Dagur - 09.04.1942, Síða 2

2
DAGUR
Fimmtudagifin 9. apríl 1942
HinngamliAdam
er risinn upp á ny

J~okdreifar.

Fyrir skömmu lét „rödd“ ein
úr dreifbýlinu til sín heyra í
þessu blaði um „ógnarvald“
Reykjavíkur gagnvart öðrum
landshlutum, þar sem því var
haldið fram, að Reykjavík væri
vaxin þjóðinni yfir höfuð; hún
væri ekki aðeins orðin ríki í rík-
inu, heldur blátt áfram yfirríki
annarra landshluta, sem kæmu
vart til greina öðru vísi en sem
„hjáleigur höfuðbólsins“. Allt
var þetta rökstutt í stuttorðri
greinargerð og sýnt fram á or-
sakir þessa ástands, er fyrst og
fremst væru þær, að flestir þing-
fulltrúar dreifbýlisins væru bú-
settir í Reykjavík.
Það mun óhætt að fullyrða,
að þessi „rödd túlki skoðanir
fjölda manna í dreifbýlinu,
þeirra sem nokkuð hugsa um
þjóðmálin.
Það er kunnara en frá þurfi
að þessi „rödd“ túlki skoðanir
Reykjavíkurvaldið dreymt um
að efla sig sem mest á kostnað
héraðavaldsins með breyttri
kjördæmaskipun og breyttum
kosningalögum. Nú um sinn hef-
ir þessi draumur, sem bundinn
hefir verið við Sjálfstæðis- og
Alþýðuflokkinn, ekki látið á sér
bæra í verki, þar til nú að hinn
gamli Adam er risinn upp á Al-
þingi. Hann rumskaðist fyrst í
Alþýðuflokknum á þá lund, að
flokkurinn ber fram frumvarp
um víðtækar breytingar á kjör-
dæmaskipun í landinu. Aðal-
breytingarnar eru: Hlutfalls-
kosningar í tvímenningskjör-
dæmum og fjölgun þingmanna
úr 49 í 54.
Þessi ráðgerða 5 þingmanna
fjölgun byggist á því, að kaup-
staðirnir Akranes, Siglufjörður
og Nes í Norðfirði verði sérstök
einmenningskjördæmi og að
Reykjavík fái tvo viðbótarþing-
menn, svo að þeir verði alls 8.
Fullyrt er, að allur Sjálfstæð-
isflokkurinn í þinginu, svo og
kommúnistar, sé fylgjandi frum-
varpinu.
Öll þessi þrenning sameinast
um kröfu um aukið Reykjavík-
urvald og skerðingu á áhrifum
dreifbýlisins á þjóðmálin.
Sjálfsagt er að játa, að nú-
ver. kjördæmaskipun og kosn-
ingareglur þurfa umbóta við.
Uppbótarkerfið hefir t. d. gefizt
illa, og fjölgun þingmanna, sem
gerð var 1933, hefir á engan
hátt bætt störf eða vinnubrögð
þingsins.
Það er ekki ár liðið síðan allir
lýðræðisflokkarnir á þingi voru
sammála um að fresta bæri
kosningum vegna hinna válegu
tíma og óvissa ástands, er þá
ríkti. Meðal annars voru færð
þau rök fyrir kosningafrestun-
inni þá, að skaðlegt væri að
stofna tilharðvítugradeilnamilli
flokka, er jafnan fylgja kosning-
um, á þessum ískyggilegu tím-
um, þegar brýn nauðsyn væri á
því, að allir lýðræðisflokkamir
legðust á eitt með að bægje voð*
anum frá þjóðinni. Þrátt fyrir
þetta hafa bæði Sjálfstæðis-
flokkurinn og Alþýðuflokkurinn
hagað sér þannig í þessu máli,
að ekki verður hjá því komizt
að efna til kosninga á næsta
vori, og þó er hættan sízt minni
nú en þá.
