Dagur - 18.02.1985, Qupperneq 8

8 - DAGUR - 18. febrúar 1985
Um bolludag, sprengi-
dag og öskudag
Bókaútgáfan Saga gaf út árið
1977 bókina „Saga daganna -
hátíðir og mcrkisdagar á Is-
landi og uppruni þeirra“ eftir
Arna Björnsson, þjóðhátta-
fræðing. Bókin var síðan
endurútgefin árið 1980 nokkuð
endurbætt. Þetta er fyrsta bók-
in í bókaflokknum „Framtíð
og fortíð“ og vonandi verður
framhald á, því þetta efni er
forvitnilegt og fróðlegt. Bókin
um sögu daganna er einkar
skemmtileg lesning og ætti að
vera til á hverju heimili. Þægi-
legt er að grípa niður í bókinni
og lesa sér til um viðeigandi
merkisdaga í íslensku þjóðlífi,
en þeir eru býsna margir. í
bókinni er fjallað um tæplega
80 atriði. Mörg þeirra eru lítið
í hávegum höfð í dag en flestra
er þó líklega ennþá minnst
með einum eða öðrum hætti.
Þannig er um bolludag,
sprengidag og öskudag, sem
raðast á þrjá fyrstu dagana í
þessari viku. Hér fer á eftir
það sem Árni Björnsson hefur
um þá að segja í bókinni „Saga
daganna“.
Bolludagur
Svo er nú nefndur mánudagurinn
í föstuinngang. Þetta heiti hans
mun þó reyndar vera tiltölulega
ungt, en fyrirbærið sjálft er þó
a.m.k. nálægt hundrað ára gam-
alt hérlendis. Flest bendir til að
siðurinn hafi borist hingað fyrir
dönsk eða norsk áhrif á síðari
hluta 19. aldar, líklega að frum-
kvæði þarlendra bakara, sem
settust hér að. Þó hefur hann öðl-
ast hér nokkra sérstöðu.
Aðalþættir hans eru tveir: Að
flengja menn með vendi, áður en
þeir komast úr bólinu, og fá í
staðinn eitthvert góðgæti, hér
rjómabollur.
Fyrra atriðið mun eiga rót sína
að rekja til þeirra hirtinga og
písla, sem menn lögðu á sig og
aðra sem iðrunarmerki á föstunni
til að minnast pínu frelsarans. En
eftir siðbreytinguna þróaðist
þetta hvarvetna smám saman yfir
í gamanmál.
Bolluátið mun hins vegar vera
leif frá því að „fasta við hvítan
mat“, nema nú var hann mun
betur úti látinn en fyrrum. Þess
konar bolluát eða feitmetisát
virðist á öðrum Norðurlöndum
reyndar hafa verið meir bundið
við þriðjudaginn næsta. En á ís-
landi hafa menn fest þennan sið
við mánudaginn, sennilega til að
trufla ekki hefðbundinn matarsið
morgundagsins.
Vitað er, að ekki síðar en milli
1880-90 höfðu börn í Hafnarfirði
og Reykjavík fyrir sið að fara
fylktu liði um götur á bolludag-
inn, búin stríðsklæðum og tré-
vopnum með bumbuslætti og
söng, og sníkja peninga eða sæl-
gæti í verslunum. Er þetta arfur
frá „föstugangshlaupum" þeim,
sem einnig verður vikið að í
sambandi við næstu tvo daga.
Sprengi-
dagur
Þetta er þriðjudagurinn í föstu-
inngang, áður síðasti dagur fyrir
upphaf langaföstu. Önnur af-
brigði nafnsins eru sprengikvöld
og sprengir.
Það er alkunna, að katólskar
þjóðir gera sér nokkra glaða
kjötkveðjudaga áður en fastan
hefst. Upphaflega mun hér um
að ræða vorhátíðir í sunnan-
verðri Evrópu, sem síðan hafa
runnið saman við föstuinngang-
inn.
Ekki fer miklum sögum um
þvílíkt hátíðahald hérlendis fyrr
á öldum, svo að sprengikvöld er
eini kjötkveðjudagurinn, sem
beinar spurnir eru af. Ástæðan er
auðvitað fyrst og fremst strjálbýl-
ið og örðugar samgöngur, sem
gert hafa samkomudaga íslend-
inga mun færri áður fyrr en ann-
ars staðar, einkum að vetrarlagi.
