Dagur - 24.03.1990, Síða 10

10 - DAGUR - Laugardagur 24. mars 1990
„Það skiptir máli hvað við
segjum í návist ungra bama"
- segir Björg Bjarnadóttir, sálfrœðingur, sem hefur unnið að rannsóknum á málþroska barna og unglinga
Hún var ekki orðin tíu ára þegar hún ákvað að leggja fyrir
sig umönnunarstörf. Sú ákvörðun breyttist ekki með árun-
um. Hún hefur unnið með börn, unglinga, þroskahefta,
fólk með geðræn vandamál, fengist við kennslu, rannsókn-
ir og ráðgjöf, haldið fyrirlestra og kynnst uppeldi og
umönnun á mjög breiðum grundvelli. Hún er að Ijúka
doktorsnámi við háskóla í Skotlandi. Umrædd manneskja
er Björg Bjarnadóttir, sálfræðingur, lektor við Háskólann
á Akureyri. Hún er í helgarviðtali í dag og ræðir m.a. um
rannsóknir á málþroska barna og nýjar hugmyndir í sálar-
fræði og geðlæknisfræði.
Blaðamaður Dags hitti Björgu á skrifstofu
hennar í gamla Húsmæðraskólanum við
Þórunnarstræti. Við hófum spjallið á örlítilli
kynningu. Björg sagðist vera af húnvetnsk-
um. þingeyskum og austfirskum ættum en
fædd og uppalin á Akureyri. Hún gekk í
Barnaskóla Akureyrar, var síðan í Gagn-
fræðaskólanum í tvo vetur en tók landspróf
í Reykholti. Fór þá í Menntaskólann á
Akureyri og brautskráðist þaðan 1972. Þá lá
leiðin suður til Reykjavíkur þar sem hún
hóf störf á Kleppsspítala. Um veturinn var
Björg komin til Vestmannaeyja og kenndi
hún þar í Gagnfræðaskólanum. í janúar
1973 brast á eldgos og hlýtur það að hafa
verið sérstök upplifun.
„Já, ég lenti í gosinu og það var sérstök
reynsla að vera í Vestmannaeyjum og kym
ast dugnaði fólksins. Það brást vel og rét
við þessum ósköpum og allir hjálpuðust að,
þannig að góð stjórn varð á öllum aðgerð-
um," sagði Björg.
Unglingar í hrakningum
Fljótlega eftir gosið og brottflutninginn úr
Eyjum tókst að koma saman skóla fyrir
Vestmannaeyingana í Reykavík og Björg
hélt áfram kennslu. Haustið 1973 innritaðist
hún í sálarfræði við Háskóla íslands og
samhliða nárni vann hún á Kleppsspítala,
nánar tiltekið á nýlega stofriuðu heimili fyrir
fólk með geðræn vandamál. Hún tók námið
að mestu utan skóla, fór norður til Akureyr-
ar og vann á Taugadeildinni, en náminu
lauk hún að mestu 1977. Þá var Björg kom-
in með tvö börn. Á árunum 1977-1981 vann
hún mest við kennslu og ráðgjöf í Hafnar-
firði og Reykjavík, m.a. í Unglingaathvarfi
Félagsmálastofnunar Reykjavíkur og hjá
Svæðisstjórn um málefni fatlaðra í Reykja-
nesi sem fulltrúi fræðslustjóra. í því starfi
fór hún heim til foreldra fatlaðra barna og
veitti ráðgjöf.
- Var þörfin fyrir sérstakt unglinga-
athvarf orðin merkjanleg á þessum árum?
„Já, þörfin var fyrir hendi þá og ég veit að
hún er enn meiri í dag, því miður. Ungling-
arnir komu úr margs konar umhverfi. Sumir
höfðu búið við mjög erfiðar heimilisaðstæð-
ur, aðrir höfðu flosnað upp úr námi, en erf-
iðast áttu þeir einstaklingar sem höfðu verið
á stanslausum hrakningum frá því þeir voru
börn. Flestir fagmenn gera sér grein fyrir
því nú að við þurfum meiri mannskap til
þess að sinna þessum málum þannig að það
sé hægt að halda betur utan um mál hvers
einstaklings og fylgja honum eftir og helst
að koma í veg fyrir að hann þurfi að skipta
oft um samastað.