I fyrra var kosningum frestaö
til að forðast deilur; svo rík á-
herzla var þá lögð á nauðsyn
þess, að friður héldist. Nú telur
fyrrgreindur meirihluti þingsins
sér fært að innleiða deilur um
hið viðkvæmasta mál — sjálf
stjórnarskipunarlög okkar — og
stofna til kosninga á þeim
grundvelli hvað ofan í annað.
Slíkt skoðanahringl sem
þetta er ekki til þess fallið, að
glæða hróður þingsins eða auká
virðingu fyrir því.
Tíminn, sem meiri hluti þings
hefir valið sér, til þess að leggja
út í deilur um stjórnarskrána, er
sá versti sem hægt er að hugsa
sér. Þó kastar fyrst tólfunum,
þegar Morgunbl. lætur í veðri
vaka, að Alþýðufl. flytji ekki
frv. sitt af heilindum við málið,
heldur í þeim tilgangi að spilla
friði milli Sjálfstæðisflokksins
og Framsóknarflokksins, Og
Sjálfstæðisflokkurinn ætlar þá
ekki að vera sjálfstæðari en það,
að láta eftir þeim vilja Alþýðu-
flokksforsprakkanna.
En hvað svo um kröfurnar
sjálfar — innihald frumvarps-
ins?
Fylgjendur frv. krefjast hlut-
fallskosninga í tvímenningskjör-
dæmum í því augnamiði að full-
nægja öllu réttlæti. Sá galli er á
þessari kröfu, að hún er blátt
áfram hugsunarvilla. Hlutfalls-
kosning, þar sem aðeins tveir
eru kosnir, getur leitt af sér hið
versta ranglæti, því að hún veit-
ir minni hluta sama rétt og meiri
hluta, t. d. 501 kjósanda jafn-
mikinn rétt og 1000 kjósendum
í sama kjördæmi. Þetta er ekki
réttlæti, heldur ranglæti. Hlut-
fallskosning á alls ekki við,
nema þar sem fleiri en tveir eru
kosnir. Eigi hún að takast í
gildi, verður að stækka kjör-
dæmin frá því sem nú er og
fjölga þingmönnum fyrir hvert
kjördæmi. Öllu réttara myndi
þó vera að taka upp einmenn-
ingskjördæma-skipulag alstað-
ar, þar sem því verður við kom-
ið, enda má það teljast aðalregl-
an í núverandi kjördæmaskip-
un, þar sem 20 kjördæmi af 26
alls, utan Reykjavíkur, eru ein-
menningskjördæmi.
Tillagan um hlutfallskosn-
ingu í tvímenningskjördæmum
er ekkert annað en flaustursleg
og óhugsuð ályktun, fjarri því
að koma nokkru jafnrétti til
leiðar.
Þá er krafan um f jölgun þing-
manna, þar á meðal tveggja fyr-
ir Reykjavík. Halda fylgismenn
hennar virkilega, að þjóðin æski
eftir þingmannafjölgun og að
þingmannafæð standi landinu
fyrir þrifum? Mundi ekki hitt
sönnu nær, að þingliðið sé ó-
þarflega f jölmennt og mætti því
að ósekju frekar fækka en
fjölga? Er t. d. Reykjavíkur-
valdið ekki orðið nógu sterkt
nú þegar með sína 6 þingmenn
og helming alls þingheims bú-
settan í Reykjavík? Það er haf-
ið yfir allan efa, að þessi búseta
þingmanna í höfuðstaðnum hef-
ir margvíslegan hagnað í för
með sér fyrir hann. Þingmenn
sem búsettir eru í Reykjavík,
hafa ÍDæði sjálfráða og ósjálf-
ráða hvöt til þess að hlynna að
sínu eigin bæjarfélagi alveg sér-
staklega. En þetta þykir Rvik-
urvaldinu ekki nóg; það heimt-
ar tvo menn til viðbótar, til þess
að jafna metin milli sín og dreif-
býlisins, sem hefir þó á allan
hátt miklu erfiðari aðstöðu til
að hafa áhrif á þjóðmálin held-
ur en hinir, sem tilheyra þétt-
býlinu.