Viljann hefur sjálfsagt ekki
vantað, en það gefur auga leið,
hversu hægara er um vik til því-
líkra athafna, þar sem búið er í
þorpum eða öðru þéttbýli.
Þá var og næsta auðvelt fyrir
yfirvöld að hindra þvílíkar sam-
komur hérlendis, ef þeim bauð
svo við að horfa. Og sú var ein-
mitt raunin á. í svokölluðum
„norsku lögum“ Kristjáns kon-
ungs 5., sem að einhverju leyti
voru látin gilda hér, stendur m.a.
þessi klausa, sem til er í mörgum
handritum:
„Allir óskikkanlegir og
hneykslanlegir leikir um jól eður
á öðrum tímum og föstugangs-
hlaup fyrirbjóðast strengilega og
eiga alvarlega að straffast.“
Hægt er að sanna, að þessi
lagaklausa hefur verið notuð hér
sem röksemd gegn gleðisamkom-
um.
Nú má ljóst vera, að „föstu-
gangshlaup" um hávetur á íslandi
hefði orðið að fremja innanhúss.
En þeir staðir, sem helst höfðu
nógu rúmgóð húsakynni fyrir
fjölmenn gleðilæti, voru einkum
prestssetur og sýslumannasetur,
einmitt hjá þeim, sem áttu að
vaka yfir því, að boðum konungs
og kirkju væri framfylgt. Það var
því ekki við miklum sam-
kvæmum að búast og gegnir
raunar furðu, hvað þó var hægt
að bralla á öðrum tímum, eins og
fáein dæmi verða síðar rakin um.
Nafnið sprengikvöld bendir
eindregið til þess, að þá hafi
menn reynt að ryðja í sig eins
miklu og þeir gátu torgað af keti,
floti og öðru lostæti, sem forboð-
ið var á föstunni. Mun þá margur
hafa hesthúsað meira en hann
hafði gott af eða étið sig í spreng.
Eru af því ýmsar skrýtnar sögur.
Sagan segir einnig, að leifarnar
væru settar í poka og hengdar
upp í baðstofumæni yfir rúmi
hvers og eins. Þarna angaði
freistingin fyrir augunum alla
föstuna, en ekki mátti á snerta
fyrr en aðfaranótt páskadags.
Sumir segja að öllum leifum hafi
verið safnað í einn belg, sem var
hengdur upp í baðstofuna.
Auk átveislu hefur visst frjáls-
lyndi í ástamálum löngum verið
látið óátalið á kjötkveðjuhátíð-
um erlendis. Einhverjar sagnir
um viðlíka athæfi hafa verið á
kreiki hér á 19. öld. Segir þar, að
á þessu kvöldi hafi vinnumenn átt
að greiða þjónustukonum sínum
(þeim sem gerðu við föt þeirra og
skó) kaup þeirra fyrir árið, og
hafi sú greiðsla átt að innast af
hendi með einkar ástúðlegu við-
móti, eins og þetta vísukorn
bendir til:
Þriðjudaginn í föstuinngang
það er mér í minni
þá á hveraðfalla (hlaupa, þjóta) ífang
á þjónustunni sinni.
Annað nafn þessa dags, hvíti týs-
dagur, kemur fyrst fyrir í alman-
aki Jóns Sigurðssonar árið 1853,
en hefur aldrei orðið almenn-
ingsmál á íslandi. Ekkert bendir
til þess, að þetta heiti eigi sér
eldri sögu í íslensku, þótt Jón
kunni að hafa litið svo á, að hér
væri um gamalgleymt fornís-
lenskt orð að ræða, þar sem dag-
urinn heitir hvidetirsdag á
dönsku. Sú nafngift er talin dreg-
in af þeim sið að „eta hvítt“ á
þeim degi, t.d. hveitibollur soðn-
ar í mjólk. í öðrum Norðurland-
amálum er þessi dagur einnig
kenndur við feitmeti, flesk,
smjör og graut, en bolluátið hef-
ur hérlendis verið fært á mán-
udaginn eins og áður sagði.
Hann var áður fyrsti dagur langa-
föstu og dregur nafn sitt af róm-
versk-katólskum helgisið.
