Dagur - 03.08.1928, Side 1

DAGUR
kemur út á hverjum fimtu-
degi. Kostar kr. 6.00 árg.
Gjalddagi fyrir 1. júlí.
Gjaldkeri: Ámi Jóhanns-
son í Kaupfélagi Eyfirð-
inga.
A f g r e i ð slan
er hjá Jóni Þ. Þ6r,
Norðurgötu 3. Talsfmi 112.
Uppsögn, bundin við ára-
mót, sé komin til af-
greiðslumanns fyrir 1. des.
• ••••• •-•■•• •♦•••• •••••••••••••••
• •••• •• • • • • •• • • • -•• •
XI. ár. ?
• • • • ••-•<
Akureyri, 3. Ágúst 1928.

Vai.týií Guðmundsson,
prófessor, dr. phil.
11. mars 1860-22. júlí 1928.
Þótt banageigur sé í oss öllum, að
kalla, verður oss mörgum furðu lítið
um dauða samferðamanna vorra yfir
lífsins sund, nema ef ástvinir eða
vandamenn detta fyrir borð og sökkva
ofan í djúpið, sem engum skýtur upp
úr. Stundum ber þó að eyrum andláts-
fréttir ónákominna, er í bili þeyta
huganum frá andadrepandi umsvifum
og hégómavaðli, er flestra vor æfi
eyðist í. Slíkar náfregnir seiða úr hug-
arfylgsnum löngu liðin atvik, hálf-
gleymda æfiþáttu og jafnvel 'kafla úr
samtíðarsögu lands vors og þjóðar.
Dauði Valtýs Guðmundssonar er þess
konar áhrifafregn. Þá er hálf-fimtugir
íslendingar eða þaðan af eldri, er
áhuga höfðu á stjórnmálum vorum
um síðustu aldamót, frétta lát þessa
gamla stjórnmálaforingja, rifjast upp
fyrir þeim harðvítugar stjórnmáladeilur,
heiftúðugar blaða-árásir, kosningakapp
og kosningafjör, ósigrar, sem undan
sveið, sigrar, sem hrestu og fjörguðu,
fyltu sigurvegarana áfengum drykkjum
og fögnuði.
Sá hluti þjóðar vorrar, sem nú er
innan við þrítugt, fær ekki gert sér í
hugarlund, hvílíkur styrr stóð um Valtý
Guðmundsson fyrir 25—30 árum.
Varla verður litið svo í íslenzt blað á
þeim tímum, að eigi sjáist þar nafn
hans, annaðhvort fullum stöfum eða
skammstafað, næstum því á hverri
blaðsíðu eða jafnvel í hverjum dálki.
Pað blés ekki minna um hann árið
1900 heldur en um dómsmálaráðherra
íslands árið 1928. Eg efa, að nokkurn
tíma hafi íslenzkur stjórnmálamaður
verið slíkum illyrðum ausinn, sem Val-
týr LGuðmundsson var um skeið né
þeim slíkar getsakir gerðar. En honum
hlotnaðist líka, að stjórnmálastefna, er
hann hóf baráttu fyrir og hann átti
upptök að, var við hann kend og skírð
Valtýska ogflokksmenn hans kallaðir eftir
honum Valtýingar. Myndað var og af
sama stofni lýsingarorðið valtýskur.
Andstæðingar hans og flokks hans voru
jafnvel að nokkru kendir við hann og
kallaðir And-Valtýingar. Sýna þessi
nöfn, að stríðið var háð um stefnu, þar
er hann var foringi í för.
Alþjóð vissi, að hann var frumkvöð-
ull leiðangurs og sóknar. Hans eins
varð — að kalla — sæmdin eða ó-
sæmdin af ófriðarefni og ófriði, enda
hafði hann hvorttveggja skapað. Flokks-
menn hans voru skoðaðir víða meðal
þjóðarinnar litlu meira en peð á skák-
borði hans. Sátu þó þá á alþingi
miklir dólpungar, er meira sópaði að
en honum og voru snjallári ræðumenn
en hann, t. d. Skúli Thoroddsen og
Guðlaugur Guðmundsson. Furðaði
marga á, hversu rækilega hann skaut
þessum samherjum sínum og fleirum
þeirra aftur fyrir sig. Það var einlæg
sannfæring ýmissa andstæðinga hans,
að hann væri eigi nema meðalmaður.
Peir fengu eigi skilið, hví hann var í
fararbroddi, ekki mikilúðlegri en hann
var í bragði né fari. Skilningur manna
er enn óljós á því, í hverju stjórnmála-
hæfileikar eru fólgnir. Svartara var þó
myrkrið í því efni fyrir aldarfjórðungi.
