Dagur - 22.06.1991, Side 5

Laugardagur 22. júní 1991 - DAGUR - 5
í BRENNIDEPLI _____
Gjaldþrot Álafoss hf.
. TEKJUfí OG HAGN(TAP) S.lS.
Á VEfíDLAGI HVEfíS ÁRS 1981-1987
MILLJ.
TEKJUfí OG HAGN(TAP) GAMLA ÁLAFOSS
Á VERDLAGI HVERS ÁfíS 1981-1987
MILLJ.
-200
| Rekstrart.
[Hagn/Tap
1 t98t I 1982 1 1983 1984 1 1S85 1 1986 1 1987
165 226.8 394.8 631 750.1 667.6 891.1
-2.9 -7.2 18.4 1.8 -9.5 -134.3 -180.3
[ Rekstrart. Hagn/Tap
Gjaldþrot Álafoss hf. markar tíma-
mót í ullariðnaði á íslandi og at-
vinnumálum á Akureyri. Atburða-
rásin sem leiddi til gjaldþrotsins á sér
margra ára langan aðdraganda, en
síðustu daga og vikur hafa hlutirnir
gerst hratt. Álafoss hf. hefur sungið
sitt síðasta en vonandi á ullariðnað-
ur á Akureyri sér ennþá framtíð þótt
óljóst sé hvernig hún verður.
Skýrsla Ólafs Ólafssonar, forstjóra
Álafoss hf., til stjórnar fyrirtækisins
sem lögð var fram í síðasta mánuði
markar þáttaskil að því leyti að bent
er á tvo valkosti: Að treysta framtíð
og stöðu Álafoss hf., hins vegar að
fara í gjaldþrot. Síðari leiðin var far-
in vegna ákvörðunar ríkisstjórnar-
innar um að ekki yrði meiru opin-
beru fé veitt til að styrkja Álafoss
hf., sem hefur að sögn forsætisráð-
herra fengið á þriðju milljón króna
úr opinberum sjóðum frá árinu 1987.
Reyndar er ágreiningur uppi um
þessa upphæð, Ólafur Ólafsson hefur
mótmælt þessum tölum sem röngum.
Ullariðnaður í blóma á
7. áratugnum
Mikill uppgangur var í ullariðnaði
hér á landi frá byrjun sjöunda ára-
tugarins til ársins 1982. Á Akureyri
voru Sambandsverksmiðjurnar Gefj-
un, Iðunn og Hekla áratugum saman
stærstu vinnustaðir bæjarins og voru
á þeim tíma ein helsta rósin í hnappa-
gati SÍS. Iðnaðarbærinn Akureyri
stóð vel undir nafni á þessum árum,
þegar um og yfir 800 manns unnu við
Sambandsiðnaðinn. Verksmiðjurnar
voru sú kjölfesta sem bægðu árvissu
atvinnuleysi frá bæjarbúum en allt
fram yfir síðari heimsstyrjöldina var
það viðvarandi á Akureyri. Stórhug-
ur og kraftur samvinnumanna lyfti
grettistökum við uppbyggingu verk-
smiðjanna á Gleráreyrum og sú
starfsemi sem þar fór fram veitti
miklum auði í þjóðarbúið til Bæjar-
sjóðs Akureyrar og skapaði eins og
áður sagði hundruðum fjölskyldna á
Akureyri beint og óbeint framfæri
sitt.
Útflutningsverðmæti ullarafurða
landsmanna hefur dregist saman um
60% undanfarin níu ár. Flest fyrir-
tæki í ullariðnaði hafa verið rekin
með tapi þennan tíma og prjóna- og
saumastofum hefur fækkað um þrjá
fjórðu síðustu sex til sjö árin.
Ekki tókst að nýta góðu
árin sem skyldi
í skýrslu Ólafs Ólafssonar segir að
fyrirtækjum í íslenskum ullariðnaði
hafi ekki tekist að nýta góðu árin fyr-
ir 1982 til að þróa framleiðslu sína og
sækja fram á mörkuðum. Stærstu
vandamálin undanfarin tíu ár hafa
verið slæm efnahagsskilyrði, óða-
verðbólga, fastgengisstefna og slæm
samkeppnisaðstaða ntiðað við aðrar
útflutningsgreinar. Harðnandi sam-
keppni á erlendri grund hefur vegið
að ullariðnaðinum á íslandi á flestunr
sviðum.
