Dagur - 05.08.1943, Blaðsíða 2

2
DAGUR
Fimmtudaginn 5. ágúst 1943
Vanmáttartilfinning íslendinga
Á niðurlægingartímabili ís-
lenzku þjóðarinnar var sú skoð-
un ríkjandi meðal hennar, að
íslendingar væru ekki menn til
að ráðast í neinar stórar fram-
kvæmdir. Framsóknarhugurinn
var lamaður og trúin á eigin
mátt steindauð. í sambúð við
slíkan hugsunarhátt var ekki að
vænta nokkurrar framfaravið-
leitni meðal almennings. Lengi
yel létu íslendingar sér nægja að
varpa svo að segja öllum áhyggj-
um sínum upp á stjórnina í
Kaupmannahöfn og treysta á
náð hennar og föðurlega um-
hyggju konungsins.
Þessi vanmáttartilfinning var
eitt allra háskálegasta fyrirbrigð-
ið í þjóðlífi íslendinga. Hún var
alstaðar fjötur um fót og batt
hendur manna við uppgjöf og
aðgerðarleysi. Vonleysið um
batnandi hag fyrir eigin atorku
vafðist eins og þykk þoka um
hugi manna og byrgði fyrir allt
útsýni.
Það er ekki ýkja langt síðan
sú trú var algeng á landi hér, að
íslendingar væru ekki færir um
að eiga sín eigin skip og stjórna
þeim á vegum hafsins. Oll því-
lík stjórn hlaut að vera í hönd-
um Dana eða annarra útlend-
inga. Verzlunar- og siglingamál-
in voru ofviða liæfileikum ís-
lendinga að þeirra tíma hugsun-
arhætti. Þau áttu Danir að ann-
ast af miskunn sinni og hjarta-
gæzku. Alla æðri menntun var
sjálfsagt að sækja til Dana. Þess
vegna átti hugmyndin um stofn-
un háskóla á íslandi mjög örð-
ugt uppdráttar framanaf. Aftur-
haldsöflin í landinu risu upp á
móti þeirri huginynd og töldu
hana fjarstæðu, því að fram-
kvæmd hennar einangraði okk-
ur frá öllu andlegu samneyti við
Dani. Jafnvel gáfaðir menn
héldu því fram, að stofnun há-
skóla á landi hér legði allan fjár-
hag þjóðarinnar gjörsamlega í
rústir og yrði okkur aðeins til
vansæmdar og álitshnekkis í
augum umheimsins.
Mörg dæmi af þessari tegund
mætti til tina. En þess gerist
ekki.þörf.
Nú er mikilvæg breyting á
orðin í þessum efnum. Einstakir
menn brutust undan oki venj-
unnar og tóku að beita sér fyrir
margs konar framkvæmdum. Al-
menningur kom á eftir, þegar
hann sá og þreifaði á mætti sam-
- takanna. Vanmáttartilfinningin
tók að réna meðal fjölda manna,
en í stað þess fóru þeir að öðlast
trú á eigin getu og komast að
þeirri niðurstöðu, að öll alís-
lenzk mál væru - bezt komin í
höndum íslendinga sjálfra.
Hvatning skáldsins er svo
hljóðar:
„Drag þér af augum hvert
dapurlegt ský,
er dylur þér heiminn og
fremdarljós ný“,
hefir orðið að veruleika.
En þó eimir enn eftir af van-
máttartilfinningu fyrri tíma
meðal nokkurra íslendinga. Það
eru leifar af arfi frá niðurlæging-
artímunum, þegar menn hér á
Jandi treystu Dönum miklu bet-
ur en sjálfum sér og vildu því
Þetta kemur einna gleggst fram
nú á tímum í sjálfstæðismálinu.
Að réttum lögum og samkvæmt
ótvíræðum samningi eigum við
kost á að taka öll vor mál óskor-
að í okkar hendur á næsta ári.
Raddir liafa komið fram, sem
vara mjög við að stíga þetta
skref að svo stöddu og er ýmsu
við liorið, lítt frambærilegu.
Mun ekki undirrótin vera hin
gamla vanmáttarkennd, sem ekki
má til þess hugsa, að Danir
sleppi með öllu Iiendinni af ís-
landi? Jónas Jónsson liefir orðað
Jretta svo, að undansláttarmenn-
irnir í sjálfstæðismálinu þori
ekki að verða frjálsir. Þetta
kjarkleysi gagnvart sjálfstæði ís-
lands og frelsi íslendinga er eitt
raunalegasta fyrirbrigði í stjórn-
málasögu landsins á síðari tím-
um, af því að þar birtist oftrú á
Dani en vantrú á okkar eigin
krafta.
