
étrikjunum í einum svívirðilegasta
milliríkjasamningi allra tíma, sátt-
mála Hitlers og Stalíns um skipt-
ingu Póllands og áhrifasvæða í
Austur-Evrópu sem varð beinlínis
til þess að síðari heimsstyrjöldin
hófst. AUt sem síðan hefur gerst,
kalda stríðið, vígbúnaðarkapp-
hlaupið, jámtjaldið, er bein afleið-
ing styrjaldarinnar og þess sátt-
mála sem hleypti henni af stað.
Vill oftgleymast
Það sem nú er að gerast er afleið-
ing breyttra tíma í samskiptum
risaveldanna. Nú fyrst, eftir 44 ár
frá lokum stríðsins, er óttinn við
nýtt stríð hjaðnaður nógu mikiö til
að stríðsviðbúnaður er ekki lengur
forgangsverkefni númer eitt, tvö
og þrjú í Sovétríkjunum.
Það vill nefnilega oft gleymast að
Sovétmenn hafa verið ennþá
hræddari við styrjöld en Banda-
ríkjamenn. Yfir þá gengu ólýsan-
Jósef Stalín, einræðisherra Sovétríkjanna, heilsar Joachim von Rib-
bentrop, utanríkisráðherra Þjóðverja, eftir að hafa undirritað friðarsamn-
ing við þá síðarnefndu i ágúst 1939.
Miðstjórn og
valddreifing
legar hörmungar í heimsstyrjöld-
inni en Bandaríkjamenn sluppu
betur frá stríðinu en nokkurt ann-
aö aðildarríki.
Ástæðan fyrir því að Stalín gerði
sáttmálann iliræmda við Hitler var
einmitt stríðsótti. Tilgangur hans
var að umkringja Sovétríkin sjálf
með eins miklu landsvæöi og hann
gæti komist yfir til þess að Þjóð-
verjum sæktist seinna sóknin inn
í sjálf Sovétríkin ef til innrásar
kæmi og þessi lönd yrðu þá vígvöfl-
urinn. Því hlutverki átti austur-
hluti Póllands, Eystrasaltsríkin og
Moldavía, sem þá var Bessarabía i
Rúmeníu, að gegna. Jafnframt ætl-
aöi Stalín að vinna tíma. Þegar til
kom urðu þessi landsvæði Þjóð-
verjum engin hindrun.
Þessi árátta Stalíns var framhald
af stefnu keisaranna sem höfðu um
aldir umkringt Rússland sjálft með
ríkjum á jaðri þess og þessi ríki eru
nú Sovétlýðveldin 14 sem um-
kringja sjálft Rússland, 15. og
stærsta lýðveldið.
Meðan stríðshættan vofði yfir, að
dómi ráðamanna í Kreml, hefði
verið óhugsandi annað en halda
öllum jaðarríkjum í járngreipum,
þau voru víglína Sovétríkjanna
gagnvart umheiminum. Nú horfa
málin öðruvísi við og eftir 50 ár er
sú utanríkisstefna, sem Stalín mót-
aði, loks á undanhaldi.
Lýðveldin og sjálfstæðið
Að nafninu til eru öll ríkin 14,
sem umkringja Rússneska sovét-
lýðveldið sjálft, sjálfstæð lýðveldi
en í ríkjasambandi sem lýtur yfir-
stjóm frá Moskvu. Samkvæmt
stjómarskrá Sovétríkjanna hefur
hvaða ríki sem er rétt til þess aö
segja sig úr ríkjasambandinu enda
heitir það svo á pappímum aö þau
hafi öll gengið í það af fúsum og
frjálsum vilja.
Hingað til hefur þó engum dottið
í hug að neitt þessara ríkja ætti
þess kost að segja skilið við Sovét-
ríkin, jafnvel þótt íbúarnir vildu.
Ep nú er allt í einu farið að gefa
þessu ákvæði gaum í framhaldi af
því sem er á seyöi í EystrasaltsríKj-
unum og einnig í Moldavíu. Eitt er
víst að þau ríki gengu ekki af fúsum
vflja í Sovétríkin. Að vísu er því
haldið fram fullum fetum í Moskvu
aö þau hafi samþykkt við þjóðarat-
kvæðagreiöslu að gerast Sovétríki
en enginn utan Sovétríkjanna tek-
ur mark á þeirri atkvæðagreiðslu.