Styrkur fyrirtækjanna
ofmetinn við sameininguna
„Gamli Álafoss hf. og Ullariðnaður
SÍS voru sameinaðir um áramótin
1987/1988. Við sameininguna var
styrkur fyrirtækjanna ofmetinn og ör
þróun til verri áttar á mörkuðum
vanmetin. Einnig sáu menn ekki fyrir
hina alvarlegu þróun sem var að eiga
sér stað í efnahagsmálum þjóðarinn-
ar og afleiðingum fastgengisstefn-
unnar á útflutningsiðnaðinn. Sam-
einingin tókst ekki í samræmi við
væntingar m.a. vegna meiri sölusam-
dráttar en gert hafði verið ráð fyrir
of stórs efnahags miðað við getu
fyrirtækisins. Sameiningin reyndist
mun erfiðari og dýrari í framkvæmd
en gert var ráð fyrir.
Álafoss hf. hefur verið rekinn með
gríðarlegu tapi allt frá sameiningu.
Forverar Álafoss hf., þ.e. gamli Ála-
foss og Ullariðnaður SÍS, voru einnig
rekin með miklum halla fyrir samein-
ingu og mun meiri en gert hafði verið
ráð fyrir þegar sameining átti sér
stað.
Verulegur árangur hefur náðst í
framleiðslu Álafoss hf. frá því eftir
sameiningu. Framlegð framleiðslu-
deildanna hefur aukist um allt að
49%, fastur kostnaður lækkaði um
51%. Veltufjármunir hafa lækkað
um 72% og fastafjármunir lækkað
um 54%.
Tap Álafoss hf. án afskrifta lækk-
aði um 77% frá 1989 til 1990 eða úr
607,9 milljónum í 140,9.
Eigendur, viðskiptabanki, sjóðir
og stjórnvöld hafa komið Álafossi hf.
til hjálpar með fjárhagslegum að-
gerðum til að forða fyrirtækinu frá
gjaldþroti. Þær aðgerðir hafa ekki
dugað til að tryggja stöðu fyrirtækis-
ins til lengri tíma.
Álafoss hf. er með um 600 millj-
óna króna neikvætt eigið fé. Fyrir-
tækið er komið í. þrot og verður ekki
rekið í óbreyttri mynd nema með
verulegum breytingum á efnahag fyr-
irtækisins og rekstri. Eigendur og
stjórnendur fyrirtækisins standa
frammi fyrir þeim valkosti að lýsa
fyrirtækið gjaldþrota eða freista þess
enn að bjarga því með miklum fjár-
hagslegum aðgerðum sem kunna að
reynast örðugar.
Varað við afleiðingum
gjaldþrots
Rekstarstöðvun og gjaldþrot Álafoss
hf. mundi hafa alvarlegar afleiðingar
fyrir lánardrottna fyrirtækisins,
starfsmenn og sauðfjárbændur. Um
370 manns vinna hjá Álafossi hf. og
um 80 manns hjá undirverktökum
fyrirtækisins. í þeim þremur byggð-
arlögum sem Álafoss hf. er með
rekstur er fyrirtækið með 3,5% til
6,5% af vinnumarkaði bæjarfélag-
anna. Ýmis fyrirtæki byggja rekstur
sinn beint eða óbeint á starfsemi Ála-
ígss hf.,“ segir í skýrslunni.
Þannig hljómuðu orð forstjórans
um stöðu fyrirtækisins rétt fyrir
gjaldþrotið sem nú er orðið stað-
reynd. Undanfarið hefur mikið verið
rætt um tap ríkisins og annarra vegna
gjaldþrotsins. Lítið hefur hins vegar
verið rætt um þann mikla auð, at-
vinnu og tekjur sem Gefjun, síðar
Ullariðnaður Sambandsins og Fata-
verksmiðjan Hekla sköpuðu áratug-
um saman, fjölmörgum landsmönn-
um til hagsbóta. Þann þátt er ekki
unnt að slíta úr samhengi við heildar-
myndina.
Iðnaðardeild Sambandsins hóf út-
flutning á á teppum og peysum til
Sovétríkjanna árið 1960. Sovétríkin
hafa verið stærsti og mikilvægasti
kaupandi íslenskra ullarvara um nær-
fellt þriggja áratuga skeið. Verðið
sem Sovétmenn hafa greitt hefur ver-
ið lægra en verð á Vesturlöndum, en
magnið hefur bætt það upp. Auk
þess eru framleiddar sérstakar vörur
til útflutnings á þennan markað sem
seljast lítið eða ekki á aðra markaði.
í daglegu tali ræddi starfsfólk Heklu
t.d. um „Rússapeysur." Tryggur
markaður fyrir mikið magn gerði af
verkum að unnt var að halda vöru-
verðinu í lágmarki og tryggja um leið
að hjól atvinnulífsins gátu snúist.
Árið 1969 urðu þær breytingar í
ullariðnaði hér á landi að markaðir
fyrir íslenska ull, þ.e. vélprjónaðan
fatnað, fóru að opnast á Vesturlönd-
um. Einnig jókst útflutningur á
handprjónuðum lopapeysum og
lopa. Blómaskeið þessa útflutnings
stóð nær óbreytt til 1984 en þá sner-
ist dæmið við til hins verra.