F.n undansláttarmönnunum í
sjálfstæðismálinu, sem ekki þora,
að Danir sleppi af okkur hend-
inni, af því að þá muni allt fara
um koll á íslandi, má benda á,
að það eru ekki Islendingar ein-
ir, sem hafa rétt til að segja upp
sambandslagasáttmálanum frá
1918. Danir liafa einnig þenna
sama rétt. Hugsum okkur, að
þeir hefðu notað þenna rétt.
Hvað þá? Samkvæmt Inxgsunar-
hætti undansláttarmannanna
hefðu Danir þá lnakið okkur út
á gaddinn og stofnað íslenzku
þjóðinni í voða. Við hefðum þá
líklega ekki haft önnur ráð en
að knékrjúpa Dönum og grát-
biðja þá um að halda yfir okkur
verndarhendi sinni enn um hríð!
Undarlega má þeim íslending-
um vera farið, senr hugsa á þessa
leið. En sem betur fer, munu
þeir ekki vera margir. Það mun
koma í ljós við atkvæðagreiðslu
þjóðarinnar í sjálfstæði'smálinu
á sínum tíma.
Milli f jalls og f jöru
Lýðveldismálið verður að öllu for-
fallalausu samþykkt með öllum
greiddum atkvœðum é Alþingi í árs-
byrjun 1944. Síðan kemur hin al-
menna atkvæðagreiðsla, og þarf hún
að vera jafn glæsileg og til sæmdar
öllum borgurum landsins. En þar sem
sú atkvæðagreiðsla þarf að fara fram
í marz eða aprxl, á þeim tíma, þegar
veður geta verið hörð og óstöðug,
verður kosningin að nokkru leyti að
vera heimakosning og standa yfir
dögum saman. Með því eina móti er
unnt að tryggja að svo að segja hvert
mannsbarn á landinu geti endurheimt
það frelsi, sem Hákon gamli ginnti Is-
lendinga til að afsala sér á mikilli ó-
gæfustund. Síðan ætti vel við að halda
á Þingvöllum þjóðhátið 17. júní 1944
og ljúka þar erfdanlega við heimflutn-
ing hins æðsta valds.
Þingvallanefnd hefir fyrir nokkru
ritað ríkisstjórninni og beðið um að
hún legði fyrir Alþingi tillögu um að
biðja Alþingi um fé til að flytja til
Þingvalla fré Kaupmannahöfn bein
Jónasar Hallgrímssonar, þegar stríð-
inu lýkur. Fáir íslendingar eiga fyrir
allra hluta sakir jafn sjálfsagðan graf-
reit á Þingvöllum eins og listaskáldið
góða.
Þegar liðnar voru nokkrar aldir
keypti enska þjóðin húsShakespeares
í Stratford on Avon, og kom þar
uþp minningarsafni um skáldið.. —
„Sigurhæðir" Matthíasar Jochums-
sonar standa enn, lítið breyttar, á
Akureyri. Til orða hefir komið, að
á næsta Alþingi yrði veitt fé úr ríkis-
sjóði móti Akureyrarbæ til að kaupa
hús skáldsins og byrja að safna þang-
að bókum og munum í minningar-
safn.
J.J.
Hreingerningakonu
vantar mig nú þegar.
MARGRÉT ÞÓR
K. E. A.
JÓNAS JÓNSSON:
ÞEGAR KOMMÚNISMINN KOM
„HEIM AD HÓLUM".
Hólar í Hjaltadal voru höfuðsetur Norðlendinga í margar ald-
ir, og enn er þessi bær eitt af helztu merkissetrum landsins.
Samband íslenzkra samvinnufélaga ákvað að hafa nú í ár aðal-
fund sinn ;í þessum merka sögustað. Sú samkoma var haldin þar
um miðjan júlímánuð. Fulltrúar komu á þennan fund svo að ‘
segja úr hverri byggð og bæ á íslandi. Á þessum fundi voru rædd
öll hin venjulegu áhugamál samvinnufélagannú með sömu festu,
gætni og framsýni eins og jafnan gætir á fundum samvinnu-
manna. En það gerðist ein nýung. Rússneska byltingastefnan
barði í fyrsta sinn á dyr Sambandsfundar. Kommúnisminn kom
í fyrsta sinni „heim að Hólum“. Og hin austræna byltingastefna
fékk þar þær viðtökur, sem lengi munu í minnum hafðar.