Það kom í ljós hjá okkur að ef viðkom-
andi átti góðan að sem hann gat treyst og
trúði á hann, t.d. ættingja eða bónda sem
hann hafði verið hjá, þá varð það honum til
lífs í andlegum skilningi, en að sjálfsögðu
skiptir upplag og geðslag miklu líka.“
„Gott að koma aftur heim í MA“
Björg segir að ekki sé hægt að dæma „vand-
ræðaungling" sem vonlaust tilfelli.
„Það er ekki fyrirfram gefið þótt einhver
eigi mjög erfiðar uppvaxtaraðstæður að
hann verði vonlaus seinna í lífinu. Það er
mjög mikilvægt að unglingurinn hafi ein-
hvern til að tala við, einhvern sem trúir á
liann. Ég held að sá stuðningur sem t.d.
Rauða kross húsið veitir sé mjög mikilvægur
og margvísleg starfsemi Unglingaheimilis
ríkisins og veit að þar er unnið geypilega
gott starf."
Veturinn 1981 var Björg aftur komin í
Menntaskólann á Akureyri, nú sem sál-
fræðikennari og námsráðgjafi. Hún kenndi í
þrjú ár, aðallega almenna sálarfræði og
þróunarsálarfræði á félagsvísindabraut, en
einnig félags- og uppeldissálarfræði.
„Það var mjög gott að koma aftur heim í
MA. Þarna voru ennþá starfandi kennarar
sem höfðu kennt mínum árgangi og andinn
á kennarastofunni var mjög skemmtilegur.
Menn spiluðu Ólsen í frímínútum og höfðu
lag á að sjá bjartari hliðar tilverunnar."
- En segðu mér, svo við lítum aðeins um
öxl, hver var kveikjan að þínum umönnun-
arstörfum?
„Hugurinn hneigðist snemma til þessa
náms og sálarfræði þroskans. Ég var 9 ára
gömul þegar ég fór fyrst í sveit í Húna-
vatnssýslu og þar var mitt aðalstarf að passa
litla hreyfihamlaða stúlku. Það voru líka
miklar umræður á æskuheimili mínu um
mannúðarmál og barnavernd og ég varð
snemma ákveðin í því hvað ég ætlaði að
leggja fyrir mig.“
Rannsóknir á málþroska barna
út frá samhengi orða í texta
Haustið 1984 lá leið Bjargar til Skotlands.
Hún hóf master-nám í sálarfræði við Stirling
háskóla með áherslu á þróunarsálarfræði og
rannsóknir. Eftir hálft ár í sálfræðideildinni
bauðst henni að fara beint í doktorsnám við
rannsóknir á málþroska barna og unglinga.
Þessar rannsóknir eru mjög forvitnilegar og
bað ég Björgu að greina okkur nánar frá
þeim.
„Hvatinn að þessum rannsóknum sem ég
hef verið að vinna við kemur frá rannsókn-
um sem gerðar voru í kringum 1957 af
þekktum þróunarsálfræðingi, Heinz
Werner. Hann vildi reyna að bera saman
merkingarfræði orða út frá sögulegri mál-
þróun við þróun merkingar hjá börnum.
Hann vann með börn á aldrinum 6-13 ára og
lagði fyrir þau stakar setningar sem allar
innihéldu sama tilbúna orðið. Síðan áttu
börnin að segja hvað þetta nýja orð þýddi út
frá samhenginu í hverri setningu. Við í Stirl-
ing háskóla ákváðum að taka þetta rann-
sóknarsnið Werners upp en breyta því
þannig að tilbúna orðið var sett í sögu sem
var lesin upp fyrir börnin. Við töldum að
með því að hafa setningarnar í stærra heild-
arsamhengi, sem höfðaði meira til barn-
anna, þá værum við komin með frekari hlið-
stæðu við það sem gerist í daglegu lífi í stað
þess að sýna þeim stakar setningar á
spjöldum.
Niðurstöður Werners sýndu að börnin
voru orðin 11 ára þegar hópurinn í heild gat
svarað spurningunni um nýja orðið rétt. Það
reyndist hins vegar hærra hlutfall réttra
svara hjá yngri börnunum hjá okkur. Við
unnum með milli 400 og 500 börn frá 4-12
ára.