Hallar undan fæti
Hlutur Álafoss hf. í heildarútflutn-
ingi landsins á ullarvörum var 87,6%
í fyrra. Mikilvægustu markaðirnir
voru, fyrir utan Sovétríkin, Banda-
ríkin, Bretland, Þýskaland og Kan-
ada. Þessir markaðir keyptu álíka
mikið, talið í tonnum, árið 1981. Síð-
an hefur stöðugt hallað undan fæti.
í skýrslu Ólafs Ólafssonar segir að
vanda ullariðnaðarins megi að ntiklu
leyti rekja til þess að efnahagsstefna
íslenskra stjórnvalda miðist að stór-
um hluta við hagsmuni sjávarútvegs-
ins. Á níunda áratugnum versnaði
samkeppnisstaða annars útflutnings-
iðnaðs en sjávarútvegs um nærfellt
helming, miðað við árið 1983 og
næstu ár þar á eftir.
„Afkoma gamla Álafoss hf. og
Ullariðnaðar SÍS var slæm frá árinu
1981 allt til sameiningar fyrirtækj-
anna um áramótin 1987-1988. Af-
koma áranna 1985 til 1987 var þó
verst en þau ár tapaði Ullariðnaður
SÍS um 12,5% af veltu deildarinnar
og garnli Álafoss hf. um 15,4% af
veltu fyrirtækisins. Er þá búið að
draga frá áhrif söluhagnaðar hjá
gamla Álafossi hf. en hann seldi eig-
anda sínum, Framkvæmdasjóði ís-
lands, mikið af eignum á sameining-
arárinu er skilaði um 114 milljóna
króna söluhagnaði hjá fyrirtækinu.
Til að sporna við hinni skelfilegu
þróun sent verið hafði á rekstri fyrir-
tækjanna og reyndar allri iðngrein-
inni í landinu voru gamli Álafoss hf.
og Ullariðnaður SÍS sameinaðir í eitt
fyrirtæki frá og með 1. janúar 1988.
Aðalmarkmið sameiningar voru að
draga úr afkastagetu, lækka hlutfall
fasts kostnaðar, auka markaðsþekk-
ingu og endurskipulagning nýs fyrir-
tækis til lækkunar fjármagnskostnað-
ar.
Sameiningin stóðst ekki
væntingar eigenda
Ljóst er að sameining fyrirtækjanna
tókst engan veginn í samræmi við
væntingar eigenda. Það var hinsvcg-
ar ljóst strax á fyrsta starfsári fyrir-
tækisins að ýmsar forsendur sem
stuðst hafði verið við í undirbúningi
sameiningarinnar voru ekki réttar.
Er einkum átt við afkomu gamla
Álafoss hf. og Ullariðnaðar SÍS árið
1987 og þróunina í efnahagsunthverf-
inu en þá var fastgengisstefnan alls-
ráðandi.
Sá efnahagur sem Álafoss hf. fór
af stað mcð 1. janúar 1988 var 140%
hærri en heildarvelta fyrirtækisins
árið 1988. Fyrirtækið átti alltof mikl-
ar eignir miðað við umsvif reksturs-
ins enda notaði það ekki stóran hluta
fasteigna þess. Eignir Álafoss hf.
hafa lækkað um 62,4% frá samein-
ingu miðað við uppreiknað verðmæti
samkvæmt byggingarvísitölu
31.12.90.
Bókfærðar eignir Álafoss hf. voru
svipaðar og samanlagðar eignir
gamla Álafoss hf. og Ullariðnaðar
SÍS árið 1987. Eignir gamla Álafoss
hf. lækkuðu vegna sölu eigna til Frant-
kvæmdasjóðs (bókfært verð um 157
millj.) en bókfært verðmæti eigna
sem lagðar voru fram af SÍS hækkaði
um 141 milljón.
Segja má að allt frá upphafi hafi
Álafoss hf. verið í fjárhagslegri
endurskipulagningu. Eignir hafa ver-
ið seldar og skuldbreytingar átt sér
stað auk nýs hlutafjár. Eigendur
fyrirtækisins hafa í tvígang aukið við
eigið fé Álafoss hf. strax árið 1988 og
einnig árið 1989, auk þess að leysa til
sín viðskiptakröfur sem lagðar voru
fram sem fullgildar eignir við samein-
ingu.
Allverulegt tap hefur myndast við
sölu hinna mismunandi eigna og var
stór hluti þeirra seldur á nauðungar-
uppboði þar sem veðhafar leystu eign-
irnar til sín. Verömæti veltufjármuna
skilaði sér ekki eins og vænst hafði
verið.