Lítil spegilmynd af áhrifum
þeim, er fylgja því, hversu stór
hluti þingmanna er búsettur í
Reykjavík, er það að samkv.
lögum, er þessir þingmenn hafa
sett, e.r persónufrádráttur, þegar
talið er fram til skatts, hærri þar
en annars staðar á landinu.
Þetta er réttlætt með því, að
dýrast sé að lifa í Rvík.
I þessu sambandi var á það
bent af þingmanhi einum, að
flutningskostnaður á kolatonni
frá Rvík og austur að Stórólfs-
hvoli væri 120 kr., svo að dýr-
ari hlyti nú þessi vara að vera
úti í dreifbýlinu en í Rvík. Þing-
maðurinn fékk það svar frá ein-
um fulltrúa Reykjavíkurvalds-
ins, að sveitamenn ættu bara að
spara sér upphitun, en það áttu
höfuðstaðarbúar ekki að gera!
Þetta er táknandi mynd af
hugsunarhætti þeim, sem ríkj-
andi er hjá Reykjavíkurvaldinu
gagnvart bæjarfélaginu annars
vegar og fólkinu í dreifbýlinu
hins vegar. En þetta vald hefír
fyrst og fremst myndazt og
Framhald á 3. síSu.
HELGAFELL.
Tímarit um bókmennt-
ir og önnur menning-
armál.
RITSTJÓRAR þessa nýja tímarits,
þeir Magnús Ásgeirsson og Tómas
Guðmundsson, eru svo sem kunnugt
er í hópi allra listfengustu, fjölmennt-
uðustu og gáfuðustu skálda okkar og
rithöfunda. Þeir hafa og reynzt nægi-
lega frjálslyndir og víðsýnir til þess
að láta ekki — svo kunnugt sé —
ánetjast af neinum andlegum klíkum,
„— ismum“ eða einokunarverzlun-
um, né heldur gerzt blindir dýrkend-
ur neinna pólitískra skurðgoða. Af
þeim verður því mikils vænzt og
krafizt, þegar þeim nú hefir verið
fengið í hendur svo biturlegt vopn í
menningarbaráttu þjóðarinnar eins
og stórt og vandað tímarit, — sem
líklegt er til innan skamms að eign-
ast fjölmennan lesendahóþ — getur
orðið. Byrjunin er og á þann veg, að
áframhaldsins mun beðið með
óþreyju. Ritið er einart, sanngjarnt
og hófsamlegt í dómum — og hlut-
laust í góðri merkingu þess orðs. ísl.
þjóðina hefir aldrei skort lestrar-
hneigð, né heldur bókakost, a. m. k.
ekki upp á síðkastið. Hins vegar hef-
ir almenna lesendur tilfinnanlega
skort ábyrga leiðsögn um völundar-
Jnnsta eðli kaupmennskunnar’.
ÓTT Framsóknarmenn aðhyllist
fyrst og fremst úrræði samvinnu-
stefnunnar í verz.lunarháttum og fé-
lagsmálum, fer því þó víðs fjarri, að
þeir viðurkenni ekki tilverurétt heið-
arlegra kaupsýslumanna, eða ágæti
„einkaframtaksins“ í ýmsum efnum.
