Alþýðublaðið - 06.09.1967, Side 6

s
KILNAÐUR nefnist saga
eftir Einar H. Kvaran sem sker
sig að nokkru úr öðrum verkum
hans. Sagan gerist í þann mund
sem Ámeríkuferðir voru að hefj-
ast hér á' landi, og lýsir upphafi
þeirra í Sólheimasveit; frásögn-
in af því fyrst í sögunni hvern-
ig þessi „faraldur” berst í
sveitina er með kuldalegum
hæðnis- og galgopablæ. Höfund-
ur dæmir ekki um Ameríku-
ferðir berum orðum. En smit-
berinn í sögunni, signor Þorlók-
Vtr í Sólheimum, góður og gild-
ur bóndi á sveitarvísu, lætar
freistast til ferðarinnar af þvi
að lesa í blaði frósögn manas
sem aðeins hafði dvalið fáa daga
vestra á velgengnínni þar, og
það sem cinkutn freistar haas
er frásögn blaðsins af manai
sem fluttist öreigi vestur fyrir
tuttugu órunt — ,,en væri ná
orðinn svo fnikiU burgeis
hann léti slátr* nokkrum huntír-
uðum svina á hverjum degi,
seldi kjöt sitt £ höil sem væri
glæsilegri ea konungahallir
Norðurálfunnar, og ætti milli-
ónir dollara.” Það er fyrir for-
dæmi Þorláks að vesturfara-hug-
myndin grípur um sig i Sói-
heimasveit, gengur eins og far-
sótt milli hæjanna; höfundw
lætur lesendum eftir að dæaut
hve viturlegt þetta ráð sé þó sá
dómur geti ekki orðið nema á
eina leið eftir lýsingunni. Hon-
um til frekari staðfestingar
kemur svo lýsing Egils í Sói-
heimakoti sera var „skýr maður
og skynsamur....... og gerði
sér engar vitleysu-ímyndanir
um auðlegð sem hann ætti í
vændum vestra.” Hann fer vest-
ur til að komast hjá' því að
þiggja af sveit. En þetta er ein-
ungis inngangur sjálfrar 6Ög-
unnar: Egill í Sólheimakoti á
móður, Signýju gömlu, sem býr
hjá dóttur sinni, efnakonu þar
í sveitinni. Egill er augasteinn-
inn hennar, allt hennar líf og
yndi þar sem hann er; án hans
getur hún ekki hugsað sér að
lifa. Seinni hluti sögunnar lýsir
örvæntingu gömlu konunnar
frammi fyrir óumflýjanlegum ör-
lögum, þeirri ofurkröfu sem til
hennar er gerð : „Ó, drottinn,
heimtaðu ekki of mikið af mér.
Og kenndu mér að skilja að þú
sért góður! — Og það var eias
og efasemdirnar hryndu ofan á
veika og vanmáttuga sálina og
lömuðu hana. Og það var eins
og sorgin breiddi yfir hana
snjóblæju. Hún grét ekki.. Og
hún hugsaði ekki. Aðeins titr-
ingur við og við í hrörlegum
líkamanum. Annars allt kyrrt.
Þangað til svefninn kom.” Þetta
eru niðurlagsorðin. Vandi Sig-
nýjar gömlu, og sögunnar, er
ekki leystur, og verður ekki
leystur; en Agli syni hennar
finnst „ólán sitt meira en ann-
arra manna.” Sagan er um „sí-
felldan ósigur, siðferðilegar og
andlegar hrakfarir” eins og
Einar Kraran komst að orði um
Upp við Fossa Þorgils gjallanda,
en — „það liggur nokkurn veg-
inn í hlutarins eðli að slíkt efni
er ekki mikill ánægjuauki fyrir
lesendur,” Og kannski ekki mjög
uppbyggilegt heldur.