Leifarnar af pálmunum, sem
vígðir voru á pálmasunnudag síð-
asta árs, voru brenndar, askan
látin í ker á altarinu og vígð fyrir
hámessu. Presturinn býður síðan
söfnuðinum að ganga nær, dýfir
fingri sínum í öskuna og gerir
krossmark á enni þeirra eða
krúnu, ef um klerka er að ræða.
Um leið mælir hann þessi orð:
„Mundu að þú ert duft og að
dufti skaltu aftur verða.“ Þessa
siðar er fyrst getið seint á 10. öld,
og er hann táknrænn fyrir iðrun
og yfirbót.
í kringum siðbreytinguna á 16.
öld kemur andstaða gegn kat-
ólskum venjum fram á ýmsan
hátt í Evrópu, og á það m.a. við
um öskudaginn. I fyrstu tóku
menn að draga kjötkveðjuhátíð-
ina sem lengst fram á öskudag-
inn, en eftir siðbreytingu varð
hann smám saman að sérstökum
degi gleði og ærsla í stað iðrunar.
Sú hefur einnig orðið raunin á
hjá okkur.
Eins og áður sagði í sambandi
við sprengidaginn, hefur fljótlega
tekist að útrýma gleðilátum í
kringum föstuinnganginn eins og
öðrum skemmtunum á 18. öld,
hafi þau á annað borð einhver
verið. En sakleysislegur leikur að
tákni iðrunarinnar, öskunni, hef-
ur þó lifað af. Það er sá skemmti-
siður að hengja í laumi smápoka
með ösku á menn og láta þá bera
hana tiltekna vegalengd, t.d.
þrjú spor eða yfir þrjá þröskulda.
Þetta reyndu einkum stúlkur
við pilta, en í staðinn leituðust
strákar við að láta stelpur bera
smástein í poka sömu vegalengd.
Steinninn er líklega valinn vegna
þeirrar gömlu refsingar að
drekkja konum með stein bund-
inn við háls sér. í Reykjavík og
öðrum bæjum varð það hins veg-
ar mikil skemmtun barna að
hengja öskupoka aftan á virðu-
lega borgara, sem sumir brugðust
furðuilla við. Enn yngra afbrigði
þessa siðar er að hafa pokann
tóman, en sauma á hann eitthvert
tákn ástarjátningar. Gat þá verið
úr vöndu að ráða, hver væri send-
andinn.
Öskudagurinn hefur líka heitið
öskuóðirtsdagur líkt og í ná-
lægum tungumálum, og er það
heiti sjálfsagt eldra, en hefur
horfið smám saman, eftir að Óð-
insdagur var numinn úr málinu á
12. öld í stað miðvikudags.
„Öskudagur á átján bræður,“
segir alkunn veðurspá. Hins veg-
ar eru menn ekki á eitt sáttir um
túlkun þessara orða. Sumir halda
því fram, að 18 næstu daga eigi
að líkjast honum að veðurfari,
aðrir að það séu einhverjir 18
dagar á föstunni og enn aðrir, að
það séu 18 næstu miðvikudagar.
Kattarslagur
Hér mundi einna helst eiga
heima að geta um þann sið að
„slá köttinn úr tunnunni". Hann
hefur einkum verið bundinn við
Akureyri, og var upphaflega ekki
endilega á öskudaginn, heldur
var valinn sérstakur kattarslags-
dagur eða tunnuslagsdagur um
svipað leyti vetrar. Siðurinn mun
hafa borist með dönsku fólki á
19. öld, en í Danmörku var hann
alkunnur og talinn hafa borist
þangað með Hollendingum á
Amákri.
Þessi leikur hefur sjálfsagt ver-
ið framinn með ýmsum hætti í ár-
anna rás, en hér skal látin nægja
lýsing gamals Akureyrings frá
því laust eftir síðustu aldamót:
„Á Akureyri var reynt að ná í
flækingskött og hann þá skotinn,
en ef það reyndist erfitt, þá var
drepinn hrafn, sem nóg var af.
En okkur drengjunum þótti
minna varið í að nota krumma,
og hefur þar ráðið að líkindum
nafnið á þessum skemmtilega og
spennandi leik. Kom fyrir, að
okkur var boðinn heimilisköttur,
sem átti að drepa, og var það þá
þegið með þökkum.
