Dagur - 06.05.1986, Síða 7

6-DAGUR-6. maí 1986
6. maí 1986 - DAGUR - 7
Þeir eru eflaust fáir foreldrarn-
ir sem ekki hafa leitt hugann
að þeirri hættu sem börnum
þeirra stafar af ávana- og fíkni-
efnum. Eiturlyf ýmiss konar
bókstaflega flæddu yfir hinn
vestræna heim á sjöunda ára-
tugnum. Lengi vel voru Islend-
ingar lausir við þau vandamál
sem neyslu eiturlyfja fylgdi,
bæði vegna fámennis og ein-
angrunar. En Adam var ekki
lengi í Paradís. Við Islendingar
höfum nú fengið að kynnast
þeiin vágesti sem fíkniefnin
eru. Einkum og sér í lagi hefur
neyslan verið bundin við
höfuðborgarsvæðið, en það er
þó engin ástæða fyrir fólk úti á
landsbyggöinni að telja að
þetta vandamá! geti ekki skot-
ið upp kollinum víðar en á suð-
vesturhorninu.
Lionshreyfingin hefur nú farið
af stað með átakið vímulaus æska
og síðastliðið þriðjudagskvöld
stóð hreyfingin fyrir almennum
fundi í Alþýðuhúsinu á Akureyri
þar sem erindi fluttu nokkrir aðil-
ar sem hafa með þessi mál að
gera.
Arthur K. Farestveit er for-
maður Vímuefnavarnarnefndar.
Sagði hann að Lionshreyfingin í
Bandaríkjunum hefði árið 1982
ákveðið að hefja baráttu á móti
vímuefnum í heiminum. Ástæð-
an var hrikalegt ástand í þessum
efnuin í landinu. Á fjölum-
dæmisþingi Lionsmanna sem
haldið var á Egilsstöðum árið
1984 var ákveðið að hreyfingin
hæfi svipaða baráttu hér á landi
og hafin var í Bandaríkjunum. í
gangi er 5 ára alþjóðleg áætlun til
að berjast gegn misnotkun fíkni-
efna. Arthur sagðist oft hafa ver-
ið spurður að því hvort Lions-
hreyfingin væri að verða bindind-
ishreyfing sem ætli sér að þurrka
upp Island. „Nei, hreyfingin
hefur sett sér það markmið að
vinna að forvörnum. Við ætlum
að berjast á móti misnotkun á
ólöglegum efnum sem flæða yfir
landið," sagði Arthur.
Arthur sagði að eiturlyfja-
markaðurinn í Kaupmannahöfn
velti 10,6 milljónum danskra
króna á sólarhring. „Þegar taiað
er um eiturlyfjaneyslu er ekki
spurt um stétt né stað og það er
ekki spurt um hversu mikið sé af
eiturlyfjum á Akureyri í dag,
heldur hvenær þau komi og að
við verðum undirbúin þegar þau
koma,“ sagði Arthur í lok erindis
síns.
Erfitt fyrir unglinga
að nálgast vímuefni
Næst talaði Arnfríður Kjartans-
dóttir, en hún hefur starfað mikið
með unglingum á Akureyri. Arn-
fríður er Akureyringur en sagðist
hafa búið í Reykjavík í 5 ár og
taldi sig því hafa góðan saman-
burð á hvernig ástandið er varð-
andi ólögleg vímuefni á þessum
stöðum. Sagðist Arnfríður geta
fullyrt að lítið sem ekkert væri af
ólöglegum vímuefnum í umferð
meðal unglinga á Akureyri.
Sagði hún að árin 1982-’83 hefði
eitthvað verið um að unglingar
sniffuðu. „Ég varð miklu meira
vör við þessa neyslu fyrir sunnan,
t.d. á tónleikum".
Arnfríður sagðist hafa spurt
nokkra unglinga á aldrinum 13-
15 ára og einnig nokkra nemend-
ur VMA og MA hvort þeir
treystu sér til að útvega hass á
nokkrum dögum. Svarið hefði
- Frá fundi Lionshreyfingarinnar
í Alþýðuhúsinu á Akureyri
- Efnin verða sterkari og fólk
fljótara að ánetjast þeim
undantekningalaust verið nei.