Börn geta svarað með teikningum
í stað orða
Ýmislegt hefur komið í ljós í rannsóknum
okkar sem bendir til þess að málið síist inn
hjá börnunum strax á unga aldri, án þess að
þau beiti sér sjálf meðvitað við að nema
málið. En vissuíega hefur áhugi og hvatning
mikið að segja líka og það að hafa fyrir því
að sinna máluppeldi barnsins.
Það var mjög algengt hjá yngstu börnun-
um í rannsóknunum að þótt þau gætu ekki
svarað því hvað nýja orðið þýddi þá gátu
þau stundum teiknað hlutinn sem orðið átti
að vísa til. Þau svöruðu rangt en teiknuðu
rétt og þarna virðist vera á ferðinni dýpri
óorðrænn skilningur hjá barninu sem stang-
ast á við getgáturnar sem það kemur með
þegar það reynir að svara beinum spurning-
um um merkingu orðsins.
í ljósi þessa hefur verið bent á að ef við
gerum of miklar kröfur til yngri barnanna
um orðræna útskýringu á merkingu orða
standast þau þær ekki og við getum leitt þau
afvega. Við þurfum að nálgast þau á annan
hátt og teikningarnar sýna að þau hafa þessa
þekkingu eða eru að afla sér hennar.
Rannsóknir okkar beinast að því að reyna
að skilja þróun merkingar orða hjá börnum
út frá texta sem þau heyra lesinn. Inn í þetta
fléttast nýjar hugmyndir um vitsmuna-
þroska barna. f sálarfræðinni og geðlæknis-
fræði eru í dag uppi hugmyndir um aukið
gildi erfða og mikilvægi líffræðilegra þátta.
Samkvæmt þessum nýju hugmyndum um
vitsmunaþroskann þá er ekki munur á eðli
hugsunar hjá barni og fullorðnum, eins og
Piaget hélt fram, en með aldrinum öflum
við okkur meiri þekkingar og við það erum
við að byggja upp þau hugtök sem við hugs-
um út frá. Samkvæmt þessu hefur 4-5 ára
barn sömu megind til hugsunar og eldra
barn, þó hún birtist á frumstæðari hátt, en
býr yfir minni þekkingu.“
„Þarf aö taka meira tillit til
persónulegra hæfíleika hvers barns“
Og gefum Björgu orðið áfram:
„Þessar hugmyndir ganga þvert á kenn-
ingar Piagets um stigskiptan vitsmuna-
þroska. Þær gera ekki ráð fyrir stigum held-
ur líta meira á einstaklinginn sem heild og á
þroskann sem samfelldan feril. Sumir fræði-
menn sem hafa verið í forsvari fyrir þessar
nýju hugmyndir leggja meiri áherslu á
erfðaþætti greindar og málgáfu.
Það er margt í niðurstöðum okkar sem
bendir til þess að við þurfum að endurskoða
hugmyndir um tengsl vitsmunaþroska og
málþroska. Við höfum séð 4ra ára barn fara
jafn vel í gegnum tilraunina og 8-9 ára
barn.“
- Telur þú nauðsyn á því að breyta nú-
gildandi kerfi í ljósi nýrra hugmynda, t.d. á
dagvistum eða í grunnskóla?
„Já, ég held að það sé æskilegt að breyta
núgildandi kerfi þannig að í viðleitni
kennara eða leiðbeinanda sé tekið meira til-
lit til persónulegra hæfileika hvers barns og
litið á einstaklinginn sem heild og gengið út
frá því að allir hafi til síns ágætis nokkuð.
Það þyrfti að gera kennsluna einstaklings-
hæfari.
Mér finnst skipta máli, t.d. í leikskóla eða
skólabekk, almennt viðhorf fóstrunnar eða
kennarans til mannsins. Ég held að það sé
tilhneiging til meiri mannúðarstefnu í heim-
inum í dag og að hún muni koma fram í því
að við munum reyna að vinna gegn dómum
á persónu barnsins í leikskóla og skóla. Við
munum hafa það að leiðarljósi að börnin
kunni öll að hafa sína sérstæðu greind til að
bera, en samhliða þurfum við að endur-
skoða mat okkar á vitsmunaþroska í skólun-
um, t.d. með því að koma með fjölbreyttari
verkefni þannig að vitsmunalegur stíll hvers
og eins fái að njóta sín.
