Dagur - 09.08.1956, Page 5

Fimmtudaginn 9. ágúst 1956
D A G U R
5
Yngsiu bændurnir kunna ekki að slá
ekki að binda baggð
Allt frá landnámsöld til okkar daga voru vinnuaðferðir
mjög svipaðar við Iieyöflun. Amboðin, orfið og hrífan eru
enn í dag lítið breytt, en Ijárinn var endurbættur til stórra
muna. Að slá og raka, snúa í flekk, fanga hey og taka saman,
var framkvæmt á sama hátt af forfeðrum okkar aftur í aldir,
og núliíandi menn, sem komnir eru á miðjan aldur, gerðu
til fuilorðinsára.
Heybandslestir að hverfa.
Enn má sjá heybandslestir, þótt
þær verði sjaldgaefari með ári
hverju. Tvítugir menn eru nú
vandfundnir, sem bagga kunna að
binda, svo að sæmilega fari á
hesti, enda var það vandaverk
ef langt var að flytja og vegur
ógreiðfær, svo sem víða var. En
Hin gömlu og nýju heyvinnu-
tæki, orfið og hrífan.
áður en lengra er haldið, er vert
að gera sér þess fulla grein hve fá-
brotin heyskaparverkfærin voru,
einföld og ódýr. Það finnst okkur
að minnsta kosti nú, eftir að hin
evokallaða vélaöld kom til sög-
unnar og gerbreyttir búhættir. —
Orf, ljár, hrífa, hamar og steðji
voru verkfærin, sem farið var með
á engjarnar. Síðar kom heimflutn-
ingur heysins og þurfti þá fleira
til: Fyrst og fremst hesta og reið-
inga. Klifberinn var merkilegur
hlutur og var endurbættur þannig,
«ð hægt var að „hleypa niður“,
sem kallað var. Áður þurfti að
lyfta böggunum af klakknum og
vildi fljótt snarast nema tveir
væru að verki og tækju sinn bagg-
ann hvor og ekki má gleyma reip-
unum, sem lengi vel voru gerð af
hrosshári og í þau spunnið á hala-
snældu og síðan fléttuð. Hagld-
irnar voru smiðaðar úr hornum.
Þá eru nú hin eiginlegu heyskap-
artæki upp talin. Torfljárinn
gegndi þýðingarmiklu hlutverki,
því að með honum var heyjatorfið
rist, því að ekki þekktist að hafa
annað yfir heyjunum, þar til á síð-
ari árum. Hlutveak torljásins var
þó ekki eingöngu bundið hey-
skapnum, svo sem ljóst er af því,
að á meðan byggingar allar voru
með torfþaki, þurfti árlega að rista
torf til allra bygginga meira og
minna.
Orfið.
Fróðir menn telja að orfin hafi
lítið breytzt. Þó voru þau til
forna einhælungar, en síðar kom
neðri hællinn til sögunnar. Á efri
hæl er „bónakarlinn“, er sláttu-
maður hélt um með vinstri hendi.
Hann var oft hafður úr hörðum
við. Margir sláttumenn höfðu
þann sið að hafa brýnið einnig í
vinstri hönd og slitna'ði þá „bóna-
karlinn“ fljótt. Orf úr aski voru
talin mjög góð og entust furðu
Iengi, en oft vildi losna um hæla.
Mjög var það misjafnt hve
langt menn vildu hafa milli hæl-
anna á orfinu og eins hitt, hversu
niðurlöng orfin áttu að vera og
enn hve „steypt“ þaú voru. Stutt
er síðan aluminium-orf komu á
markaðinn, en þau eru bæði létt
og stinn.
Ljárinn.
Allt fram á síðari hluta nítj-
ándu aldar (eða til 1870) voru
ljáirnir heimasmíðaðir og þannig
gerðir, að blaðið var úr þrem
þunnum plötum. í miðjunni var
stálplata. Síðan voru plöturnar
soðnar saman. Ljáirnir voru svo
dengdir. Munu þeir ekki ætíð hafa
bitið sem bezt og vandhert mun
stálið hafa verið til bits.
En eftir 1870 ruddu skozku ljá-
irnir sér braut og voru það mikil
viðbrigði. Þeir ljáir voru slegnir
fram, klappaðir með léttum hamri
á steðja og ekki hitaðir. Vanda-
verk var að klappa, enda misjafn-
lega gert. Hvergi mátti slá á ljá-
blað nema á sVo sem 5 millimetra
rönd fremst við eggina, annars
kilpaðist ljárinn og var ónýtur. —
Unglingar æfðu sig á gömlum ljá-
blöðum, en fyrir mun hafa komið
að þeir treystu handlægni sinni
um of á nýjum ljáum.
Lengi fram eftir var ljárinn fest-
ur við orfið með ól, sem vafin var
um orfenda og þjóið. Til að herða
á þessum bindingi var rekinn
fleygur á milli. 1845 var þó orf-
hólkurinn fundinn upp og var þá
engum erfiðleikum bundið að
festa ljáinn svo vel, að hvergi
haggaðist.
Vandaverk hefur það ætíð ver-
ið að búa sér orf og Ijá í hendur,
svo að vel væri, hefur líka mörg-
um verið ofvaxið.
Slátturinn var íþrótt og senni-
lega mjög holl. Hreyfingar og á-
reynsla við slátt eru furðu alhliða.