„Svo virðist vera að unglingar
hugsi lítið um fíkniefni, en hins
vegar segja þessir krakkar mér
ævinlega frá því ef þau hafa neytt
áfengis og því hef ég enga ástæðu
til að nalda að þau séu að leyna
mig einhverju. Ég er samt ekki
að segja að hér sé ekki um neina
neyslu vímuefna að ræða, en það
er erfitt fyrir unglinga að nálgast
þessi efni því dreifimiðstöðin er í
Reykjavík." Arnfríður sagði að
hins vegar væri mikið um áfengis-
neyslu unglinga og það væri mjög
alvarlegt mál. Unglingar allt nið-
ur í 12-13 ára væru með heilu
flöskurnar. "Við megum ekki
sofna á verðinum, það er aldrei
að vita hvenær þessu getur skotið
upp hér sem vandamáli," sagði
Arnfríður.
Næstur á mælendaskrá var
Arnar Jensson yfirmaður fíkni-
efnadtildar lögreglunnar í
Reykjavík. Arnar sagði að sér-
stök deild væri innan lögreglunn-
ar í Reykjavík sem sinnti fíkni-
efnamálum og ætti hún í raun að
sjá um allt landið. Einnig er sér-
stakur dómstóll, fíkniefnadóm-
stóll, sem dæmir í fíkniefnamál-
um. Árið 1970 kom í ljós að
sinna þurfti þessum málum sér-
staklega vegna þess að kannabis-
efnaneysla var orðin nokkuð
algeng.
Stígandi neysla
vímuefna.
Arnar talaði um þau efni sem
algengust eru á íslandi og byrjaði
á að nefna kannabisefnin, sem eru
mariuana, hass og hassolía. Þessi
efni eru reykt og áhrifin eru sljó-
leiki, sinnuleysi, leti og brengluð
skynjun. Afleiðingar mikillar
neyslu þessara efna eru minnk-
andi námsgeta, nýminni bregst
og við reglulega notkun safnast
THC fyrir í líkamanum og við-
heldur einkennunum.
Þá talaði Arnar um örvandi
efni, sem eru amfetamín, kókaín
og LSD. Amfetamín er tekið í
nefið eða sprautað í æð. Áhrifin
eru örvandi, fólk getur vakað
lengi í einu, missir matarlyst,
verður kvíðið og órótt. Afleið-
ingarnar eru rangskynjanir, rang-
hugmyndir, ofsóknaræði og geð-
veiki. Amfetamínneysla hefur
aukist mikið á síðustu 2-3 árum
og aldur neytendanna hefur færst
niður á við. Kókaín er tekið í
nefið, reykt eða sprautað. Áhrif-
in eru örvandi, neytandinn fær
ranghugmyndir. Svipar til áhrifa
amfetamíns, en verkar hraðar og
skemur. Svo virðist vera sem fíkn
verði meiri í kókaín en amfeta-
mín. Kókaínneysla hefur verið
bundin við fólk ofarlega í þjóð-
félagsstiganum, vegna þess
hversu dýrt það er.
LSD er étið. Efnið kemur
hingað í margs konar formi, en
yfirleitt í uppleystum vökva.
Ofan í vökvann er látið blað með
litlum myndum og afmarkar hver
mynd hvern skammt. Síðan er
efnið þurrkað og fólk klippir út
eina mynd og étur. Neysla efnis-
ins veldur ofskynjunum og verð-
ur fólk oft varanlega truflað af
neyslu LSD.
Arnar talaði um að stígandi
væri í neyslu vímuefna og sýndi
fundarmönnum tölur því til
sönnunar. Lögreglan gerði upp-
tæk 929 grömm af hassi árið
1979, en árið 1985 voru það tæp 9
kíló. Árið 1979 tók lögreglan
ekkert amfetamúi, en 1985 970
grömm. Árið 1979 fann lögreglan
4 stykki af LSD, en árið 1985
fann hún 2223 stykki.
Erum háðir upp-
lýsingum frá almenningi
„Okkar starf er að ná þeim sem
standa fyrir innflutningi og dreif-
ingu og fyrirbyggja þannig
neyslu. Við erum mjög háðir
upplýsingum frá fólki, sem veit
hvað er að gerast á fíkniefna-
markaðnum. Öðruvísi næðum
við ekki árangri. Síðastliðið
haust fengum við mjög kærkominn
dóm frá hæstarétti þar sem segir
að við þurfum ekki að nafngreina
þá sem gefa okkur upplýsingar."
Arnar sagði að það sem fengi
menn til að stunda þessi viðskipti
væri hagnaðarvonin. En miklir
peningar eru í gangi í fíkni-
Frá fundinum í Alþýðuhúsinu.
efnaheiminum og nefndi Arnar
sem dæmi að ef þau 9 kíló af
hassi sem náðust á síðasta ári
hefðu farið í neyslu hefði það
kostað 10-15 milljónir fyrir neyt-
endurna. Um er að ræða skipu-
Iega starfsemi, það eru ákveðnir
menn sem stunda þennan inn-
flutning sem atvinnu. Þeir hugsa
eins og atvinnumenn og ryðja
hverjum öðrum úr vegi með því
að kjafta frá. Fíkniefnin eru
markaðssett eins og hver önnur
vara.
