Dagur - 20.02.1952, Blaðsíða 7

Miðvikudaginn 20. febrúar 1952
D A G U R
7
Þótt ætlunin hefði verið að
hafa þetta blaðaviðtal við Þor-
stein M. Jónsson skólastjóra um
uppeldismál þjóðarinnar eða
andrúmsloftið á bæjarstjórnar-
fundunum okkar, sem hann
stjómar af miklum skörungsskap,
held eg að eg hefði samt byrjað á
því að tala við hann um bækur.
Ráðsnjall amerískur blaða-
maður fékk Clemenceau einu
sinni til þess að tala hispurslaust
um heimsmálin — þvert um geð,
að því er er hann sagði — með
því að hefja umræður um sil-
ungsveiðar ög listina að kasta
flugu. Þeir þreyttu lengi dags þá
íþrótt að kasta lítilli flugu í hatt
forsætisráðherrans á löngu færi
úti í garðinum hans. Blaðamað-
urinn sagði síðar, að hann hefði
siglt upp að „blindu hliðinni" á
fransmanninum og þá hefði „tígr-
isdýrið" verið eins og lamb.
Það er góð regla að kunna
nokkur skil á áhugamálum
mannsins, sem maður ætlar að
eiga tal við. Ef maður dettur of-
an á uppáhalds umræðuefnið er
lítil hætta á að samtalið lognist
út af í leiðindum. Þorsteinn M.
Jónsson hefur um langt árabil
verið einn ötulasti bókasafnari
landsins, enda mun bókasafn
hans eitt hið stærsta og merkasta
í einkaeign hér á landi. Þegar eg
bað hann leyfis á dögunum að
mega skoða safn hans, þóttist eg
fullviss um tvennt: að málið
mundi verða auðsótt og heim-
sóknin mundi verða skemmtileg.
Þessi ætlun mín reyndist líka
l'étt. Mér var" tekið tveim hönd-
um og eg heyrði á skömmum
tima meira um gamlar útgáfur og
fágætar bækur en áður á mörg-
um árum. Og svo vildi svo heppi-
lega til, að ekki þurfti að leiða
umræðurnar að öðrum efnum.
Ætlunin var einmitt að tala um
bækur og bókasöfnun í tilefni af
því, að nú mun ráðið, að hið
merka bókasáfn ‘Þorsteins verði
með tíð og tírriá eign ríkisins og
varðveitt í Kennáraskóla íslands.
Veitti síðasta Alþingi ríkisstjórn-
inni heimild til þess að ganga frá
samningum við hann um þetta
efni.
Frá Arngrími lærða til
vorra daga.
Gestur, sem situr í hinni rúm-
góðu og vel búnu skrifstofu Þor-
steins í Hafnarstræti 96 sér veggi
þakta bókum, frá gólfi í loft.
Hann reiknar í huga sér, að þarna
hljóti að vera saman komin mörg
þúsund bindi. Bækurnar eru hin
mesta híbýlaprýði, því að þær,
sem hann sér, eru bundnar í fall-
egt og smekklegt band og gylltar
á kjöl. En hann sér aftur á móti
ekki úr sæti sínu, að nær því allt
þetta mikla bókasafn er íslenzkar
bækur og meðal þeirra eru
margar gersemar frá fornri frægð
artíð, talandi tákn um manndóm
og menningu þjóðarinnar þrátt
fyrir allt, frá Hólum, Skálholti,
Hrappsey, Viðey og Leirárgöi’ð-
um. En hann getur fræðst um
þetta allt, ef hann leiðir samtalið
að íslenzkum bókmenntum og
bókagerð. Húsráðandinn svarar
öllum spurningum fljótt og vel og
hann gerir betur. Hann leiðir
gestinn að bókaskápnum og þar
getur þegar. hafizt hin skemmti-
legasta kennslustund í íslenzkri
sögu.
Safninu er skipt í deildir. Fyrst
eru rit, er varða íslenzka sögu.
