Þjóðviljinn - 23.01.1943, Blaðsíða 3

Laugardagur 23. janúar 1943-
ð
þJðOVHIINII
Útgefandi:
Sameiningarflokkur alþýðu
Sósíalistaflokkurinn
Ritstjórar:
Einar Olgeirsson (áb.)
Sigfús Sigurhjartarson
Ritstjóm:
Hverfisgötu 4 (Víkingsprenti
Sími 2270.
\fgreiðsla og auglýsingaskrif-
stofa, Austurstræti 12 (1. hæð)
Sími 2184.
Víkingsprent h.f., Hverfisgötu 4.
Framkvæmdirnar. >
Frásagnirnar um verðhækk-
anir þær, sem Jón Ivarsson
hefur framkvæmt í Horna-
firði þvert ofan í landslög,
hafa vakið mjög mikla at-
hygli. Af hálfu Sósíalista-
flokksins var um þaö spurt í
þingi í fyrrad, hvort maður,
er slíkt aðhefðist, yrði látinn
sitja í þessu barátturáði gegn
dýrtíðinni. — Ríkisstjómin
færðist undan beinum
svörum, en auðsætt virt-
ist að ekki yrði við það unað
að slíkur maður sæti þar
áfram.
Þá vekur það eðlilega mikl-
ar grunsemdir um græsku að
þeir Oddur Guðjónsson og
Jón Ivarsson skuli látnir hætta
störfum hjá Verzlunarráðinu
og Kaupfélaginu á Hornafiröi.
Það álit skapast eðlilega. að
þetta sé aðeins til málamynda
til þess að fullnægja orðum
laganna um viðskiptaráð. Og
þó er því orðalagi ekki einu
sinni fullnægt meir en svo að
Jón ívarsson mun vera áfram
í stjórn S. I. S. j
Fyrirspum kom fram um
það í þinginu hvaða laun
nefndarmenn í Viðskiptaráði
hefðu. Það þótti einkennilegt,
ef menn gætu hætt vellaun-
uðum störfum fyrir nefndar-
starf með venjulegri nefnda-
borgun, eins og ætlast var til
að meðlimir Viðskiptaráðs að
undanteknum formanni
hefðu. — Ríkisstjómin svar-
aði ekki.
Skipunin í Viðskiptaráð er
ein af hennar fyrstu fram-
kvæmdum, sem hún vill láta
dæma sig eftir. Hún fær áfell-
isdóm fyrir þá skipun. Og
hún treystist ekki sjálf til þess
að verja þá skipun fyrir Al-
þingi. Og hún liggur undir
grun um að hafa látið valda-
miklar klíkur í þjóðfélaginu
ráða geröum sínum í svona
máli, — á sama tíma sem
hún frábiður sér afskipti Al-
þingis og hafnar vinsamlegri
samvinnu viö það um skipun
ráðsins.
Slfkt kann ekki góðrí lukku
að stýra.
Það er nú að koma til fyrstu
verulegu framkvæmdanna á
lögum þeim, sem Alþingi hef-
ur samþykt eftir beiðni ríkis-
stjórnarinnar.
Verði þær víða eins og með
skipun Viðskiptaráðs þá er
ekki á góðu von.
ÞJÖÐV1E3 Ififl
at\ .........
Svcrrír Krísfjánsson:
Hafnarstúdeutinn
Ræða flutt á 50 ára afmælishófi Hafnarstúdenta Reykjavík, 21 janúar 1943
í kvöld er hálf öld liðin síðan
stofnað var Félag íslenzkra stúd-
enta í Kaupmannahöfn. Á þessu
kvöldi fer vel á því, að minnzt
sé hins íslenzka Hafnarstúdents,
hins íslenzka menntamanns. sem
var lærður 1 kongsins Kaupin-
hafn. Því að hinn íslenzki Hafr.-
arstúdent er merkur þáttur ís-
lenzkrar sögu, íslenzkra bók-
mennta og íslenzkrar hugsu.nar.
í liðlega þrjár aldir fór til Kaup-
mannahafnar meginþorri ís-
lenzkra menntamanna, þeirra er
léttu heimdraganum og sóttu sér
æðri menntun en þá, sem ís-
lenzkir skólar fengu látið í té.