Það er ekki að undra þótt hrikti
í innviðum sovéska heimsveldis-
ins. Innan þess em ekki aöeins 15
sjálfstæð lýöveldi, að nafninu til að
minnsta kosti, heldur 20 sjálfs-
stjómarlýöveldi, sex heimasljóm-
KjaUarinn
Gunnar Eyþórsson
fréttamaður
arsvæði og 120 heimastjómarhér-
uð. í Sovétríkjunum búa yfir 100
mismunandi þjóðir og þjóðabrot,
hver með sitt tungumál, sögu og
hefðir.
Það er með ólíkindum að svo
sundurlausu ríki verði stjómað
með járnaga frá Moskvu til lengd-
ar. Það tókst á tímum Stalíns með
þvingunum og ofríki og eftirmenn
hans allt til Brésnéfs gátu lifað á
þeirri arfleifð. En andstæðumar
innan Sovétríkjanna em of miklar
til að þeim verði haldiö niðri enda-
laust.
Innan margra, ef ekki flestra,
ríkjanna 14 utan Rússlands em
þjóðernishreyfmgar sem sumar
vilja losna undan yflrstjórn frá
Moskvu. Aðrar vilja rétta hlut sinn
með öðm móti, með ófriði gegn
öðmm þjóðarbrotum til dæmis,
eins og átökin í Armeníu, Georgíu,
Azerbaijzan og Tadsjíkstan sýna. í
Úkraínu hefur verið til sjálfstæðis-
hreyfmg í áratugi, að ekki sé
minnst á Eystrasaltsríkin.
Flest ríkin vflja fyrst og fremst
meira sjálfstæði frá miðstjóminni
í Moskvu. Ákvarðanir þaöan hafa
leitt ómælda bölvun yfir mörg rík-
in. í Úsbekistan til dæmis er að
heita má eingöngu ræktuð baðm-
ull, svo að ríkiö getur ekki brauð-
fætt sjálft sig, og í Eystrasaltsríkj-
unum hefur verið settur niöur
ýmis vinnufrekur iðnaður sem
Rússar eru síðan fluttir inn til að
starfa við. Þjóöerniskennd flest-
allra ríkjanna hefur verið misboðið
með einum eða öðrum hætti með
valdboði frá Moskvu.
Valddreifing
Þessar hræringar hafa komið upp
á yfirborðið nú á tímum Gorbat-
sjovs og perestrojku, fyrst og
fremst vegna glasnostsins, hinnar
opnu umræðu sem hingað til var
óþekkt. Margir andstæðingar Gor-
batsjovs vilja áfram láta sem ekk-
ert sé og kenna agaleysi og undan-
látssemi um ókyrrðina. En Gor-
batsjov ætlar ekki að herða tökin á
ný, enda væri það trúlega ógerlegt,
heldur slaka enn frekar á mið-
stjóminni. Hann hefur þegar veitt
lýðveldunum 15 meiri sjálfstjóm í
efnahagslegri áætlanagerð en
nokkru sinni hefur þekkst og ætlar
að veita þeim enn meira sjálfstæði.
í næsta mánuði mun hann leggja
fyrir miðstjóm kommúnistaflokks-
ins áætlun um að hraða enn vald-
dreifmgu til lýðveldanna sjálfra.
Með þessu ætlar hann að koma að
nokkru til móts við þjóðernissinna
og um leið á endurskipulagningin,
það er perestrojkan, að efla efna-
hagslíf lýðveldanna. Af því á síðan
að leiða aö sambandsríkið sjálft,
það er Sovétríkin sem heild, eflist
og styrkist. Stefnan er sem sagt sú
að losa tökin sem miðstjórnin í
Moskvu hefur á lýðveldunum.
Þar með er ekki sagt að það verði
látiö viögangast að nokkurt þeirra
fari sína eigin leið út úr samband-
inu. Því fer víös fjarri að slíkt sé
raunhæft, jafnvel í Eystrasaltsríkj-
unum. En af þessari stefnu hefur
þegar leitt að EystrasaltsríKin hafa
áréttað þau réttindi sem þau hafa
samKvæmt stjómarsKránni sem
sjálfstæð ríKi innan ríKjasam-
bandsins og fengið rétt til ýmissa
sjálfstæöra áKvarðana sem þau
hafa haft á pappímum en eKKi í
reynd fyrr en nú.
Þess er að vænta aö framhald
verði á þeirri þróun og fleiri Sovét-
lýðveldi fari að dæmi Eystrasalts-
ríKjanna en þar með er eKKi sagt
að SovétríKin séu að liðast í sund-
ur. GunnarEyþórsson
„En Gorbatsjov ætlar ekki að herða
tökin á ný, enda væri það trúlega óger-
legt, heldur slaka enn frekar á mið-
stjórninni.“