Elzta bókin í safninu er „Brevis
Commentarius" Arngríms lærða,
frá 1593, ágætt eintak, en síðan
rekur hver merkisbókin aðra og
alls eru þarna saman komnar nær
því allar bækur, er út hafa verið
gefnar hér á landi og varða ís-
lenzka sögu, auk margra erlendra
útgáfa. Þá eru næst fornritaút
Rætt við ÞORSTEIN M. JÓNSSON, skólastjóra,
um bækur og bókasöfnun og ráðstöfun hins
mikla bókasafns hans til Kennaraskóla íslands
gáfurnar, og eru þar nær allar ís-
lenzkar útgáfur, auk margra
fornra erlendra, t. d. nokkrar
hinna merku sænsku útgáfa frá
Uppsölum. Þá eru þjóðsögur,
allar útgáfur þeirra, er hér hafa
komið út frá öndverðu, ásamt
skyldum ritum, og ágætt safn
danskra, norskra og færeyskra
þjóðsagna. Þá eru íslenzkar
skáldsögur, mikið safn og gott,
elztu útgáfur þekktustu íslenzkra
skáldrita og allir meiriháttar ís-
lenzkir höfundar „komplett“. Þá
eru riddarasögur eitt hið sam-
mikla safni. Síðan hefur alltaf
verið prjónað við. Aldrei rakið
ofan af. Hann fékk
áhuga fyrir fomritunum og hugs-
aði upp ráð til þess að komast yf-
ir þau smátt og smátt.
— Ein gleggsta bernskuminn-
irig mín, segir hann, er sú stund,
er eg handfjallaði landnámabók
í fyrsta sinn — mína eigin land-
námabók. — Mér fannst þessi bók
heilög bók. Eg opnaði hana hægt
og gætilega og leit á titilsíðuna. í
bernsku varð eg oft fyrir sömu
geðhrifum við að skoða fagrar
Þorst. M. Jónsson og hluti hins mikla bókasafns hans
Ljósmynd: Edvard Sigurgeirsson.
stæðasta safn, sem tii er í land-
inu, og íslenzkar rímur, svo að
segja allar útgáfur þeirra nema
Hrappseyjarútgáfur. Leikrita-
safnið er nær öll öll íslenzk leik-
rit, er út hafa verið gefin. Þá eru
ljóðmælin, flestar útgáfur af
helztu ljóðskáldum þjóðarinnar.
Þá eru guðsorðabækur, þar á
meðal flestar biblíuútgáfur og
mikið safn fornra guðsorðabóka
úr hinum fornu prentsmiðjum
biskupsstólanna. Ágætt orðabóka
safn er þarna að finna, ennfremur
íslenzkar ævisögur. íslenzk tíma-
rit má þar og finna flestöll er hér
hafa komið út, samstæð, nema
nokkur þau allra yngstu. Er þessi
þáttur safnsins hinn merkasti. —
Þarna er t. d. allt, sem Bók-
menntafélagið hefur gefið út.
Loks mikið safn annarra bóka en
hér hafa verið taldar, bæði frum-
samdar og þýddar. Safnið geymir
Þorsteinn ekki aðeins á skrifstofu
sinni, heldur og í öðrum íbúðar-
herbergjum hússins og jafnvel í
svefnherbergi þeirra hjóna eru
bækur allmikið á þrem veggjum.
Alls mun safnið telja um 5000
bundnar bækur og hátt á annað
þúsund óbundnar bækur og
bæklinga.
Starf heillar ævi.
að
Hvernig á að fara að því
koma upp svona safni? Er það
hægt lengur, jafnvel þótt menn
hafi fjárráð og aðstöðu?
— Nei, svona safni er ekki
hægt að koma upp nema á langri
ævi, segir Þorsteinn, og vafasamt
að það sé hægt fyrir mann, sem
byrjar á því nú. En hann byrjaði
ungur. Fyrstu bókakaupin gerði
Þorsteinn sem drengur fyrir
hagalagða aurana sína austur á
-Héraði, það var vísir að þessu
titilsíður og síðar við að skoða
fagurt málverk. — Á Utnyrð-
ingsstöðum voru bækur mikið
lesnar og þar höfðu bókbindarar
búið, faðir og afi Þorsteins. Einn
ig var langafi hans góður bók
bindari. Þorsteinn lærði ungur
bókband af föður sínum og þá um
leið, að handfjalla bækur með
umhyggju og af nærgætni. Bók-
bandskunnáttan kom sér vel fyrir
bókasafnarann síðan.
— Eg batt lengi vel sjálfur, en
er nú hættur því fyrir löngu.
Fróðleiksfýsn og safnara-
náttúra.
En það hefur verið fróðleiks-
fýsn, sem hvatti þig til bóka-
kaupanna en ekki safnaranátt-
úra?
— Já, að sjálfsögðu keypti eg
bækur til þess að lesa þær. Eg
hafði frá upphafi og hefi enn
mikinn áhuga á íslenzkri sögu
ag las allt, sem eg náði í um
þau efni. En safnai’anáttúran er
furðulega samslungin fróðleiks-
fýsn. Eg fór snemma að halda
utan um bækurnar mínar og
gerði mér líka grein fyrir því,
hvernig eg vildi helzt bæta bóka-
kost minn.. Af því að eg las
snemma bókmenntasöguágrip, las
bókaskrár, sem eg náði í, mundi
vel bókatitla og höfundanöfn,
vissi eg líka, hvaða bækur mig
vantaði.