Svo var og sterk heiftúð í garð hans,
að þorri manna vildi eigi skilja, hví
barist var um merkisstöng hans. Pess
vegna duldist flestum samtíðarmönnum
hans, að formenska hans átti sér upp-
runa og taugar í sjálfs hans eiginleikum.
Hann var drjúgum meira en meðal-
maður. Hann varð leiðtogi, af því að
hann gat fremur fundið ný stjórnmála-
ráð en liðsmenn hans. Hann var —
undantekningarlítið — fremur gæddur
skapandi stjórnmálahæfileikum enflokks-
menn hans. Flutti hann og nýjar til-
lögur í máli málanna á þeirri tíð,
stjórnarskrármálinu. Var eðlilegt og
réttmætt, er andstæðingar hans skutu
mest spjótum að honum og lögðu
mest kapp á að ríða hann ofan, sem
að lokum tókst.
Eg þykist muna, er eg heýrði fyrst
getið Valtýs Guðmundssonar. Greindar-
kona var gestur á heimili foreldra minna.
Hún sá í nýkomnum blöðum, að hann
hafði hlotið doktors-nafnbót, og verður
að orði: >Nú er Valtýr farinn að
hækkac. Voru orðin mælt í þeim rómi,
sem einhvern tíma hefði1 eigi verið við
slíku búist. Nú er það bæði óheilbrigt,
snápsháttarlegt og óviturlegt, að meta
menn eftir, hversu þeim hlotnast ,virð-
ingarstöður og veraldlegar sæmdir. Slíkt
fer, sem kunnugt er, raunalega oft
eigi að verðleikum. Um Valtý Guð-
mundsson stendur nokkuð öðru vísi á.
Hann braust til vegs og frama úr
hinum mestu hrakkjörum í æsku, svo
að fágætt er nú á dögum, að því er
skilríkir menn sögðu mér á uppvaxtar-
árum mínum. Hann ólst upp á flæk-
ingi, var há|f-sveltur, lítils virtur og
illa hirtur. Pótti mér einkennilegt, að
hann spurði mig aldrei neins úr átt-
högum sínum, þar sem hann vissi
m'g Þó gagnkunnugan. Hefir honum
óljúft verið að minnast æsku sinnar og
bernsku. Hefir sveinninn Valtýr gæddur
verið meir en meðal-seiglu og meir
en meðal-manntaki, er slíkt harðrétti
svarf eigi úr honum hug né dug.
Öldruð merkiskona hér í bæ, frú
Steinunn Jónsdóttir, hefir sagt mér af
honum sögu, er vel sýnir bæði æsku-
lqör hans og æskuhug í meira en ein-
um skilningi. Hann kom síðla sumars
að Mælifelli, þar sem faðir hennar,
séra Jón Sveinsson (landlæknis Páls-
sonar), var þá prestur. Mæltist hann
til heyvinnu, þar til er hann um
haustið legði af stað suður í skóla.
Ætlaði hann aleinn suður Stórasand.
Hafði hann til ferðarinnar fengið
mósótta hryssu, heldur óálitlegan far-
arskjóta, og var hún sumarkaup hans.
Prestur hvað enga forsjá í því af unglingi,
að fara aleinum svo óralangan fjallveg
að haustlagi, og hann myndi farast í
Blöndu. F*á svaraði Valtýr: »Eg held,
að það færi þá hvorki feitur hestur
eða góð kýr«. Svarið leiðir fyrir sjónir
ungling, sem er kjarkmikill, með fram
af því, að hann hefir engu að glata.
Það sýnir fastheldi hans við fyrirætlanir
sínar, að eigi tókst að hafa hann ofan
af slíkíi heiðarför. Fékk prestur þá
honum mann til fylgdar suður fyrir
Stórasand.
Dr. Valtýr Guðmundsson var Hún-
vetningur, fæddur að Árbakka og var
óskilgetinn. Hefi ég góðar heimildir
fyrir því, að föður hans var sveinninn
lítill aufúsugestur. Móðurætt hans er
mér ókunn. Faðir hans, Guðmundur
Einarsson, sýsluskrifari í Húnavatnssýslu
var einkennilegur maður, skáldmæltur,
fróður og af góðu bergi brotinn, sonur
hins þjóðkunna Jfræðimanns, Einars
Bjarnasonar á Mælifelli, er samið hefir
>Fræðimannatal«. Einar lærði ekki að
lesa og skrifa, fyrr en hann var kominn
á tvítugasta ár og >virti þá að vettugi,
þó honum væri bannað það«, segir
hann sjálfur. Hefir dr. Valtýr ekki átt
langt að sækja þrautseigju og viljafestu
nokkra. Föður sinn misti hann, er hann
var á 5. ári. Arfleiddi faðir hans hann
á banasænginni að eignum sínum,
nema bókasafni og handritum.