Annað, sem útvega þurfti til
undirbúnings þessa leiks, var tóm
tunna. Kaðali var dreginn í gegn-
um hana og kötturinn eða hrafn-
inn festur í þennan kaðal. Tunn-
an var skreytt með mislitum
pappír.
Við drengirnir vorum í skraut-
legum búningum með mislita
pappírshatta á höfði, búnir
kylfum, sem voru sverari í annan
endann, og sverðum, sem voru
;*yn.v/•.».« » *Jt 9 < J.« -I.i. ■>* * .
allmisjöfn að gæðum og gerð, allt
frá venjulegu gjarðajárni í
stálsverð. Fór það mikið eftir
efnum og ástæðum, hversu sverð-
in voru úr garði gerð.
Drengirnir gengu svo í skipu-
legri röð og sungu ýmis fjörug lög
og döngluðu í tunnuna af mis-
jafnlega miklum krafti og eld-
móði. Var þá oft mikill spenning-
ur í drengjunum og ekki síður
hjá áhorfendum, sem oft voru
margir, þegar ein lítil fjöl var eft-
ir og erfitt að hafa hana af kaðlin-
um því mótstaðan var lítil. Hver
verður nú svo heppinn að eiga
síðasta höggið og verða tunnu-
kóngur og fá kórónu á höfuðið í
staðinn fyrir ómerkilegan hatt?
Þá var litið upp til manns af
öðrum drengjum og smástelpurn-
ar gáfu kónginum hýrt auga og
fullorðna fólkið óskaði til ham-
ingju með mestu virktum.
Það þótti þó ennþá meiri virð-
ing að verða kattarkóngur en
tunnukóngur. Held ég að sverðin
hafa átt sinn mikla þátt í því,
hvað allir ungir sem gamlir litu
meira upp til þess, sem var svo
lánsamur að höggva síðasta þráð-
inn í kaðlinum svo kötturinn eða
hrafninn féll til jarðar. Sá sem
átti því láni að fagna að fá kattar-
kóngskórónuna á höfuðið, þurfti
þann daginn ekki að kvarta yfir
því, að honum væri ekki sýnd að-
dáun og virðing á ýmsan hátt.
Þegar búið var að eignast tvo
mikla og volduga konunga, var
farið í fylkingu um kaupstaðinn,
farið inn í allar verslanir, sem til
voru, sungið þar fyrir verslunar-
fólkið og viðskiptavini, og launin
voru venjulega stór poki af sæl-
gæti og oft einnig peningar.
Fullorðnir slógu einnig köttinn
úr tunnunni og voru þá ríðandi í
skrautlegum búningum og höfuð
hestanna einnig fjöðrum skreytt.
Það sýnir best, hvernig á katt-
arslagsdaginn var litið yfirleitt á
Akureyri af öllum kaupstaðar-
búum, að okkar gamla góða
þjóðskáld, Matthías Jochums-
son, orti „Hergöngukvæði" fyrir
okkur drengina, þegar við báðum
hann um að yrkja kvæði, sem við
gætum sungið sem aðallag dags-
ins á göngu okkar um kaupstað-
inn. Matthías sendi okkur her-
gönguvísuna nokkrum dögum
eftir að við heimsóttum hann:
Fjöruþjóð á Akureyri
og afreksmenn sem byggja Gil
fylkjum liði girtir geiri
göngum snúðugt víga til.
Hvar er tröllið? Hvað er þetta?
Hangir í tunnu bundin ketta
sem í búri björn
bundinn húkir örn.
Bíður Bakkus hér
og bregðum sverðum vér
og dýríð látum detta
og dýríð látum detta. “
Þótt það fylgi ekki sögunni, er
því likast sem hergöngukvæði
þetta sé ort undir sama lagi og
franski þjóðsöngurinn La Mar-
seillaise. Vitað er hins vegar, að
það hefur verið sungið undir lag-
inu Upp franska þjóð, sem er á
bls. 83 í fyrra hefti íslenzks
söngvasafns.
Heimild er til um sams konar
framferði í Reykjavík milli
1880-90, en þá á bolludaginn.
Ekki hefur siðurinn orðið lífseig-
ur þar, en á Akureyri er hann á
síðari árum bundinn við
öskudaginn, enda er þá frídagur
í skólum.

Oskudagur