Fundarmenn á Hólum höfðu, þegar þeir voru á leið þangað,
fengið tvær nýjar sannanir um vinnubrögð kommúnista nú í
sumar. Þeir, sem komu vestan yfir Vatnsskarð, sáu uppi á fjallinu
mörg vegamannatjöld. Þar starfa nú í sumar nokkrir tugir ungra
og vaskra manna að því að gera góðan þjóðveg yfir nokkurn
hluta fjallgarðsins. Kommúnistar höfðu sent þessum ungu mönn-
um fyrirlög um, að þeir mættu ekki vinna nema 8 klukkutíma á
dag. Piltunum þótti þetta ómaklegt boð. Þeir vildu vinna 10
tíma. Verkstjórinn sagði, að fyrir lægi blátt bann Alþýðusam-
bandsins að vinna meira en 8 stundir á sólarhring. Piltarnir sögð-
ust þá fara að eins og kommúnistar vildu láta gera. Þeir sögðust
beita ofbeldi til að vinna sæmilegan vinnudag. Og þeir tóku
fela þeim forsorgun fyrir sér. skóflur og haka og \innn 10 tíma á- dag, án þes§ að spyrja um leyfi
A'
„Hin eina mannaða stétt“..
DONDI“ skrifar blaðinu nýlega á
" þessa leið:
„Fyrir skömmu birtist í einu sunn-
anblaðanna athyglisverð grein um
efni, sem gjarnan er þess vert, að það
sé tekið til endurskoðunar og yfirveg-
unar. En í grein þessarri er á einum
stað komizt svo að orði um okkur
bændurna, að við séum „hin eina
mannaða stétt á Islandi“. Það skal
tekið fram, að þessi ummæli voru
viðhöfð í aðsendri grein, sem blaðið
hafði tekið upp á arma sína, svo að
kannske er vafasamt, hvort hægt er
eða rétt að gera blaðið sjálft beinlín-
is ábyrgt fyrir þeim. Vera má, að
þessi tilfærðu ummæli hafi farið
fram hjá ritstjóranum af einhverjum
ástæðum, er hann las handrit grein-
arinnar, og hafi þau þannig komizt
inn í dálka blaðsins fyrir eins konar
vangá. Ekki skal neitt um það full-
yrt. En hitt veit eg, að mér þykir
þetta mikil ofrausn í garð okkar
bændanna, eða réttara sagt hlægileg
firra. Fyrr má nú rota en dauðrota,
stendur þar, og fyrr má nú unna okk-
ur bændagörmunum fulls sannmælis
og bera af okkur blak, þegar ómak-
lega er á okkur ráðizt, en að svo
djúpt sé tekið í árinni, sem hér er
gert. Okkur er raunar harla lítill
greiði með því gerður.
JIL skamms tíma var svo ástatt á
íslandi, að mikill meiri hluti þjóð-
arinnar var búsettur í sveit, og mátti
þá ef til vill svo að orði kveða, að
þorri landsmanna væri ýmist land-
bændur, útvegsbændur eða hvor-
tveggja. En jafnvel þá, þegar svo var
ástatt, er meira en vafasamt, hvort
hægt hefði verið að segja með nokkr-
um rétti, að bændurnir væru hin eina
mannaða stétt á Iandinu. Eg er
hræddur um, að okkur íslendingum
þætti sneyðast meira en vert væri
menningararfur okkar, ef þáttur ým-
issa embættismanna íslenzkra frá
þeim tímum væri að fullu strikaður
út af spjöldum þjóðar okkar og
áhrif þeirra afmáð með öllu. Nú er
hins vegar högum manna í landinu
svo breytt, að mikill meiri hluti þjóð-
arinnar hefir á skömmum tíma flutzt
burtu úr strjálbýlinu og setzt að í
bæjum og þorpum. Við höfum eign-
azt dugmikla og vel mannaða iðnað-
stétt, verzlunarstétt og verkamanna-
stétt, auk annarra ágætra manna, sem
leggja stund á aðrar starfsgreinir í
landinu, sem nauðsynlegar eru hvérju
siðmönnuðu nútímaþjóðfélagi. I
mínum augum hefir þessi þróun verið
æskileg og óumflýjanleg, ef þjóðin
átti ekki að staðnæmast á stigi mið-
alda- eða fornaldarþjóðfélaga, en slík
stöðvun og kyrrstaða getur aldrei
samrýmzt menningunni og þróuninni,
heldur hlýtur hún ávallt að leiða til
afmönnunar og hrörnunar. — „Því
mönnunum munar annað hvort aftur
é bak, ellegar nokkuð á leið“. — Full
kyrrstaða er aldrei hugsanleg til
lengdar.