„En meginpunkturinn er sá, að
ef efnin ekki seljast þá hættu
menn að flytja þau inn. Ábyrgðin
liggur fyrst og fremst hjá foreldr-
um, ekki lögreglu, meðferðar-
stofnunum eða ríkisstjórninni
eins og margir vilja halda fram."
sagði Arnar að lokum.
Ýmis lyf sem læknar
ávísa hafa verið
misnotuð
Ólafur Oddsson héraðslæknir í
Akureyrarlæknishéraði var einn
frummælenda á fundinum um
vímulausa æsku. Hann sagði að
vímuefni verkuðu þannig á mið-
taugakerfið að þau vektu ánægju-
kennd, án þess þó að ytra
umhverfi gæfi tilefni til þess.
Ólafur flokkaði vímuefni niður í
4 flokka. í þeim fyrsta var alko-
höl, sem er útbreiddasti vímu-
gjafinn í okkar menningu og
langflest vandamál eru samfara. í
næsta flokki voru sniffefni. En
það eru lífræn leysiefni, s.s.
þynnir og kveikjaragas, sem
einkum börn og unglingar nota til
að komast í vímu. Þessi víma
varir stutt og fylgifiskar hennar
eru svimi, ógleði og höfuðverkur.
í þriðja flokknum voru ávanalyf
og í þeim fjórða ólögleg vím-
uefni.
„Ýmis lyf sem læknar ávísa
hafa verið misnotuð til að kom-
ast í vímu. í því sambandi get ég
nefnt kvíðalyfið Valium, en það
slær mjög vel á kvíða og einnig
lagar það krainpa. Þetta lyf og
ýmis önnur hafa verið misnotuð,
en það rýrir ekkert gildi þessara
lyfja. Það gætir oft mikillar tor-
tryggni í garð okkar lækna og
gerir okkur erfitt fyrir þegar við
gefum þessi lyf, það er eins og
verið sé að byrla fólkinu eitur,"
sagði Ólafur.
Þessu næst talaði Ólafur um
ólöglegu vímuefnin og áhrif
þeirra. Hann byrjaði að tala um
hassið, sem er skynvilluefni og
sagði Ólafur það afar varasamt.
Skynjunin truflast og langvarandi
notkun þess leiðir til svo kallaðr-
ar hassgeðveiki. Um það vitna
dæmi frá Indlandi og sagði Ólaf-
ur einnig til dæmi um slíkt hér á
íslandi. „Þetta er ákaflega dýr
fötlun fyrir samfélagið. Fólk sem
haldið er slíkri veiki þarf á lang-
varandi þjónustu heilbrigðis-
kerfisins að halda."
Afbrot, slys Qg
sjálfsmorð, afleiðingar
eiturlyfjaneyslu
Ólögleg vímuefni sem slæva
miðtaugakerfið og unnin eru úr
valmúa eru ópíum, morfín og
heróín. Sagði Ólafur íslenska
misnotendur þessara vímuefna á
bilinu 10-20 og væru flestir þeirra
í Kaupmannahöfn vegna þess að
hér á landi væri þessi lyf ekki að
fá. Afleiðingar neyslu þessara
lyfja er mikil andleg og líkamleg
fíkn og fráhvarfseinkenni eru
mjög mikil. Þessum lyfjum er
sprautað í æðar og afleiðingar
þess eru æðarbólgur, enda er
hreinlætis yfirleitt ekki gætt. Efn-
in eru mjög dýr, en fíknin er
mikil. Misnotendur leiðast því
oft út í afbrot til að fjármagna
kaupin. Aðrar afleiðingar eru
slys og sjálfsmorð.
Kókaín og amfetamín eru örv-
andi vímuefni. Fyrir 12-13 árum
urðu miklar umræður um það
hvort læknar ættu að gefa út lyf-
seðla á amfetamín og var ákveðið
að herða reglur þar að lútandi.
Nokkur hópur manna hafði þá
ánetjast lyfinu og sagði landlækn-
ir í framhaldi af þessu að ekki
mætti ganga of harkalega að
þessum hópi. Var því öllum
hópnum áfram gefið lyfið og er
það töluverður hópur manna sem
fær amfetamín íöglega hér á
landi. Ef farið hefði verið út í of
harðar aðgerðir og læknum ekki
leyft að gefa það er talið að aðrir
salar hefðu tekið við. Enda er
það komið á daginn, að tölu-
verðu magni af amfetamíni er
smyglað inn í landið.