• (
^^fugt við Gest Pálsson eykst
Þorgilsi gjallanda • listarmegin
þegar dregur úr ádeilu og um-
vöndun sagnanna Ofan úr sveit-
um, við það að einbeita sér að
mannlegn tilfinníngalífi undir
yfirborði félagslegra samskipta;
og að þvi skapi þokast höfundwr-
inn á bak við efnivið sinn. Hafi
skilnaður Eiaars Kvarans á
sínum tíma verlð „ácLeiia” á
„Aroerflfcufarganið”, sera vei má
vera, var það vegna tilfinuinffa-
semi sögunnar; hóðuleg lýaíag
hennar á vesturfarasóttlnai I
Sólheiraasreit er einangto itm-
gangur að þvi böli, þeirri kriH
sem leiðk’ af skýrri og skynsara-
íegri ákvörðun Egds í Sólhelraa-
koti; söguraaður sero hefur lýsí
öl;U» þessM oe metið að sfnura
hætti dregur sig í hlé fyrir h«g-
arstriðá gömlu konunnar, lætw
þjáningu hennar tala eina u9
sögulokura. Hún er ólyktun sög-
unnar, Ádeila Kærlelksbeimilis-
ins stafar ekki af því að „fer iila
fyrir” Öxrou ét Hrauni heldur er
þar dregin upp samfelld' nið-
raynd samfélaga sem kastar á
glæ sakleysi, hreinleika, göfgi
undir yfirskini síns kristilega
kærleika; og það er niðið sjálft
sem gerir söguna varanlega. 1
Upp við Fossa lýsir Þorgils gjaU-
andi einnig kristilegri skinhelgi,
hræsni og heigulshætti; en þeir
sem lesa hana einungis sém „á-
deilu á prestana” hljóta að fara
á mis við það sem mestu skipt-
ir í sögunni; það er hin þung-
færa tilfinningasemi höfundar-
ins £ verkinu, glóð óhelgra til-
finninga undir niðri veruleika-
lýsingu sögunnar. Sögusviðið er
hugarheimur Brands, Gróu,
Geirmundar, mótaður af þvi
þjóðfélagi þar sem þau lifa og
sagan uppmálar af náinni inn-
lífri þekkingu um leið og hún
gagnrýnir það; hún lýsir blekktu
og eyddu tilfinningallfi. Þar
verður raust sögumannsins auð-
kennilegust sem hann lýsir sjálf-
ur eldinum sem tærir sögufólk
hans innan og leggur heim þess
í rúst;
„Stundin var stutt. Brandur
gat komið heim -með lömbra
þegar minnst varði. Þau stóðu
við þilið hjá stofuglugganum,
voru búin að átta sig á því hvað
þessi stund breytti lífi þeirra og
lífsgleði mikið. Þau hlutu að
skilja, slíta sambandið, kefja
ástina og ástríðurnar. Þoku
mekkinum svifaði frá tunglinu
sem snöggvast. Þau hnigu hvort
að öðru; varirnar mættust; aug-
un störðu; drukku ást, angur og
minningu; sorgfögur I skilnað-
inum; saklaus og hrekklaus á
þvi andartaki. Svo lagði móðu
yfir þau. Bólstur huldi aftur
tunglið, tökunum var sleppt; tvö
andvörp; hægt fótatak og marrið
í hurðinni. Myrkur úti og inni.
ísingin féll seint og jafnt; klaka-
nálamar silfruðu og svelluðu allt
sem úti var, bæði menn og
skepnur, barfenni, víðikjörr,
kietta og haglendi. í bænum á
Fossi niðaði nóttin; súginn af
hráslaga loftsins lagði inn í
dyrnar, inn í göngin, fast að eld-
inum sem smaug titrandi milli
taðflaganna og reyndi til, rauð-
ur og reykrammur að kveikja í
þeim; niðurlútur við stritið, ið-
inn og þrásækinn við starfann.”
á nokkrum almennum staðhæf-
ingum, eins konar formála sem
segja má að sagan dragi síðan
dæmi sín af: „Engin vera á jarð-
ríkj er eins hamingjusöm eins
og ung stúlka sem er hraust og
fríð sýnum. — Og enga veru
leggur óhamingjan eins í ein-
elti. Þar vaka hinar grimmu
nornir stöðugt yfir bráð sinni og
eru alltaf og alls staðar nálæg-
ar. Það er næstum ótrúlegt hve
lítil atvik geta dregið ævilangt
auðnuleysi á eftir sér.” Og hann
Jýkur henni með efíirmála sem
að visu má segja að bendi til
framhalds Höllu, Heiðarbýlis-
sagnanna, en einkum er þó nið-
urstaða og ályktun þess sem
þegar er sagt; sögu Höllu gæti
hófi hina fjálglegu lýsingu á
húsakynnum og húsbúnaði Þor-
geirs verzlunarstjóra í Leysingu.