Hitt var þá ekki síður mikilvægt
að láta bíta vel, svo að undan
gengi, án þess að berja hvert ljá-
far af kröftum. Eru margar sögur
til um sláttumenn og bitið í ljáum
þeirra sem göldróttir voru.
Brýni.
Brýnin voru oftast útlend, en
margir höfðu líka steinbrýni. Var
mikil _ trú á sumum brýnum og
sagt að allt járn biti, sem þeim
var brugðið á. Hverfisteinar flutt-
ust hingað til lands um 1700 og
ætíð síðan, en lengi vel urðu þeir
ekki almenningseign. Margir kann-
ast við málsháttinn: „Lyginn mað-
ur brýnir bezt.“
Hrífan.
Hrífur hafa litlum breyting-
um tekið eða ekki svo að teljandi
sé fyrr en þær voru smíðaðar úr
aluminium. Þó var það tvennt við
hrífuna, sem nokkuð var breyti-
legt, en það var klóin og tindarnir.
Brumbristindar þóttu góðir, en
vildu þó brotna. Það var lág-
markskrafa um handlagni ,,að
tálga óskakkan hrífutind“.
Brotgjarnar voru hrífurnar
jafnan og eru enn og urðu fáar
gamlar, jafnvel ekki í mjúkum
höndum heimasætunnar. En alls
konar átrúnaður var við hrífurnar
tengdur. Ekki mátti skilja svo við
hrífu að tindarnir sneru upp. Vissi
JTveir eyfirzkir bændur að torfristu. — Ljósmynd T. H.
það á landvarandi óþurrka eða
kallaði jafnvel óþurrkatíð yfir
sveitina.
, ff|f
Að vera „hólmaður af“.
Þá er menn gengu að slætti
hafði hver sína spildu. Góðir
sláttumenn tóku breiðari spildur
en lélegir, og fullorðnir breiðari
en unglingar. Kappsamlega var
unnið og þótti mikils um vert að
vera góður sláttumaður. Hljóp
mönnum stundum kapp í kinn.
Vildi enginn annarra eftirbátur
vera. Sá sem varð langt á eftir,
átti á hættu að verða „hólmaður
af“ og var það hin versta skömm.
Hitt var karlmannlegt að láta
spildú sína frekar breikka, en
verða þó ekki á eftir hinutn.
Þrælasláttur var það . kallað
þegar slegið var á sléttu og hver
elti annan í skára. Vildi sá . fyrri
eða fyrsti ógjarnan hafa þann
næsta alveg á hælum sér, en varð
þó stundum að sætta sig við það.
Þá var kappsláttur tíðkaður og
þótti ágæt skemmtun.
Davíð Stefánsson, skáld var eitt
sinn spurður- að því af gesti einum
í Fagraskógi,. hvers vegna hann
gengi , ekki að heyskap með hinu
fólkinu, en Davíð mun þá: hafa
dvalið þar um tíma sér til hvíldar
og hressingar. Þjóðskáldið svar-
aði: „Það hefði eg helzt viljað. En
eg kann ekki við að láta skilja
mig eftir á skottum."
Að snúa, saxa föng og sæta.
Skemmtilegt var að snúa í
flekk með mörgu fólki. Að ösla í
hálfþurru, grænu og ilmandi heyi
í góðum þerri, var ekki einasta
kærkomin tilbreyting við fremur
einhæfa vinnu, heldur sást þá
nokkur árangur af margra daga,
stundum margra vikna erfiði við
slátt og rakstur. Bóndinn verður
vongóður um fóðuröflun handa
búfénu næsta vetur, fjármenn og
fjósamenn hlakka til að gefa ilm-
andi hey á garða eða í jötu og
unglingarnir njóta stundarinnar
í ríkum mæli með því einu að
vera til á dýrmætum degi.
Þegar heyið var orðið þurrt var
það tekin saman. Konur rökuðu
og söxuðu föngin, sem karlmenn-
irnir báru síðan í bólstra eða sæti,
stundum lanir og krosslanir. Ef
rigning var í aðsigi þóttu föngin
aldrei of stór, en þau þurftu. að
vera vel söxuð til að þægilegt
væri að bera þau. Annars sprungu
(Framhald á 7; síðu).

ÍSINN.
Heybandslestir verða nú æ sjaldséðari. Þessi mynd var þó tekin í fyrradag að Háagerði
í Öngulsstaðahreppi.
Um hafís á miðum hefir frétzt,
og hér hafa líka jakar sézt
fast uppi í fjörugrjóti.
Og sízt er að furða, við sigling þá,
þótt sumarveðráttan norður frá
sé með svalara móti.
Ognvaldur löngum ísinn var,
af honum hlutust búsifjar
ærið þungar og illar.
Magnaðast vann hann mönnum grand,
þótt margir herjuðu okkar land
frelsis- og friðar-spillar.
Hér er þó aldrei íslaust hreint,
því oft má hér líta, snemma og seint,
þótt napur sé norðanrosinn,
unga krakka og aldrað fólk,
úti á götu, úr pappahólk,
rífa í sig rjóma frosinn.
Mjólkurís-sleikju siður sá
siðvenju forna minnir á __
hjá frumþjóðum flestra landa
þá sigur var unninn og hetjan hyllt,
fannst hergarpi hverjum rétt og skylt
að eta sinn erkifjanda.
DVERGUR.