Kókaín lyf
þessa áratugar
„Kókaín er lyf þessa áratugar,"
sagði Ólafur, „það þykir fínt og
er ákaflega dýrt. Þess hefur eink-
um verið neytt af frægu fólki,
leikurum og íþróttamönnuin. Því
hefur verið haldið fram að það
auðgi kynlífið, en staðreyndin er
sú að það veldur getuleysi hjá
karlmönnum. Sumir vilja halda
því fram að kókaín sé ekki vana-
bindandi, en tilraunir á öpum
hafa sýnt að svo er. Hingað til
hefur kókaín verið alveg hreint
og þess vegna svo dýrt. En menn
vilja stækka markaðinn og fá
fleiri viðskiptavini og því hefur
nú verið leitað fleiri leiða til að
selja kókaínið, m.a. er það
blandað öðrum efnum og steypt í
sígarettur og er þannig mun
ódýrara. Það þarf auðvitað ekki
að taka það fram að þannig er
efnið mikið hættulegra. Þetta er
því skelfileg þróun."
Foreldrar geta
myndað sterkt afl
Síðastur talaði Bogi Arnar Finn-
bogason formaður undirbúnings-
nefndar að stofnun landssamtaka
foreldra fyrir vímulausa æsku.
Bogi ásamt þremur öðrum fór á
ráðstefnu í Washington til að
kynna sér þessi mál. I Bandaríkj-
unum er þetta orðið svo mikið
vandamál að foreldrar hafa tekið
höndum saman til að berjast
gegn vímuefnunum með oddi og
eggi. Fyrirhugað er að stofna
landssamtök foreldra fyrir vímu-
lausa æsku hér á landi og verður
það gert í beinni útsendingu úr
sjónvarpssal þann 7. maí kl.
22.00. í sjónvarpssal verður
kynning á markmiðum samtak-
anna og leiðum til að losa æskuna
undan vímuefnavandanum.
Hægt verður að hringja í síma
82399 og gerast stofnfélagi á
meðan á útsendingu stendur, en
20 línur verða í gangi og sagði
Bogi að því fleiri nöfn því öflugri
samtök.
„Áhugamenn taka sífellt virk-
ari þátt í þessu starfi, bæði hvað
varðar forvarnarstarf og meðferð
og má þar nefna SÁÁ og Krísu-
víkursamtökin sem dæmi. Ef for-
eldrar í landinu vilja vinna að
þessu saman geta þeir myndað
gífurlega sterkt afl, ástandið mun
versna næstu árin. Brennivínið
hefur verið vandamál lengi, en
efnin verða sífellt sterkari og fólk
fljótara að ánetjast þeim," sagði
Bogi.
„Við væntum mikils árangurs
og helst hugarfarsbreytinga hjá
íslensku þjóðinni á þann hátt að
ekki þyki fínt að vera í vímu og
allra síst á æskuárunum."
Unnið að þessum málum
á markvissari hátt
Að framsöguerindum loknum
voru leyfðar fyrirspurnir. Sigurð-
ur Jósepsson á Torfufelli í Éyja-
firði spurði Ólaf Oddsson hvort
deyfilyfjaneysla vegna veikinda
gæti leitt til ávana. Ólafur sagði
svo ekki vera. „Það er að segja ef
skammturinn miðast við að losa
sjúkling undan sársauka, en ær
ekki gefinn til að komast í vímu.
Þá er engin hætta þessu sam-
fara.“
Sigurður lagði einnig fyrir-
spurn til Daníels Snorrasonar
rannsóknarlögreglumanns á
Akureyri, en hann var staddur á
fundinum. Sigurður spurði Dan-
íel hvort lögreglan hér hefði
fundið mikið af vímuefnum á
þessu svæði. Sagði Daníel að það
hefði verið fyrir um það bil
10 árum sem fíkniefnamál hefði
fyrst komið upp í bænum. En frá
árinu 1983 hefði verið farið að
vinna að þessum málum á mark-
vissari hátt. „Það hafa nokkur
mál komið upp hér, en flest eru
þau smá,“ sagði Daníel, „samt
sem áður eru þessi mál til staðar
hér á Akureyri. í seinni tíð er
það einkum hass sem lögreglan
hér hefur lagt hald á, en einnig
aðeins af amfetamíni. Ég býst við
að sama þróun verði hér og ann-
ars staðar. Þetta er erfiður mála-
flokkur að fást við fyrir fámennt
lögreglulið og árangur okkar
byggist á því að almenningur
styðji við bakið á okkur og gefi
okkur ábendingar," sagði Dan-
íel.