Og nú dregur Þorsteinn lítið
kver út úr hillu og sýnir mér.
Það er handrit, bundið í kver,
geymir uppskrift af bókmennta-
sögu Jóns Hjaltalíns skólastjóra.
sem aldrei hefur verið gefin út.
Þessi saga Hjaltalíns er mest-
megnis upptalning á forníselzk-
um höfundum frá öndverðu og
verkum þeirra.
— Þetta ,;kver kunni ,eg utan-
bókar að kalla, þegai" eg kom í
skóla, segir Þorsteinn. ftgssi fróð-
leikur örVáði 'safriaraahugann.
Eg vissi hvað mig vántaði. og míg
vantaði ekki- áhugann ttí þess að
ná í ba^urjujpv,. >, j
— , Og þær komu .'kmátt og
smátt? ' 4 |
— 'Ja, 'þæf há'fa vériðiað koma
snemma -jj þessi-.ár.-.og koma enn. Ög
halda • • vpnanúi,, áfwitn; 'að koma.
Safn. mitt, þp|ur. auþizt'mjög hin
síðari ár. Eg hefi býggl ofan á
þá uridírstöðu, sem sriemma var
lögð. Frariiári af1 ævi; Voru fjár-
málin effið,- riog: várð-: ,eg >J)yí
að fara gætilega. í; bókakaup.
Seinustu árin hefi eg haft betri
aðstöðu til þéss að sirina þessum
hugðaréfrium' rníhúrii en áður.
.Bókásöfnun' eins og þessi ,er
miklu meira en að ná í bæþuþ.
Þegar um erga.ð ræða fágæt ein-
tök, ygrður .maður oft að láta sér
nægja, að fá rifrildi af þeim til
að byrja rneðkÞá er að þvo blöð-
in og nostra við'þau, og bíða þess
að fá t. d. annað rifrildi og freista
þess að gera heila bók úr báðum
og stundum úr mörgum ræflúm.
Til sönnunar máli sínu grípur
Þorsteinn nokkrar bækur ofan úr
hillu og sýnir mér. Sum blöðin
eru bætt. Hér hefur verið farið
nærfærnum höndum um blöð og
línur. Sums.staðar er smekklega
límt undir fifna síðu, annárs
staðar skeyttir' stafir við máð
orð. Heilar - bækur ‘ þvegnar úr
blævatnl og jafnvel sápuvatni,
blað fyrir blað. Kunnur forn-
bókásali- hefur líka látið svo um-
mælt um safn Þorsteins ög starf
hans, að sennilega hafi enginn ís-
lenzkur bókasafnari lagt sjálfur
eins eins mikla vinnu af mörkum
til lagfæringar á safni sínu og
Þorsteinn, að undanskildum hin-
um kunna safnara Benedikti
heitnum Þórarinssyni í Reykja-
vík.
— Hvenær hefurðu haft tíma
til að. riöstra við þetta?
— Mér hefUr þótt hentugt að
sýsla við viðgei'ð bóka á meðan
eg hef hlýtt á útvarp á kvöldin,
segir Þorsteinn, og f bleyti læt eg
oft óhreinar bækur íá sunnudags
morgnum og tek þær úr leginum
eftir hádegi og þurrka þær á ofn-
inum á skrifstofu minni.
— Hvernig á að fara að því að
komast yfir bækur, sem hvergi
eru til sölu opinberlega a. m. k.?
— í þeim efnum á sjálfsagt
hver safnari sínar aðferðir. En í
landinu hefur alla tíð verið til
mikið af bókum. Einstaklingar
hafa legið með eintök fágætra
bóka. Oft hafa þeir enga grein
gert sér fyrir þýðingu þeirra og
ekki sýnt þeim neina ræktar-
semi. Mörg bókin hefur spillzt
fyrir skilningsleysi. Það er hlut-
verk bókasafnarans að safna
þessum bókum á einn stað, gera
úr þeim heilsteypt safn og bjarga
þeim þar með frá glötun. Sumar
bækur eru þó helzt að fá í anti-
kvariskum bóksölum erlendis. En
flestar fágætar bækur mínar hef
eg fengið hér innanlands, hjá
ýmsum aðilum. Hafa margir vin-
ir míriir verið mér; hjálplegir við
útvegun bóka, menn eins og
GuðmundUr Gamalíelsson bók-
sali, Hallgrímur heitinn Hall-
grímsson magister, Jónas Rafnar
yfirlæknir og Árni Bjarnarson
bóksali, nú, og svo höfum .við,
þessir karlar, sem fengizt höfum
söfnun, dálítið skipzt á innbyrð-
is, eða hjálpað hver öðrum, t. d.
við Davíð Stefánsson og við nafni
minn Dalasýslumaður og Gúnnar
Hall kaupmaður.