Um langan aldur var íslenzka
stúdentanýlendan í Kaupmanna
höfn eina bandið, er batt ísland
við umheiminn og menningu
hans. Þegar heim var haldið
varð íslenzki Hafnarstúdentinn
boðberi Evrópu á Fróni. En hann
var ekki aðeins boðberi erlendr-
ar menningar. Hafnarstúdent-
inn vaknaði fyrstur allra íslend
inga til þjóðlegrar sjálfsvitund-
ar, sem knúð hefur síðan fram
sjálfræði íslands í atvinnuleg-
um og pólitískum efnum. Draum
inn um að eyjan hvíta á sér
enn vor ef fólkið þorir dreymdi
menn fyrst í Kaupmannahöfn, 1
vistarverum Garðs, í loftlágum
herbergiskytrum Kaupmanna-
hafnar. í Höfn varð hinn ís-
lenzki stúdent oddviti íslands.
Hann túlkaði vonir þess, hina
duldu þrá þjóðarinnar og stund-
um kannski líka tálvonir henn-
ar. í Kaupmannahöfn varð ís-
lenzki stúdentinn íslendingur í
orðsins sönnu merkingu um leið
og hann varð Evrópumaður. í
Kaupmannahöfn fannst honum
íslandi ekkert ómáttugt, þótt
hann ætti sjálfur stundum ekk-
ert hreint um hálsinn eða þótt
„vér bærum belgi svanga“, eins
og Eggert Ólafsson kvað.
1.
Utanfarir íslendinga eru jafn-
gamlar íslands byggð. í heiðn-
um sið leituðu íslenzk ungmenni
sér frama erlendis, í víking og
svaðilförum eða unnu sér frægð
ar og gulls með dýrum drápum.
Þegar ísland innlimaðist hinu
kaþólska kirkjusamfélagi lá leið
ungra íslendinga til mennta-
setra Evrópu, í Frakklandi, Eng-
landi og Þýzkalandi. — Útþrá
þeirra. er heima sátu í fásinninu,
sveipaði dvölina erlendis dular-
fullum þjóðsagnablæ: Sæmund-
ur fróði gengur í Svartaskóla,
lærir hjá miklum meistara, sjálf
um myrkrahöfðingjanum, verð-
ur honum yfirsterkari og leitar
út til íslands aftur.
Þorlákur biskup helgi, er Hafn
arstúdentar eru vanir að blóta
á ári hverju, snýr einnig heim
aftur eftir nám í Lincoln á Eng-
landi, og höfundur lífssögu hans
gefur honum fegursta vitnis-
burðinn, sem íslenzkur mennta-
maður hefur hlotið: Hann hafði
sér að fararblóma lærdóm og
lítillæti.
Þetta var á þjóðveldisöldinni,
er íslendingar sóttu menntun
sína til sundurleitustu þjóðlanda
Evrópu. Á fyrri hluta 16. aldar
verður íslenzkum menntamönn-
um tíðförult til Þýzkalands. En
á þeaeari umbrotasömu öld siða-
Sverrir Kristjánsson.
skiptanna, en einkum er líður að
lokum hennar, að straumur ís-
lenzkra utanfara beinist æ meir
til Kaupmannahafnar og hins
unga háskóla við Eyrarsund.
Kaupmannahafnarháskóli var
stofnaður árið 1479, en lengi var
honum þröngur stakkur skorinn.
Siðskiptin í Danmörku gerðu
hér á mikla breyting. Hinn nýi
siður var í kennimannahraki,
eins og vonlegt var, og Kristján
III. Danakonungur veitti allríf-
legt fé til Kaupmannahafnarhá-
skóla, enda hafði hann af nógu
að taka, þar sem voru hinar ka-
þólsku kirkjueignir, er hann
hafði slegið hendi sinni á.
Háskólanum var gefin ný
skipulagsskrá, sem að mestu var
sniðin eftir tilhögun háskólans
í Vittenberg, höfuðvígi lútersk-
unnar í Þýzkalandi.
Friðrik konungur II. bjó mjög
rausnarlega að stúdentum há-
skólans og gaf Kaupmannahafn-
arháskóla miklar jarðeignir og
tíundarafgjöld og varð 100 stúd-
entum veitt fyrir það ókeypis
uppihald í háskólanum. Tíu ár-
um síðar, 15*79, veitti konungur
íslenzkum stúdentum sérstök
fríðindi, sem voru fólgin í því,
að þeir fengu þegar í stað ókeyp-
is uppihald í háskólanum, en
þurftu ekki að bíða í eitt ár, eins
og reglugerðin mælti fyrir og
danskir stúdentar urðu að sætta
sig við. — Þetta var upphaf að
Garðstyrk íslenzkra Hafnarstúd-
enta.