JJITT er svo annað mál, að þessi
breyting, þjóðflutningar, atvinnu-
bylting, eða hvað menn vilja nú kalla
það, hefir vafalaust gerzt með meiri
skyndingi og minni forsjálni en æski-
legt hefði verið. Bændastéttin hefir
ávallt verið undirstaðan, kjölfestan í
íslenzku þjóðlífi, og að mínum dómi
verður hún alltaf að vera það, ef vel
á að fara. Og ekki er það hollt, að of
miklu af kjölfestunni sé rýmt burtu
fyrir alls konar léttavarningi, sem
gjarnan mætti missa sig í bili. Og
óneitanlega hefir allt þetta skyndi-
lega umrót skapað ýmis konar veilur
og vandræði, taumleysi og rótleysi —
ekki aðeins í fjölmenninu sjálfu held-
ur einnig úti í strjálbýlinu. Við því
var raunar alltaf að búast, og hvað
sem því líður hygg eg að segja megi
með fullum sanni um allar hinar nýju
stéttir, að „hver héfir sér til ágætis
nokkuð“. — A hinn bóginn er vafa-
laust alltof margt af alls konaf
ábyrgðarsnauðum, vanmenntuðum og
þroskasmáum lausingjalýð í öllum
stéttum — nokkuð misjafnlega margt
þó, af ýmsum skiljanlegum ástæðum.
— En því miður fer því fjarri, að við
bændurnir getum svarið fyrir það
með öllu, að slíkt fólk fyrirfirmist
ekki líka í sveitum landsins, ef vel
væri leitað.
VIÐ bændurnir erum því vanastir
að rætt sé með takmörkuðum
skilningi um málefni okkar, hag og
hugsunarhátt í blöðum þjóðarinnar,
Alþýðusambandsins eða hinna hærri stjórnarvalda. Kommúnistar
sendu erindreka sinn til að reyna að koma viti fyrir þessa ungu
menn, sem voru svo hlálegir að vilja fá að vinna. En það hafði
enga þýðingu. Ungu vegavinnumennirnir tilkynntu erindrekan-
um, að þeir hefðu ekki gert hann að fulltrúa sínum, allt umstang
hans þeirra vegna væri í óþökk þeirra. Þeir sögðust kunna hon-
um litlar þakkir fyrir að spilla fjárhagsafkomu og vinnubrögðum
þeirra. Síðan héldu Jreir áfram með nryndarskap og áhuga að brúa
fjallgarðinn. En erindrekinn hvarf heim til Bi'ynjólfs Bjarnason-
ar og sagði honum Jrá sorgarsögu, að æskan í landinu væri farin
að hafa óbeit á velgerningum kommúnista.
Á Siglufirði höfðu kommúnistar heitið að eyðileggja öll
vinnubrögð í ríkisverksmiðjunum á mjög frunrlegan hátt, ef
vinnutíminn yrði ekki styttur úr 8 stundum, en með sönru kaup-
greiðshx. Fastir samniirgar voru um Jretta atriði milli verksmiðju-
stjórnarinnar og kommúnista frá því í haust senr leið. En þegar
síld var farin að berast til verksmiðjanna og lranrleiðsla síldarflot-
ans var í voða ef verksmiðjurnar gátu ekki starfað, þóttust komm-
únistar fá tækifæri til að rjúfa samninginn án nokkurs tilefnis.
Þeir hótuðu að láta vélar verksmiðjanna kóhra fimm sinnum á
sólarhring, fyrst og fremst á kvöldin og auk þess í matmáls- og
kaffitímum. Verksmiðjustjórnin lét undair og stytti vinxrudaginn
unr hálfa stund, af sömu ástæðu og ferðamaður semur við ræn-
ingja á förnum vegi, senr nrundar að lronum skammbyssu og seg-
ir: „Peningana eða lífið“.
Þessi dæmi úr atvinnulífinu voru að verða heyrunr kunn með-
an fulltrúar á Sambandsfund voru að streyma að Hólunr í Hjalta-
dal. Það var eins konar fyrirboði urn þýðingarmeiri félagsleg átök
á hinum forna biskupsstað. -
Konrnrúnistar sendu á Sambandsfund tvo af sínunr nreiri háttar
agentum, Sigfús Sigurhjartarson og Steinþór Giiðroundsson.
Þetta voru fulltrúar frá KRON í Reykjavík. En auk þess sendi