Ólafur Jensson lagði í fram-
haldi af þessu fyrirspurn til Dan-
íels og spurði hvernig gengið
hefði að fá upplýsingar hjá
almenningi og einnig spurði Ólaf-
ur um hvernig ástandið væri á
skemmtistöðum í bænum í þess-
um efnum.
Vímuefna neytt
í lokuðum hópum
Daníel sagði að það hefði gengið
ágætlega að fá upplýsingar frá
almenningi. „Flest þau mál sem
við höfum upplýst eru þannig til
komin að við höfum fengið upp-
lýsingar frá almenningi um að til-
teknir menn eigi von á sending-
um að sunnan. Nokkur mál hafa
upplýstst þannig að menn hafa
verið fluttir í fangahúsið vegna
óspekta og láta og þá fundist á
þeim lítið magn af hassi. Slíkir
fundir hafa jafnvel leitt af sér að
dreifingaraðilar í Reykjavík hafa
verið teknir.“
Hvað ástandið á skemmtistöð-
um bæjarins varðar, sagði Daníel
að þar væri ekki vandamál á ferð-
inni. „Vímuefna er neytt í lokuð-
um hópi, þau fara ekki í dreif-
ingu á skemmtistöðunum." Sagði
Daníel að það væri sér í lagi einn
skemmtistaður sem orðaður
hefði verið við fíkniefnaneyslu og
hefðu lögreglumenn margoft far-
ið þangað, en aldrei orðið varir
við neitt.
TEXTI: HJS og mþþ
Mynd: KGA
Áskell Einarsson:
Ein þjóð í eigin landi
- Erindi flutt á ráðstefnu samtakanna Lífs og lands
Þeir, sem numu þetta land komu
að því óbyggðu. Með fullum rétti
má því segja að þjóðin hafi feng-
ið land sitt sem eins konar guðs-
gjöf. Landið var því frá engum
tekið. Allt frá upphafi íslands-
byggðar hafa íslendingar mótast
sem ein þjóð, án beinna landa-
mæra við önnur lönd. Þetta hefur
gert íslenska þjóðmenningu sér-
stæðari en ella og átt stóran þátt í
að vcrnda hana. Með bók-
menntaarfleifð, á heimsmæli-
kvarða, sem er í senn sameigin-
leg arfleifð hinna norrænu þjóða,
gerði þjóðin sig gjaldgenga með-
al stærri þjóða. Þessum menning-
ararfi eigum við öðru fremur að
þakka að okkur var treyst til
sjálfstæðis. Þjóð, sem ekki var
fjölmennari en stærri útborgir
eða þjóðernisminnihluti stór-
borga, ætlaði sér það kraftaverk
að standa á eigin fótum sem sjálf-
stæð þjóð. Reynslan sýnir að
þetta hefur tekist. Þjóðin er enn
ein í stóru strjálbýlu landi og
herra þess lands, sem hún nam í
öndverðu. Þetta er staðreynd
sem íslensk þjóðarvitund byggist
á og sönnun þjóðarinnar fyrir til-
verurétti sínum.
Hér er til staðar öflugt nútíma-
þjóðfélag í örri þróun, sem stefn-
ir til þeirrar atvinnuskiptingar
sem tíðkast meðal þjóða, þar
sem framleiðni og tækniframfarir
eru mestar. Hér á íslandi hefur
myndast þéttbýliskeðja á höfuð-
borgarsvæðinu, sem vaxið hefur
hröðum skrefum á kostnað ann-
ars þéttbýlis í landinu. Jafnframt
hefur hin dreifða byggð grisjast í
jöfnum og þéttum skrefum.
Uppbygging þéttbýlis er meg-
inforsenda þess, að þjóðin náði
fram til raunverulegs sjálfstæðis
og nútíma þjóðfélagshátta. Öflug
höfuðborg er sjálfstæðistákn
hverrar þjóðar. Með undraverð-
um hraða hefur þjóðin tileinkað
sér hvert sviðið af öðru til að telj-
ast í hópi fremri þjóðfélaga á
nútíma vísu. Fyrir öllu eru
takmörk, bæði er varðar eðlilega
stærð höfuðborgarsvæðisins, svo
og getu þjóðarinnar að standa
undir þjóðfélagsgerð á borð við
háþróaðar ríkar þjóðir. Það er
mál manna að þessi þjóð hafi nú
um árabil lifað um efni fram.
Á áratugnum 1970-1980 átti
sér stað einhliða atvinnuupp-
bygging í sjávarútvegi og fisk-
vinnslu víða um land. Landbún-
aðarframleiðslan óx umfram eðli-
legar markaðsaðstæður. Gert var
átak til að efla útflutningsiðnað.