Þeim mun yfirleitt vera það veWjóst,
að ýmsir ágætir menn geti stundað
verzlun, án þess að æra af sér mann-
orðið. — Svavar bankastjóri Guð-
mundsson mun vera nokkuð annarrar
skoðunar í þessum efnum, hafi hann
verið algáður, þegar hann reit grein-
ina „fVýfr menn beita gömlu her-
bragði“ í síðasta „Norðanfara" og
merkti hana fangamarki sínu. — Þar
sem vitað er, að ýmsir vígreifustu
fylgifiskar þeirra Skjaldbyrginga hér
í bæ eru kaupsýsíumenn, skal þeim
hér með ráðlagt að lesa grein þessa,
og vinna það jafnvel til að kaupa
Norðanfara fyrir sparifé sitt, þótt
hann sé nokkuð dýr. — Eftir að hafa
lýst ýmsum hinum óþokkalegustu
kúgunaraðferðum selstöðuverzlunar-
innar gömlu réttilega sem „grimmi-
legu okri“, „afarkostum“, „bolatök-
um“, „ánauð“, „viðskiptakúgun",
„þjösnaskap1, kúgunarklafa“ og hung-
urárásum (auðvitað með hliðsjón af
því, að Kristján bakari og K. E. A.
hafi ætlað að beygja þennan vesal-
ings Karl ..Friðriksson með svipuðum
aðferðum, og taka brauðið frá munni
„barna“ hans, þ. e. brezku hermann-
anna, sem sækja hressingarskála
hans), kemst bankastjórinn að lokum
að þeirri hatramlegu niðurstöðu, að
slíkar aðferðir „sýni áþreifanleéa.
innsta eðli kaupmennskunnar".
(Leturbr. hér). — Hafi nú hver sitt
með þökkum fyrir viðskiptin! — Má
um þetta segja, að sjaldan launi kálf-
ur ofeldi.
Ein lítil obláta.
TÞRÓTTAMÖNNUM mun þykja
það góð list að geta „farið í gegn-
um sjálfan sig“ á sem skemmstu færi.
Þetta þykja og stundum skemmti-
legir tilburðir hjá andlegum „akró-
bötum“ og öfugmælasmiðum, svo
sem höfundum skopblaða. — í síð-
asta tbl. „Norðanfara“ setja þeir fé-
hús hinna prentuðu kynstra upp á
Helgafell góðra bókmennta, þangað
„sem enginn má óþveginn líta”. Bók-
menntaleiðsögn blaða og tímarita
hefir að vonum oftast verið handahóf
eitt, þegar bezt gerðist, en Iangoftast
meira eða minna hlutdræg og blönd-
uð annarlegum sjónarmiðum. Ef rit-
stjórum Helgafells tekst að breyta
eftir því boðorði sínu, „að andlega
starfsemi beri að meta eftir lista- og
menningargildi hennar og engu öðru“,
og rit þeirra sýnir eftirleiðis „hverju
vænlegu nýmæli fulla gestrisni....
og gerir sér far um að hlúa á allan
hátt að þeim verðmætum, sem fyrir
eru í tungu vorri, sögu og þjóðmenn-
ingu“, eins og lofað er í upphafsorð-
um, á það sannarlega góðar viðtökur
skilið. Skal og sízt rengt að óreyndu,
að það takist, því að slíks bókmennta-
rits er full þörf, og þetta fyrsta hefti,
sem komið er, hefir engum vonbrigð-
um valdið.
Hér er ekki færi á að geta nánar
um efni ritsins, en „Dagur“ gerir sér
vonir um, að honum gefist eftirleiðis
kostur á að geta útkomu hvers heftis
að nokkru. — Því miður er „Helga-
fell“ nokkuð dýrt, og er það að von-
um, því að ritið er forkunnar smekk-
víslegt og vandað að öllum búningi,
og því mun ætlað að verða stærsta
tímarit þjóðarinnar ,enda ekkert til
lagar met í þessari íþrótt. Er það mik-
ill skaði, að því sem næst enginn skuli
lesa blaðið, því að það slagar nú orð-
ið hátt upp í „Spegilinn" um öfug-
uggahéttinn og sjálfhæðnina. Væru
ekki árans löngu eftirmælin og ætt-
artölur ýmissa preláta og stórhöfð-
ingja aftur í myrkur hinztu forn-
eskju því til leiðinlegrar fyrirstöðu,
myndi „málgagnið" hvarvetna verða
talið til sæmilegustu skopblaða. —
Hér er t. di nýjasti „brandarinn":
Einn mætur borgari þessa bæjar,
Jakob Frímannsson framkv.stj., er
fyrst borinn hinum þyngstu sökum.