Áhugi fræðslumálastjórnar
og kennaraskóla.
— Suðurflutningur safnsins?
— Ekki verður um neinn flutn-
ing að ræða meðan okkar hjón-
anna nýtur við. Það, sem um er
að ræða, er ráðstöfun safnsins
eftir okkar dag. Þetta safn er eig-
inlega orðið of stórt og verðmætt
til þess að vera í eins manns eign,
og ekkert af börnum okkar hjóna
hefur aðstöðu til þess að yfirtaka
það. Hins vegar er;. allir meðlim-
ir fjölskyldunnar mótfallnir því,
að safnið tvístrist. Þess vegna var
rað, að eg lét í ljós við fræðslu-
málástjóra fyrir nokkrum árum,
að eg mundi fáanlegur til að láta *
Kennaraskólann fá bækur mínar
eftir minn dag og gefa skólanum
nokkurn hluta þeirra. Þetta varð
til þess, að skólastjóri Kennara-
skólans kom hingað norður að
undirlagi fyrrv. menntamálaráð-
herra, Eysteins Jónssonar, og
kannaði safnið og ræddi við mig.
Upp úr þeim viðræðum gerði eg
svo ríkinu tilboð um ráðstöfun
safnsins. Því hefur ekki verið
foimlega svarað enn, en mér er
nú sagt, að Alþingi hafi heimilað
ríkisstjórninni að semja við mig
um málið.
— Og innihald tilboðsins?
— Aðalatriðið er, að saínið
skuli varðveita sem eina heild á
vegum Kennaraskólans, til afnota
þar fyrir nemendur, kennara og
aðra, sem vilja notfæra sér mögu-
leika þess til könnunar á íslenzkri
sögu, bókmenntum og bókfræði.
Safnið skal metið til peninga-
verðs af hæfum mönnum. Helm-
inginn greiðir ríkið mér eða konu
minni eða erfingjum okkar, en
hinn helminginn gefum við hjón-
in Kennaraskólanum, þannig, að
andvirði gjafarinnar skuli standa
inni hjá ríkisssjóði á nafni Kenn-
araskólans, og ríkissjóður greiði
vexti af upphæðinni. Hluta vaxt-
anna á að verja til þess að halda
áfram að auka safnið, t. d. halda
áfram að safna tímaritum, forn-
ritaútgáfum o. s. frv., eftir því
sem eðlilegt getur talizt.
Bókasafn og skóli.
— Telur þú, að Kennaraskól-
inn hafi not fyrir þetta stóra
safn?
— Þessari spurningu hef eg áð-
ur svarað í viðræðu við mennta-
málaráðherra, og get gjarnan
endurtekið það svar: Eg tel að
Kennaraskóli íslands muni, er
stundir líða, verða sú mennta-
stofnun í landinu, er gengur næst
Háskóla íslands. Ekkert annað
tel eg viðhlýtandi til frambúðar.
Slík stofnun þarf að mínum dómi
að eiga ágætt íslenzkt bókasafn.
Menn verða að athuga, að þótt
góð opinber söfn séu til í landi
hér, er aðgangur að þeim dálítið
annað en að hafa stórt safn inn-
an sinna veggja. Gott bókasafn er
góður skóli. Mér er engin laun-
ung á því, að þetta safn mitt hef-
ur verið minn skóli, hefur bók-
staflega komið í stað skólagöngu
fyrir mig. Þann fróðleik, sem eg
hef í það sótt, mundi eg ekki hafa
sótt nema að litlu leyti í opinbert
safn. Fróðleikurinn er að vísu til
í opinberum söfnum, en það er
hægara, þegar menn fýsir _að vita
eitthvað, að þurfa ekki nema að
standa upp úr sæti sínu og ná í
bók á vegg heima hjá sér til að
fá vitneskju um það, sem maður
leitar að. Gott skólasafn, sem
sómi er sýndur, getur því haft
mikla þýðingu fyrir viðkomandi
skóla. Á því tel eg engan efa.
— Hefur aldrei komið til tals,
að ráðstafa safninu til stofnana
hér í bæ?
— Eg get varla sagt það. Að
minnsta kosti hefur aldrei verið
leitað eftir því beinlínis. Hér í
bæ er til ágætt bókasafn, þar sem
er Amtsbókasafnið, og þótt mitt
safn hverfi héðan, má benda á, að
til er hér annað einkasafn engu
(Framhald á 11. síðu).