Tilraunir til stóreflingar erlendr-
ar stóriðju báru ekki árangur sem
erfiði. Byggðastefna þessa ára-
tugar var framleiðslustefna, sem
aðhæfðist landkostum þjóðarinn-
ar og byggðahagsmunum dreift
um landið. Á þessum áratug stóð
íbúahlutfall höfuðborgarsvæðis-
ins í stað. Það tókst að ná búsetu-
jafnvægi, þótt um stuttan tíma
væri. Byggðastefna þessa áratug-
ar átti sinn stóra þátt í þeim
mikla hagvexti, sem einkenndi
áratuginn. Mistökin í mótun
byggðastefnu þessara ára lágu í
tvennu. í blindri trú á aukinn afla
og vanrækslu á að tryggja lands-
byggðinni margfeldisáhrif af upp-
gangi framleiðsluatvinnuveg-
anna.
ísland er á jaðri hins byggilega
heims. Lækki hitastig í sjónum
eða straumar breytist, eru fiski-
stofnar okkar í hættu. Falli
sumarhiti er heyfengur í hættu.
Hvoru tveggja höfum við fengið
að kynnast á síðari árum. Á ráð-
stefnu um sjávarútveg 1975 var
spáð að þorskaflinn gæti orðið
700-800 þús. tonn. Reynsla síðari
ára sannar að engar vonir eru um
stóraukinn afla, cn aftur á móti
vitum við nú að heilu árgangarnir
hafa misfarist í klaki af náttúrleg-
um ástæðum. Hverjir skyldu liafa
trúað því þegar við stækkuðum
landhelgina, að fljótlega þyrfti að
skammta fiskinn í sjónum á milli
veiðiskipanna. Skyldu þeir sem
hvöttu bændur til að rækta sem
mest hafa trúað því að nú er
skipulega unnið að því aö fækka í
bændastétt, með því að kaupa
bændur frá búskap. Má vera að
við séum að færast niður á
nýlendustigið varðandi fiskiðnað-
inn? Þessi hætta er yfirvofandi
alls staðar, þar sem skarast eigna-:
hagsmunir veiða og vinnslu eða
þar sem ekki gætir félagslegra
vfirráða í sjávarútveginum.
Á meðan þjóðarhagsmunir
byggjast á byggð um landið,
verður landsbyggðarstefna óhjá-
kvæmilega undirstaða þróaðs
samfélags. Um þetta verður að
takast þjóðarsátt á milii höfuð-
borgarsvæðisins og landsbyggð-
arinnar, ella skiptist þjóðin áfram
í tvær fylkingar.
Síðan um aldamót hefur þjóð-
inni fjölgað um 163 þús. íbúa. Á
sama tíma hefur íbúum höfuð-
borgarsvæðisins fjölgað um 132
þús. Þetta svarar til 81% af
þjóðarfjölguninni. fbúum þétt-
býlisstaða hefur fjölgað um 194
þús. sem aukning fram yfir þjóð-
araukningu um 31 þús. íbúa.
Þetta sýnir búsetuþróun þjóðar-
innar frá dreifbýli til þéttbýlis.
Nú eru tæplega 90% þjóðar-
innar í þéttbýli. Hlutur höfuð-
borgarsvæðisins í þéttbýlismynd-
un er 61% af íbúum þéttbýlis,
með 50 íbúa eða fleiri. íbúar
höfuðborgarsvæðisins hafa verið
yfir helmingur þjóðarinnar síðan
1960 og er nú 54,8% allra íbúa
landsins. Hlutfall höfuðborgar-
svæðisins í þéttbýlismyndun varð
mest 1970 62%, en lækkaði 1980
í tæplega 60%, en er nú 1985
61,4% og sækir því í sama farið
eins og var 1970. Hlutur höfuð-
borgarsvæðisins í heildaríbúa-
fjöldanum hefur aldrei verið
hærri en nú 1985. Hann var
nokkurn veginn í jafnvægi 1970-
1980 eða um 53%. Með þeim
hraða, sem nú er í byggðaröskun,
síðustu árin, má reikna með að á
höfuðborgarsvæðinu verði um
65% alls þéttbýlis í landinu í lok
áratugarins. Það er ljóst af þróun
síðustu ára að þéttbýli lands-
byggðarinnar er að fara halloka.
Sá ávinningur sem vannst 1970-
1980, þegar landsbyggðin bætti
stöðu sína um 2% í þéttbýlis-
myndun er allur farinn.