í sambandi við dóma á persónuleika
manna held ég að einmitt í svona litlu sam-
félagi eins og okkar þar sem nándin er mikil
milli einstaklinga, sérstaklega úti á lands-
byggðinni, þá sé það mjög mikilvægt fyrir
þann sem stjórnar leikskóladeild eða skóla-
bekk að vinna gegn slíku. Mér finnst þessu
oft mjög ábótavant í samfélaginu.
Varðandi málþroskann, þá held ég að það
megi bjóða börnum upp á flóknari texta
fyrr, gæta þess að tala ekki „srnábarnamál“
og miðla til barnsins ást á málinu."
„Lífskjörin eru Iök“
Björg segir að grunnskólalögin frá 1976 hafi
margt til síns ágætis en það hefði líka þurft
að fækka í bekkjardeildum eða fá leiðbein-
anda inn í bekkinn með kennaranum. Hún
segir þó að bekkir séu nú oft fámennari og
merkja megi framför í skólakerfinu. Sem
foreldri tveggja barna segist hún ánægð með
þá uppfræðslu sem þau hafi fengið, bæði í
leikskóla og skóla.
Björg ræðir líka um þjóðfélagið og segir
það fjandsamlegt börnum að mörgu leyti.
Ungir foreldrar búi við mikið vinnuálag og
þau hafi lítinn tíma aflögu til að sinna börn-
um sínum. Þjóðfélagslegur veruleiki á
hverjum tíma hefur áhrif á uppvaxtar-
skilyrðin.
„Skýringin er ekki sú að allir séu að deyja
úr efnishyggju og vinni svona mikið til að
geta veitt sér alls kyns munað. Staðreyndin
er einfaldlega sú að lífskjörin eru lök, við
höfum það alls ekki eins gott og látið er
skína í og margir þurfa að vinna mjög mikið
til að ná endum saman. Þá finnst mér út í
hött að hafa eitt skattþrep. Þjóðfélagið ætti
að koma meira til móts við ungt fólk með
börn sem er að koma yfir sig húsnæði. Öll
þessi vinna og basl kemur niður á börnun-
um. Réttarstaða einstaklinga hér er einnig
oft bágborin, t.d. barna.
Við ræddum áfram um málþroska barna.
Björg segir að orðaforði barna sé geysileg-
ur, 5-6 ára barn skilur að meðaltali a.m.k.
2500-3000 orð og getur notað fimm til sex
orða setningar með réttri setningaskipan.
„Það er ekki nægjanleg skýring á þessum
orðaforða að börn hljóti markvissa kennslu
í meðferð málsins frá byrjun. Miklu frekar
má ætla að barnið nemi málið og merkingar
orða með því að heyra þau töluð í mismun-
Laugardagur 24. mars 1990 - DAGUR - 11
„Varóandi málþroskann, þá held ég að það megi bjóða börnum upp á flóknari texta fyrr, gæta þess að tala ekki „smábarnamál" og miðla til barnsins
ást á málinu,“ segir Björg. Mynd. KL
andi samhengi og vitund þess sjái um
úrvinnsluna auk þeirrar hvatningar, sem
samskiptin við aðra veitir barninu. Við
leggjum aðaláherslu á í okkar rannsóknum
að málið síast inn á fyrstu æviárunum, jafn-
vel án þess að barnið geri sér grein fyrir því.
Þess vegna skiptir máli hvað við segjum í
návist ungra barna, bæði varðandi málfar og
hugmyndir."
Erfðir og líffræðilegir þættir
Björg nefndi að ung börn læra marga
söngva með flóknum texta og þau læra sög-
ur utan að og leiðrétta jafnvel fullorðna ef
sögurnar eru ekki sagðar nákvæmlega orð-
réttar miðað við fyrri lestur. Slík örvun er
barninu mjög til góðs.