Margar skýringar
á hallarekstrinum
Sameining gantla Álafoss hf. og
Ullariðnaðar SÍS var mun flóknari og
erfiðari í framkvæmd en gert hafði
verið ráð fyrir. Álafoss hf. hefur því
verið rekinn með stórfelldum halla
allt frá stofnun. Kernur þar margt til
utnfram þær skýringar er gefnar hafa
verið varðandi sölusamdrátt og aðrar
ytri aðstæður. Mikið umrót var á
rekstri fyrirtækisins við sameining-
una, bæði úti á mörkuðunum og eins
í daglegum rekstri fyrirtækisins, og
þá einkum vegna mikilla uppsagna
starfsfólks. Fyrirtækin voru samein-
uð á viðkvæmum tímum m.t.t. sölu
og markaðsstarfs en það hefst í upp-
hafi hvers árs.
Fastgengisstefna áranna 1986 til
1988 knúði stjórnendur Álafoss hf.
til þess að freista þess að hækka verð
afurðanna, einkum fatnaðar, mjög
mikið árið 1988. Erlendir ráðgjafar
færðu að því sterk rök að íslenskur
ullarfatnaður hefði ekki hækkað til
samræmis við annan fatnað sem hann
var í samkeppni við. Svo virðist sem
ekki hafi verið tekið nægjanlegt tillit
til þess að fatnaðurinn var á niðurleið
í „líftímahring" sínunt og ollu þessar
verðhækkanir enn frekari sölusam-
drætti og ntun nteiri en stjórnendur
fyrirtækisins höfðu gert ráð fyrir.
Állur kostnaður samfara santeining-
unni, lokun framleiðsludeilda og til-
flutningur véla og tækja var greiddur
af Álafossi hf. Það sést m.a. á því að
„önnur gjöld“ í rekstrarreikningi hafa
verið gríðarlega há öll árin,“ segir í
skýrslunni um stöðu Álafoss hf.
Margir hafa velt fyrir sér hvort
sameiningin hafi verið þvinguð fram
á sínum tíma. Dagur hefur heimildir
fyrir því að Frantkvæmdasjóður, sem
átti gamla Álafoss, ætlaði að auka
hlutafé sitt í því fyrirtæki á árinu
1986 en það fylgdi sögunni að ef
þessi tvö fyrirtæki sameinuðust gæti
framlagið runnið til þeirra beggja.
Staða Sambandsins var slík á þeim
tíma að það gat ekki mætt þessu með
santsvarandi hlutafjáraukningu til að
styrkja sinn ullariðnað á Akureyri.
Santbandið hefði orðið að loka sín-
um ullariðnaði vegna erfiðleika fyrr
en seinna vegna þess ástands sem
skapast hafði, m.a. vegna þess að
gamli Álafoss hafði kontið inn í
Sovétmarkaðinn fyrir tilstilli ís-
lenskra stjórnvalda. Þar varð verð-
lirun í kjölfar þess að fyrirtækin tvö
fóru að keppa og bjóða verð niður
hvort fyrir hinu. Kunnugir menn ótt-
uðust að ullariðnaðurinn myndi stór-
skaða Sambandið og a.m.k. taka
skinnaiðnaðinn nteð sér í fallinu að
öllu óbreyttu. Fyrir sameininguna
var t.d. 25% tap fyrir fjármagnsliði á
Ullariðnaði Sambandsins. Þetta var
svo glórulaust dæmi að áfram varð
ekki haldið að óbreyttu.
Skilaboðum var komið til Ullar-
iðnaðar Sambandsins frá Frant-
kvæmdasjóði unt að til Stæði að
leggja aukið hlutafé að upphæð 350
milljónir króna í gamla Álafoss árið
1986. Þetta hefði skapað gamla Ála-
fossi yfirburðastyrk til að skjóta
Ullariðnað Sambandsins í kaf á
skömmum tíma, þar sem Sambandið
gat ekki mætt svo stóru hlutafjár-
framlagi ríkisins. Hin hliðin á pen-
ingnurn var sú að Sambandið hafði
hvort eð er ekki bolmagn til að halda
ullariðnaðinum áfrant innan sinna vé-
banda.
Eftir sameininguna héldu markað-
irnir áfrant að dragast saman, heims-
ntarkaðurinn fyrir ullarvörur hefur
hrapað niðurogsnarminnkað. Gamli
Álafoss reyndist einnig vera miklu
skuldugri en menn héldu þegar geng-
ið var til sameiningar fyrirtækjanna.
Hvernig á því stóð að svo var hefur
aldrei verið útskýrt.
Stofnun Álafoss hf. var úrslitatil-
raun til að bjarga stórrekstri í ís-
lenskum ullariðnaði. Fyrsta markmið-
ið var að ná framlegð upp í fjármagns-
liðina og treysta því að fá mætti lán-
ardrottna til að afskrifa eitthvað af
skuldunum á móti framlegð. EHB