Hann beri „saklausum mönnum" upp-
lognar sakir á brýn „gegn betri vit-
und“, og geri sig sekan um „ósæmi-
lega og óþolandi blaðamennsku" og
muni honum holt að Iesa „viðeigandi
kafla hegningarlaganna um, hvaða
viðurlög liggja við röngum sakargift-
um og meiðyrðum". Þá er og annars
staðar í blaðinu gefið mjög berlega í
skyn, að hann muni sekur orðinn um
landráð, enda sé það undir miskunn
þeirra félaga, Skjaldbyrginga, komið,
hvenær hann muni „hejrra hrikta í
betrunarhússhurðinni" að baki sér(!).
— En í enda greinarinnar er svo að
lokum klykkt út með því að fullyrða,
að það hafi nú „alls ekki verið til-
ætlunin að drótta neinu óheiðarlegu
að Jak. Frím. persónulega", eða segja
neitt meiðandi um þennan ágæta
mann(!). — Svona skemmtilega
hringlar þó varla — þrátt fyrir allt
-— í höfuðskeljum þeirra Brynleifs
sóknarnefndarmanns eða Svavars
peningapassara. Höfundurinn hlýtur
að vera sjálfur Jón Sveinsson, hinn
lögvísi og enginn annar. — Þó höfðu
menn jafnvel naumast búizt við hon-
um svona fullkomnum í íþrótt sinni.
Leiðrétting.
F þeim kafla greinarinnar um
Leikfélag Akureyrar í síðasta tbl.
„Dags“, er fjallaði um tónlistalíf hér
í bænum, varð ekki annað ráðið en
að Karlakór Ak. hefði einn bæjarkór-
anna haldið opinbera samsöngva hér,
það sem af var vetrarins (átti að
vera ársins), en það er auðvitað al-
rangt, enda munu margir bæjarbúar
hafa minnzt þess við lestur greinar-
innar, að „Kantötukór Akureyrar“
sparað að gera það sem bezt úr garði.
Bókamenn ættu því ekki að setja sig
úr færi og eignast það, þegar frá upp-
hafi, og sjálfsagt virðist, að lestrarfé-
lög og bókasöfn gerist kaupendur
þess, meðan það reynist köllun sinni
trútt og vinnur sér ekkert til óhelgi.
— Væri illt til þess að vita, að það
kafnaði undir nafni og bryti af sér
traust góðra manna.
ÍSL. ÞJÓÐSÖGUR.
Safnað hefir Einar
Guðmundss. 11. hefti.
ÞAÐ sér á, að þjóðsögur eru enn
vinsælt lestrarefni, slík fyrn berast
nú árlega á markaðinn af því tagi.
Má segja, að þjóðin hafi nú eignazt
hvert þjóðsagnasafnið öðru betra,
enda mun frjósemi þeirrar moldar
allmjög til þurðar gengin í bili, og
ekki hver draugur vakur, þótt riðið
sé. Vel má þó vera, að enn leynist
margt ósagt eða a. m. k. óprentað af
slíkum fræðum með þjóðinni, sem
rétt og skylt væri að halda til haga.
— Þetta sagnakver Einars Guð-
mundssonar getur engan veginn tal-
izt í röð beztu þjóðsagnasafna okkar,
en þó hefir það sér til ágætis nokk-
uð. Ymsar skemmtilegar og fróðlegar
sagnir eru þarna, einkum úr sunn-
lenzkum verstöðvum, og flýtur þar
ýmislegt með af málbragði og orð-
tækjum sjómanna og öðru alþýðu-
máli sunnanlands og vestan, sem gott
er og þarft að bókfesta.
Bókafregnlr