Ef varpað er ljósi á þróunina
síðan á stríðsárunum, sést að skil
hafa verið að myndast á milli
höfuðborgarsvæðisins og lands-
byggðarinnar. Sé grannt skoðað
eru þetta skil á milli þjónustu-
kjarnans á höfuðborgarsvæðinu
og frumvinnslu- og úrvinnslu-
svæðanna á landsbyggðinni.
Byggðastefna síðasta áratugar
sýnir að uppgangur undirstöðuat-
vinnugreinanna er haldbesta ráð-
ið til að efla landsbyggðina.
Margfeldisáhrifin haffa að mestu
verið á höfuðborgarsvæðinu, þar
með talin stækkun ríkisgeirans,
sem hefur átt stóran þátt, vegna
staðsetningar sinnar, að skekkja
efnahagsgrundvöllinn. Erlendir
fjárstraumar hafa að mestu lent
inn á suðvesturhornið. Á níunda
áratugnum hefur verið beitt er-
lendum lántökum til að halda
neyslustiginu uppi. Útflutnings-
atvinnuvegirnir hafa orðið að
sætta sig við verðlagningu erlends
gjaldeyris, sem ekki tekur mið af
þörfum þeirra. Ollum er ljóst að
við svo búið getur ekki staðið til
lengdar. Það ætti einnig að vera
öllum Ijóst að þjóðin getur ekki
byggt upp einn þéttbýliskjarna
fyrir landið, ef ekki fara saman
undirstöðuhagsmunir í þjóðar-
búskapnum.
Þjóðinni er að verða Ijóst hvert
hún sækir lífskjörin. Reynsla síð-
ari ára sýnir, að umframeyðsla
neyslusamfélagsins geti stefnt
fjárhagslegu sjálfstæði þjóðarinn-
ar í hættu. Nú er verið að vinna
sig út úr vandanum. Samtímis því
og reynt er að styrkja lífskjörin
eru hagsmunir framleiðsluat-
vinnuveganna látnir sitja eftir í
von um betri tíð. Þjóðin verður
að treysta á sjávarútveginn og
útflutningsiðnaðinn sem undir-
stöðu lífskjara, svo að þeir eigi í
fullu tré við þjónustubáknið.
Búsetuþróun áranna 1980-1985
er um margt athyglisverð. Árin
1980-1983 skiptir landsbyggðin
og höfuðborgarsvæðið íbúaaukn-
ingunni á milli sín. Höfuðborgar-
svæðið eykur hlutdeild sína úr
68% í 79%, en hlutur lands-
byggðar lækkar á sama tíma úr
32% í 21%. Milli 1983 og 1984
gerast skilin. Höfuðborgarsvæðið
nær allri aukingunni og 20 íbúum
frá landsbyggðinni. Milli 1984 og
1985 lendir öll íbúaaukningin á
höfuðborgarsvæðinu, auk þess
290 íbúar frá landsbyggðinni.
íbúahlutfall höfuðborgarsvæðis-
ins hækkar milli 1984 og 1985 um
0,46 prósentustig. Haldi þessi
þróun áfram ættu íbúar höfuð-(
borgarsvæðisins að vera 61,7%
íbúafjöldans árið 2000 og senni-
lega 66% um 2020.
Samkvæmt þessu miðað við
mannaflaþróun, samkvæmt
nýjustu mannfjöldaspá, verða
íbúar höfuðborgarsvæðisins um
157-160 þús. um næstu aldamót,
en íbúafjöldi landsbyggðar á bil-
inu 90-101 þús. Þetta þýðir fækk-
un á landsbyggðinni um 8-9 þús.
manns. íbúahlutfall landsbyggð-
ar myndi lækka úr 45% í 38%.
Þessi mannfjöldaspá gerir ráð
fyrir minnkandi frjósemislíkum
og er í því efni miðað við reynslu
annarra þjóða. Milli 1984 og 1985
hafa átt sér stað skil í búsetuþró-
un þjóðarinnar. Nú virðist sem
hinir fámennari árgangar séu að
hafa áhrif á mannfjöldaþróunina.
Ef vinnuaflsþróunin er skoðuð
í Reykjavík kemur í ljós að
57,4% hafa framfæri af þjónustu-
greinum árið 1965, en árið 1984
71,7%. Tilfærslan er mest á
kostnað úrvinnslugreinanna, eða
92%. Nú fara saman íbúahlutfall
höfuðborgarsvæðisins og at-
. vinnuhlutfail þjónustugreinanna
í landinu. Það er að það er ekki
fyrr en eftir 1980, sem atvinnu-
þátttaka þjónustustéttanna nær
íbúahlutfalli höfuðborgarsvæðis-
ins. Þetta er á sama árabili og
þegar höfuðborgarsvæðið nær til
sín allri þjóðaraukningunni og
gott betur. Svo virðist að þarna
séu vaxtarbroddar þjóðfélagsins.