En eigi lesandi að hafa gagn og
gæði sagnanna hlýtur hann engu
að síður að samþykkja þessu
mati höfundar, ekki orði
til orðs, atriði fyrir matsatriði,
en í öllum megingreinum engu
að síður, fallast á stórmennsku
Höllu, Þorgeirs, séra Torfa í
Borgura með honum. Fari höf-
undur „innan í” sögufólk sitt og
líti söguna augum þess er það
ævinlega gert til að stuðla að,
rökstyðja þetta mat, ekki til að
færa söguna sjálfa fram raeð
þessum hætti; og þetta er ævin-
lega gert með milligöngu bö£-
undarins sjálfs. með hans eigiS
ÞÆTTIR UM SKÁLDSÖGUR 3:
Ásýnd sögumai
EFTIR Úlaf iónsson
ear konungur í húeakynnum
danskrar selstöðuverzlunar. ..
Grímur kaupmaður Gests Páls-
sonar dregur langan slóða i bók-
menntunum. Þorgeir verzlunar-
stjóri í Leysingu Jóns Trausta
hefur tekið að erfðum skatthol-
ið góða frá Grími, og Þorgeir
vill vera tragísk persóna éins og
Grímur, klofinn hugur sem eyð-
ir sjálfum sér í fárlegum fang-
brögðum. Hjá Jóni Trausta þarf
enginn að vefjast í vafa um er-
indi, boðskap, ádeilu sögunnar,
né uppbyggilegan tilgang; höf-
undur er sjálfur ódulbúinn, á-
stríðufullur þátttakandi sögu
sinnar frá öndverðu. Hér er
lcomið víðsfjarri upphafinni ró
hins epíska sögumanns Jóns
Thoroddsens, og þar með þeirri
hugmynd að heimurinn standi
kyrr, óbreytiiegur; Jón Trausti
þarf stöðugt að vera að trana
sínu eigin mati á' sögunni, sögu-
fólki og atvikum að lesandanum,
lýsa því skýrt og skorinort hve
stórbrotið eða lítilsiglt sé það
líf sem hann lýsir, jafnvel mann-
lífið eins og það leggur sig.
Hann .byrjar sögu sína af Höllu
raunverulega lokið með þessum
orðum: „Þannig skildu þau, Halla
og presturinn til þess hvort fyr-
ir sig að eyða ævi sinni í bann-
færingu ástarvana hjónabands.
Þau gengu hvori sinn ákveðna
veg. Hún til kvenlegrar stór-
mennsku í þrautum og mann-
raunum, fátækt og fyrirlitningu
— sem er hlutskipti svo margra
alþýðumanna á íslandi. Hann til
kennimannlegrar lítilmennsku —
til yfirskins og augnaþjónustu,
bæði upp á við og niður á við í
embættisstarfi sínu — til lífs
sem var stöðug leit eftir nautn-
um og munaði, til að reyna að
fylla upp hið innra tóm, og
jafnframt stöðug undanbrögð,
stöðugur flótti undan ábyrgð og
óþægindum.”
■ etta kann að þykja frumstæð
aðferð, listsnauður söguháttur;
hver einasti lesandi Jóns Trausta
hlýtur að muna mörg dæmi þess
að misræmið verði beinlínis
spaugilegt milli hans eigin mats
á því sem fyrir ber í sögunni og
þeirrar skoðunar sem höf. vill
halda að honum, sbr. af handa-
mat á mönnum og viðburðum,
til viðmiðunar við þessar hugar-
liræringar. Enda er Jóni Trausta
annt um að sjá sögufólk sitt á
stóru víðu sviðL Halla og Heið-
arbýlissögumar voru stærsta
samfellda skáldsaga íslenzks liöf-
undar fram að þeim tíma, og þar
gætir jafnan þjóðfélagslegrar
baksýnar höfundarins sem legg-
ur ódulið mat ó raunverulega at-
burði; sjálf bókarheitin Leysing
og Borgir veita vísbending um
þjóðfélagslega afstöðu. í „kaup-
staðarsögunni” Leysingu er bak-
sýn verksins verzlunarsaga ís-
lands í lok 19du aldar, ekki ein-
asta sönn eða ósönn „innan
verksins” heldur gerir hún með
sjálíum þessum söguhætti tilkall
til að lýsa raunverulegri þróun
verzlunarmálanna. Fyrir þetta
tilkall kann ádeila sögunnar á
skuldaverzlun og óskilsemi að
hafa verið virk og nýtileg á sín-
um tíma. En sögunni nægir ekki
svo almenn umvöndun. Henni
nægir ekki minna en gera mál-
svara nýjustu verzlunarhátta,
kaupfélagsverzlunarinnar, að
lyddum og lítilmennum í sög-
unni, lýsa skuldaverzlunina sök
bænda sjálfra, en leggja píslar-
LHXhSJ : • • . i.:r ti
0 6. ágúst 1967 • —
ALÞÝÐUBLAÐIÐ