Dr. Valtýr dvaldist um tíma í
Heiðarseli í Gönguskörðum hjá móður
sinni, er þar bjó þá með bónda sínum.
Fluttust þau síðan búferlum til Vestur-
heims. Par heimsótti Valtýr þau, er
hann fór, í vísinda-leiðangri með Por-
steini Erlingssyni, vestur um haf árið
1896. í Heiðarseli hófst vinátta þeirra
Stefáns skólameistara, er hélst alla stund,
meðan báðir lifðu. Atti faðir Stefáns,
Stefán bóndi Stefánsson í Heiði, upp-
tök ,að því, að Valtýr fór skólaveginn
og hvatti hann fyrstur til náms, að því
er hann sjálfur sagði mér. Fór hann í
33. tbl.
latínuskólann fhaustiðg 1897 og varð
stúdent vorið 1883. Á skólaárum sín-
um varð honum vel til styrktar sumra
Reykvíkinga. Einkum var Bergur Thor-
berg*, landshöfðingi, honum vel og
studdi hann með ráðum og dáðum.
Hann útvegaði honum þingskriftir, að
eg ætla á skólaárum hans, eða, að
minsta kosti, á stúdentsárum hans. Er
eigi ólíklegt, að sú þingvinna hafi
kveikt í honum stjórnmálaáhuga og
þingmensku-hug.
Að loknu stúdentsprófi fór dr. Val-
týr til Kaupmannahafnar og stundaði
þar háskólanám. Lauk hann þar námi
og sveiflaði sér á ótrúlega stuttum
tíma upp í kennarasess í æðstu menta-
stofnun Dana, háskólanum, hafði gert
sigstöðunnar maklegan með merkilegri
doktorsritgerð, er hann hafði varið í
mikilli vinnu, og bar þess vitni, að
hann var vel til vísindalegra rannsókna
fallinn. Meistaraprófi í norrænum fræð-
um lauk hann eftir 3'/2'árs nám árið
1887. Pótt slíkt próf væri miklu léttara
þá en síðar, var það rösklega gert.
Síðan semur hann doktorsritgerð,
„Privatboligen paa Island i Saga-
tidensamtdelvisidet 0vrige Nordenz.
Hlaut hann af verkinu hina mestu
sæmd, enda eru rannsóknir hans og
kenningar þar yfirleitt enn í góðu
gildi, að því er eg hygg, og enn í
bókina vitnað. Sýnir hún bæði sjálf-
stæði og hæfileika, er fundið geta
nokkuð nýtt í vísindum og fræðum.
Lauk hann þessari löngu bók á rúmu
ári. Var við brugðið sjálfsafneitun hans,
er hann samdi doktorsritgerð sína, og
hann naut eigi framar Garðstyrksins.
Mátti hann þá aftur hungur þola. Ef
til vill hefir hann beðið af slíku heilsú-
tjón. Var hann langa æfi heldur
heilsuveill. Á Hafnarárum mínum fóru
sögur af hagsýni hans í fjármálum
á stúdentsárum lians. Á háskólaárum
sínum eignaðist hpnn ágætt bókasafn.
Ári síðar en hann varð doktor, varð
hann háskóladocent í norrænum fræð-
nm. Um þær mundir kvæntist hann
Önnu, dóttur Jóhannesar sýslumanns
Guðmundssonar, systur Jóhannesar
bæjarfógeta í Reykjavík.
Nú var sigur unninn. Prítugur
hreppir hann skemtilega stöðu og að
sama skapi álitlega. Við honutn blasti
nú vonbjart líf, öruggur efnahagur, næði
til visinda-iðkana og vísindaleg metorð.
Hann átti og ærin viðfangsefni. Hann
hafði á námsárum sínum safnað stór-
miklum drögum til íslenskrar menning-
* Bergur Thorberg ólst upp hjá Arnóri
Árnasyni, sýslumanni Húnvetninga, er
Guðmundur, faðir Valtýs, var skrifari
hjá. Hefir góðvild Bergs í garð Valtýs
sprottið af samvisturn hans í æsku við
föður hansf