Sterkur þjónustukjarni ásamt
beinni úrvinnslu, sem tengist
þjónustustarfseminni. Annarri
atvinnustarfsemi er haldið gang-
andi vegna brýnnar þjóðarnauð-
synjar og þá oftast með efnahags-
legunt tilfærslum, undir yfirskyni
byggðastefnu eða til að forðast
stöðnun atvinnuveganna.
Þetta þjóðfélag getur lent fljót-
lega á ný í efnahagslegri sjálf-
heldu ef og þegar núverandi upp-
sveiflu í sjávarútvegi lýkur.
Verður þá gripið til ráðanna upp
úr 1980 aö fleyta sér á erlendum
lántökum eða verður hernaðar-
staða landsins nýtt og samið við
verndara vora um náöarbrauð?
Báðir þessir kostir standa nærri
hugum margra manna, ef á reyn-
ir. Við höfum reynslu annarra
þjóða, til að varast í þeim efnum.
Sú leið er ekki fær að spyrna við
uppbyggingu þjónustusamfélags.
Spurningin er um forgangsröð í
þjóðfélaginu. Um sinn er það
sjávarútvegurinn, sem er undir-
staða lífskjara í þessu landi. Á
meðan svo er verður að tryggja
þeim atvinnuvegi þau skilyrði að
þangað leiti fjármagnið. Megin-
skekkjan í uppbyggingu þjóðfé-
lagsins er hve við höfum vanrækt
iðnaðaruppbyggingu í landinu og
nýtingu orkulinda landsins. Bæði
vegna pólitískrar handvammar
og barnalegra sjónarmiða, hefur
vitandi og óafvitandi verið klúðr-
að öllum möguleikum til að fá
inn í landið erlent áhættufjár-
magn í atvinnuvegi landsins, t.d.
stóriðju.
Milli 1950 og 1970 gerðu íbúar
höfuðborgarsvæðisins sér Ijóst að
búseturöskun landsbyggðarinnar
var þeim hættuleg atvinnulega og
byggðalega séð. Nú er staðan
öllu verri, ef svo horfir, sem
raunin hefur verið síðustu árin.
Framundan er að æ færri vinnu-
færar hendur leiti út á vinnumark-
aðinn. Það getur horft til byggða-í
auðnar á útkjálkum og að land-
búnaður þyrpist í nábýli við
stærsta þéttbýlið. Sú spurning
vaknar hvort þessari þjóð tekst
að sitja land sitt. Vanræki hún
undirstöðuatvinnuvegi þess verð-
ur hún að opna landið fyrir
útlendingum til að vinna ófínni
verkefni í framleiðslustarfsem-
inni. Þannig hafa aðrar þjóðir
farið að og sitja uppi með erlenda
minnihlutahópa í landi sínu. Vís-
ir að tveim þjóðum í sama landi
er íslendingum andstætt.
Ef hin íslenska þjóð ætlar að
eiga ein sitt land, verður nú að
taka upp framleiðslustefnu, sem
jafnframt er landkostastefna og
byggðastefna, fyrir landið í heild.
Þetta tekst ekki, ef áfram verður
stuðlað að myndun borgarríkis
stefnulaust, án tillits til hinna
raunverulegu búsetuhagsmuna,
sem þessi þjóð verður að sætta
sig við.
Það verður að hverfa frá þjón-
ustukerfinu til landkosta- og
byggðastefnu, sem er undirstaða
sjálfstæðis og velgengni þessarar
þjóðar, í bráð og lengd. Höfuð-
iborgarsvæðið á mest undir því
að þetta takist og að þjóðarsátt
náist, í stað hyldýpis á milli
landsbyggðar og höfuðborgar.
Nú eru sannarlega tímamót til að
fylkja liði í þessu máli, þegar
þjóðin er að komast út úr hafvill-
um eftirstríðsáranna á kaldan sjó
raunveruleikans, um'að duga ein
og óstudd í landi sínu. Það þarf
að endurmeta stöðnuð viðhorf.
Breyta verður valdakerfi þjóðar-
innar og beina kröftunum að
atvinnulífinu. Það verður að
dreifa valdinu bæði í stjórnarráð-
inu, fjármálaheiminum og stofn-
unum þjóðfélagsins út til byggð-
anna í stað myndunar borgara-
;ríkis, sem þjóðinni er ofviða að
standa undir og mun fyrr eða síð-
ar leiða til byggðaeyðingar í
þessu landi.
Áskell Einarsson.