Hún ræddi einnig um vitsmunaþroska og
málþroska þroskaheftra barna og segir það
gefa villandi mynd þegar ákveðinn fullorð-
inn þroskaskertur einstaklingur sé t.d. sagð-
ur vera á stigi fjögurra ára barns hvað vits-
munaþroska snertir.
„Þroskaskertir eru mjög misvígir á hinurn
ýmsu sviðum vitsmunaþroskans. Á sumum
sviðum gæti þetta gilt en á öðrum alls ekki.
Mér finnst það hjálpa mér að hugsa út frá
heildrænum sjónarmiðum og að vitundin sé
margslungin og þroskamöguleikar mannsins
miklir.
Varðandi málþroska barna með Down's
syndrom t.d. þá eru þau gjarnan mjög
músikölsk og söngelsk og ég hef oft orðið
vitni að því að þessir einstaklingar kunna
ógrynni af söngvum sem þeir geta farið með
eins og hver annar. Þeir búa þarna yfir
þekkingu, sem þeir fá tjáð best á þennan
hátt og það er hæpin skýring að þarna sé
enginn skilningur að baki, bara utanaðlær-
dómur.
Einmitt núna er ég, ásamt kennurum mín-
um úti í Stirling, að fara af stað með sam-
starfsverkefni um málþroskarannsóknir
þroskaskertra. Prófessor minn úti, Ivana
Markova, hefur unnið rnikið að málefnum
fatlaðra og á sviði læknisfræðilegrar sálar-
fræði.
í því sambandi má líka nefna geðlæknis-
fræðina og nýjar hugmyndir varðandi erfðir
og líffræðilega þætti. Varðandi alvarlegri
geðsjúkdóma eins og æði/þunglyndi og
geðklofa, þá eru uppi hugmyndir um að litn-
ingar og þar með erfðir leiki stórt hlutverk í
sjúkdómnum æði/þunglyndi. Hins vegar
hallast menn að því að fósturskaði og áföll í
fæðingu, jafnvel vírussýkingar í miðtauga-
kerfi geti sett ákveðna röskun af stað sem
komi seinna fram sem geðklofi. Mér finnst
það hafa hjálpað mér í starfi að vinna út frá
þessum nýju hugmyndum. Þær gefa manni
svigrúm til að líta á þessa sjúkdóma sem
sjúkdóma en ekki að þeir einstaklingar sem
eiga við þessa tilteknu geðsjúkdóma að
stríða séu breyskir, eða að uppeldi foreldr-
anna á þeim hafi verið misheppnað. Hingað
til hefur umræða um mistök í uppeldi í
bernsku út frá hugmyndum Freuds oft verið
oftúlkuð og mistúlkuð og alið á sektarkennd
hjá foreldrum. En auðvitað er nauðsynlegt
að hver einstaklingur beiti sér sjálfur til auk-
innar sjálfshjálpar, en lifi ekki sem óvirkur
sjúklingur. Raunar gildir þetta um alla sjúk-
dóma.“
„Best að forðast allar öfgar“
Björg er enn í nánu samstarfi við Stirling
háskóla. Hún er að undirbúa ásamt sínum
aðalleiðbeinanda, Robin N. Campell, að
hluti af rannsóknargögnum þeirra verði
sýndur á fjórðu Evrópuráðstefnunni í þró-
unarsálfræði, sem haldin verður í Stirling
síðustu vikuna í ágúst, en í forsæti hennar
verður einn af þekktari yngri barnasálfræð-
ingum Breta, George Butterworth, sem er
yfirmaður sálfræðideildar Stirling háskóla.
„Ég vil taka það fram í sambandi við
rannsóknina að okkur hefur þótt alveg jafn
mikilvægt að skoða frammistöðu hvers ein-
staklings eins og hvers aldurshóps, því það
getur verið geysileg breidd í svörum ein-
staklinganna. í öllum svörunum eru
skemmtilegar útgáfur þar sem persónuleiki
barnanna og ýmsir aðrir þættir koma fram.
Það skiptir ekki bara máli hvort þau svara
rétt heldur líka hvernig þau svara. Einnig
teljum við að röng svör gefi innsýn í þróun
hugsunar barnsins á hverjum tíma."