En í sama mund og Kaup-
mannahafnarháskóli efldist að
veraldarauði urðu mikil um-
skipti á högum íslands og af-
stöðu þess til hins erlenda valds,
er það laut. í öðrum löndum
urðu siðaskiptin upphaf að þjóð-
legri vakningu, er reis öndverð
gegn álögum og fjárkvöðum
hinnar alþjóðlegu kirkju. En á
íslandi varð hrun kaþólskrar
kirkju í sama mund hrun efna-
legs og þjóðlegs sjálfstæðis vors.
Allt fram að siðaskiptum höfðu
hinir fornu innviðir hins ís-
lenzka þjóðfélags staðið af sér
öll veður. En upp úr siðaskipt-
imum óx hið danska konungs-
vald hér á landi um allan helm-
ing. Danskra áhrifa um stjórn-
gæzlu og atvinnuhætti gætti æ
meir. Verzlun landsins var ein-
okuð í höndum Dana. Nær öll
viðskipti vor við umheiminn
urðu samskipti við Danmörku.
Og nú voru utanfarir íslenzkra
menntamanm nser eingöngú
farnar til Kaupmannahafnar, í
rúmar þrjár aldir má það heita
undantekning, ef íslenzkur stúd-
ent leitar sér menntunar ytra
utan Danmerkur. Þar voru ís-
lenzkum stúdentum búin þau
fríðindi, er gerðu þeim kleyft að
stunda nám erlendis, og hinu
danska konungsvaldi var það
brýn nauðsyn, að hafa á að skipa
á íslandi innlendum embættis-
mönnum, sem fengið höfðu
menntun sína í hinum konung-
holla háskóla Kaupmannahafn-
ar. Andlegir og veraldlegir valds
menn íslands voru nú allir orðn-
ir konunglegir embættismenn og
öruggasta leiðin til að blása í þá
anda rétttrúnaðarins og konung-
hollustunnar var að móta upp- :
fræðslu þeirra í dönskum há- !
skóla. Kristján IV. Danakonung- i
ur lagði því ríkt á við íslenzku
biskupana, að þeir sendu a. m.
k. einn daglegan nemanda frá
hvorum biskupsstólanna til
Kaupmannahafnar á ári hverju,
og hét þeim íslendingum, er
nám stunduðu á háskólanum í
Kaupmannahöfn, forgangsrétt
að embættum á íslandi. Rektor-
ar stólsskólanna voru nú alla
jafna háskólagengnir menn,
sömuleiðis allmargt presta og
háttsettra embættismanna.
í 3 aldir var Kaupmannahafn-
arháskóli Alma mater — mennta
móðir íslenzkra stúdenta. Því
hefur ósjaldan verið haldið fram,
að Hafnardvöl íslenzkra stúd-
enta hafi verið þeim óholl á
marga lund. Þeir hafi fyrir þá
sök orðið eintrjáningslegir í
hugsunarhætti, athugað öll við-
fangsefni í gegnum dönsk gler-
augu. Um það má deila enda-
laust. En um hitt verður ekki
deilt, að Kaupmannahöfn var oss
íslendingum vegurinn til Evrópu
um þriggja alda skeið. Á ömur-
legustu stundum sögu vorrar, í
einangrun og umkomuleysi,
gátu örfáir íslenzkir námsmenn
í Kaupmannahöfn haldið leið-
inni milli íslands og umheimsins
auðri. Kaupmannahöfn var sú
borg á Norðurlöndum, sem næst
lá þjóðbrautum evrópskrar
menningar. Vér íslendingar átt-
um ekki í annað hús að venda í
menningarlegum efnum, og þótt
vér höfum numið með dönskum
sjónglerum, þá eru gleraugun þó
blindunni betri.