- En hvað getur þú sagt mér um stöðuna
hér á landi út frá rannsóknum á málþroska
barna? Nú alast börn ekki upp við húslestra
og íslendingasögur heldur liggja yfir amer-
ísku sjónvarpsefni og myndböndum. Hefur
þetta skaðvænleg áhrif á móðurmál barna?
„Ef það er einhliða þá er það hættulegt,
bæði fyrir barnið og málið sem slíkt. Hins
vegar held ég að það sé æskilegt að börnin
fái alla blönduna, bæði þetta efni sem þú
nefndir og einnig ýmsar bókmenntir aðrar.
Grunnurinn að áhuga barnsins á rituðu máli
seinna er lagður nreð því viðnróti og þeirri
málörvun sem foreldrarnir gefa upphaflega
og síðan skólinn. Ég hef áhyggjur af því hve
íslensk börn lesa lítið í dag og mér finnst
þetta koma fram bæði í tali og rituðu máli.
Það vantar oft fjölbreytt orðaval og mér
finnst málfræðikunnáttu hafa farið aftur.
Hins vegar vil ég ekki gera of mikið vanda-
mál úr þessu, en það er spurning hvort það
er ekki of mikil mötun í skólakerfinu. Börn-
in venjast á að taka próf úr tilteknu efni sem
þau fá einhverjar spurningar úr í stað þess
að þeim sé vísað á bækur og látin afla sér
fróðleiks sjálf. En við gerum börnunum
engan greiða heldur nreð því að loka þau frá
sjónvarpsnrenningunni og lialda eingöngu
að þeim íslendingasögum og kjarnyrtu máli.
Þau gætu orðið félagslega afskipt og ég held
að þetta sé eins og með ýmsa hollustuhætti
að það sé best að forðast allar öfgar."
„Vantar fagfólk til starfa“
Eftir að hafa lokiö öilum rannsóknunr varð-
andi doktorsverkcfnið kom Björg aftur til
íslands síðla árs 1987. Hún kom heinr til að
skrifa doktorsritgerðina og nrun Ijúka henni
á næstu mánuðum. Hún hefur sjálf unnið
fyrir náminu síðastliðin tvö ár, var á tímabili
með öll sambýlin fyrir þroskahefta á Akur-
eyri og veitti síðan forstöðu nýstofnuðu
sambýli á Akureyri fyrir fólk nreð geðræn
vandamál, en því var konrið á fót í desem-
ber 1988. Þá hefur hún verið lektor í sálar-
fræði við Háskólann á Akureyri frá stofnun
hans. Þetta segir hún hafa verið fullmikla
vinnu enda tók hún sér frí frá sambýlinu í
febrúar.
Sambýlið við Álfabyggð er fyrsta sambýl-
ið fyrir fólk með geðræn vandamál fyrir
utan höfuðborgarsvæðið. Við höfunr áður
rætt við Björgu um þessa nýjung, nýjung
sem hún segir hafa gefist vel. Þetta hafði
verið baráttumál Geðverndarfélags Akur-
eyrar og ýmissa fagaðila um 15 ára skeið.
Þar er rými fyrir fimm einstaklinga og Kiw-
anismenn eru að vinna að endurbótunr í
kjallara fyrir hluta þess fjár sem safnaðist á
K-deginum síðastliðið haust. Eftir þær
breytingar verður hægt að taka 8-9 einstakl-
inga inn á þetta áfanga- og aðlögunarheim-
ili. G.eðdeild FSA er faglegur bakhjarl sam-
býlisins en starfið fer fram í samvinnu við
Félagsmálastofnun og Svæðisstjórn um
málefni fatlaðra, sem sér um rekstur sam-
býlisins.
„Það vantar tilfinnanlega fagfólk til starfa
á landsbyggðinni til að vinna að ýmsum
umönnunarstörfum inni í skólunum, á
stofnunum og sambýlum. Þetta er stað-
reynd. Á þessu svæði vantar okkur t.d.
hjúkrunarfræðinga, þroskaþjálfa og fóstrur.
Þetta mundi breytast ef faglært fólk af
menningarhorninu fyrir sunnan kæmi út á
land og ef okkur tekst að halda áfram upp-
byggingu Háskólans á Akureyri og mennta
slíkt fólk í framtíðinni," sagði Björg að lok-
um og sláum við hér botninn í þetta spjall.
SS