Danmörk bar að vísu lengi á
sér útkjálkabrag. En þó voru
það mikil viðbrigði íslenzkum
bændasonum dreifbýlisins, að
koma til Kaupmannahafnar, þar
sem fjölbreytt borgarmenning
hafði risið upp í skjóli konungs-
hylli og verzlunarfríðinda, Á ís-
landi var ekki annað þéttbýli en
nokkrar verstöðvar, í byrjun 19.
aldar er Reykjavík aðeins al-
danskt þorp, þar sem íslenzk
menning átti sér ekkert frið-
land. En hin turnfagra borg við
Eyrarsund bauð vaðmálsklædd-
um stúdenti íslands flest það, er
ungur maðnr þráir: einveru til
náms og gamvistir til nautna. Og
HafnardvÖIin varð íslendingum
ekki aðeins tækifæri til að njóta
lystisemda heimsins við nám og
saklaust svall. Borgin brýndi ís-
lendingslund hans. Hafnarstúd-
entinn minnist þess við fótmál
hvert, að hann átti annan upp-
runa, mýkri undir fótinn, en
þessi steinlögðu stræti. í útlönd-
um finna menn oft föðurland
sitt.
íslenzki Hafnarstúdentinn var
fulltrúi blásnauðrar, fábrotinnar
þjóðar, og hann fekk ekki kom-
izt hjá þeirri vanmáttarkennd,
sem einkennir smælingjann með
al stórþjóða. En vanmáttartil-
finning hans gat snúizttilbeggja
skauta: hann gat lagzt hundflat-
ur fyrir hinu framandi um-
hverfi, hann gat reynt að færa
sig úr flíkum íslendingsins, varp
að af sér sínum náttúrlega ham
og gerzt flysjungur, sem hvorki
var danskur né íslenzkur. En
vanmáttarkenndin gat einnig
snúizt yfir í andóf, hann gat
vaxið bæði sem maður og íslend-
ingur í samvistunum við hið er-
lenda umhverfi. Það má segja
það íslenzkum Hafnarstúdentum
til hróss, að þeir völdu síðari
kostinn.
Metnaður þeirra og sjálfsvit-
und óx í átökunum, sem óhjá-
kvæmilega urðu með þeim og
hinum danska gestgjafa. — Þeir
voru fámennur hópur í varnár-
afstöðu hjá drottnandi þjóð, sem
sýndi þeim ekki sjaldan hroka
og gat stundum verið undarlega
skilningssljó á hagi íslands, eins
og títt er um þjóðir, sem kennt
hafa sætleika valdsins. Það varð
því löngum kynfylgja íslenzkra
Hafnarstúdenta, að þeir vildu ó-
gjarnan láta hlut sinn fyrir Dön-
um, ekki heldur í óbreyttum á-
flogum, eins og þegar Skúli
Magnússon lumbraði á nokkrum
dönskum lögreglumönnum til
þess eins að sýna þeim, að ís-
lendingar hefðu enn krafta í
kögglum.
Á Hafnarslóðum gat íslenzki
stúdentinn litið ættjörðina í hill-
ingum fjarlægðarinnar, og þar
fékk hann tækifæri til saman-
burðar á danskri grózku og ís-
lenzkum hrjóstrum:
Blómgan Sjálands víðan völl
vænni hygg ég ekki,
en íslands háu helgu fjöll
hulin silfurmekki,
segir Bjarni Thorarensen ungur
á Hafnarárum sínum. í huga
Hafnarstúdentsins varð ísland
Fjallkonan á öldum Atlanzhafs-
ins. Fjallkonuhugtakið, sem enn
er varla horfið úr íslenzkum ætt
jarðarljóðum er til orðið í Kaup
mannahöfn og Hafnarstúdent er
höfundur þess. Hið mikla ís-
lenzka alþýðuskáld sá ættjörð-
ina beinabera með brjóstin vis-
in og fölar kinnar, og var það
víst sönnu nær. En í augum
Hafnarstúdentsins var hún
þroskuð kona, sem beið eftir
þeim svein er leysti hana úr
böndum.
3.
Það hefur verið sagt um oss
íslendinga, að samþykktir láti
oss verst. Sú varð lengi einnig
raunin meðal íslenzkra stúdenta
í Kaupmannahöfn. Það virðist
hafa verið töluverðum erfiðleik-
um bundið að halda uppi skipu-
lögðum stúdentafélagsskap með-
al íslendinga í Kaupmanna-
höfn. Frá 18. öld er kunnastur
Frajnh. á 4. siðu