Þjóðviljinn - 07.03.1944, Page 2

I
ÞJÓÐVILJINIV
Þriðjudagur 7. marz 1944.

Framságnræða Bry njólfs Bjarnasonar við 2. umr. síjórn-
arskrárfrnmvarpsins í eíri deild Alþingis, 4. marz 1944
(Hér fer á eftir útdráttur
úr ræðu Brynjólfs Bjarnason-
ar er hann flutti sem fram-
sögumaður stjórnarskrár-
nefndar efri deildar Alþingis
við 2. umr. stjómarskrárfrum
varpsins í efri deild á laugar-
daginn).
Samþykkt þessa frumvarps
mun jafnan verða talinn einn
merkasti viðburðurinn í sögu
íslands.
Þegar frumvarp þetta tek-
ur gildi sem lög, og það von-
um vér flestir að verði eigi
síðar en 17. júní 1944, er stig-
ið lokaskrefið í hinni stjóm-
arfarslegu sjálfstæöisbaráttu
íslendinga, enda þótt vel megi
vera að við eigum enn langa
og erfiða sjálfstæðisbaráttu
fyrir höndum.
Stofnim lýðveldis og sam
þykkt hinnar nýju stjómar-
skrár er rökrétt afleiðing af
skilnaði íslands og Danmerk-
ur.
Allir íslendingar munu nú
vera sammála um, að stjórn-
skipulag islands skuli vera
lýðveldi, þegar landið losnar
að fullu úr stjómskipulegum
tengslum við önnur ríki. Um
það er nú enginn ágreining-
ur.
Rök þau, sem að þsssu
hníga, er ekki einungis hinn
sögulegi arfur íslendinga, —
islendingar hafa aldrei haft
innlendan konung, svo hug-
myndir þjóðarinnar um kon-
ungsvald hafa því jafnan
verið og em enn tengdar við
erlenda yfirdrottnun. — Kon-
imgsvald og lýðræði í raun-
hæfum skilningi beggja hug-
takanna eru í rauninni ósam-
rímanleg.
í þeim lýðræðislöndum sem
enn hafa konung yfir sér, er
konungsvaldið ekki annaö en
leifar fomra, sumsstaðar æva-
fornra, stjórnarhátta, leifar
þjóöskipulags sem fyrir löngu
er liðið imdir lok.
Það er því hverjum manni
Ijóst hverjar sögulegar stoðir
renna undir það, aö þaö
hvarflar naumast að nokkr-
um íslending, aö vér tökum
upp annað stjórnarform en
lýðveldi, þegar vér ráðum
sjálfir öllum málum vorum.
Alþingi hefur þegar tekið
skýra afstöðu til þessa máls,
og það alveg einróma. Þaö
var gert með hinni einróma
samþykkt' Alþingis frá 17.
maí 1941, og jafn einróma
með stjórnarskrárbreyting-
unni frá 1942, sá ágreining-
ur, sem var um það mál var
annars eölis.
. En það eru nú ekki lengur
aðeins sögulegar stoðir sem
renna undir ákvöröun vora
um stofnun lýðveldis.
Þó að það stjómskipulag,
sem vér höfum búiö við síðan
1940, er vér tókum öll vor mál
i eigin hendur, sé að formi til
konungsstjórn, þá er það i
engu frábrugðið stjórnarfan
þeirra lýðvelda, sem algeng-
ust eru í Evrópu. Þjóðhöfð-
inginn, sem fer með æðsta
valdið, er kosinn af fulltrúa-
samktmdu þjóðarinnar.
Þar sem nú hefur verið
horfið að því ráði, samkvæint
stjórnarskrárbreytingunni frá
1942, að gera nú engar aörar
breytingar á stjórnskipulögum
landsins en þær, sem leiða af
skilnaðinum við Danmörku og
þvi að æðsta valdið er fært
inn í landið, veröur samþykkt
þessarar stjórnarskrár í raim
og veru lítiö annað en staö-
festing á „status qíio“, stað-
festing þess ástands sem er í
stjórnarskipulagslegum efmun.
Það er því fjarri því, að nokk-
ur skyndileg breyting verði á
högum ísiendinga með sam-
þykkt þessa frumvarps.
En stofnun hins íslenzka
lýðveldis er engu að síður stór
merkur viðbmður.
Réttarstaða íslands er nú
endanlega og óafturkallan-
lega mörkuö, — öll tvímæli
tekin af um réttarstööu Is-
lands sem algerlega fullvalda
o^ sjálfstæðs ríkis.
Þeim þætti í sjálfstæðisbar-
áttunni, sem hefur verið megin-
þráðurinn í sögu þjóðar vorrar
um aldir, baráttan við Dani um
stjórnskipulegt frelsi vort, þeim
þætti er nú lokið. Og þetta
skref, sem vér stígum nú, sá
réttur, sem vér tryggjum oss
nú, og einmitt það, að vér lát-
um ekki dragast að tryggja oss
þennan rétt, getur haft ómetan-
lega þýðingu fyrir framtíð vora,
ómetanlega þýðingu fyrir þá
sjálfstæðisbaráttu, sem vér eig-
um eftir að heyja, og sem verð-
ur háð meðan nokkur gerir til-
raun til að traðka á rétti vor-
um, sem verður háð meðan yfir
gangur, undirokun og hnefa-
réttur er enn í gildi í viðskipt-
um þjóðanna.
1944 ipun því jafnan verða
talið eitt af merkustu ártölum
í sögu þjóðarinnar.
Verkefnið, sem nú er fram-
undan, er að skapa hið nýja
þjóðfélag vor íslendinga sem
fullvalda þjóðar, í þeim heimi
er upp mun rísa eftir stríðið, —
og marka stefiiuna með nýrri
stjórnarskrá, þar sem öllu voru
þjóðskipulagi verður stakkur
sniðinn.
Þess vegna hefur orðið sam-
komulag um að stjórnarskrár.
nefnd haldi áfram störfum, þeg-
ar skilnaðarmálið er til lykta
leitt, og taki stjórnarskrána til
gagngerðrar endurskoðunar. Ég
held, að enginn ágreiningur sé
um það, að þessi gagngera end-
urskoðun þarf að fara fram, og
það starf beri að hefja nú þeg-
ar.
Brynjólfur Bjamason
En meðal vor íslendinga er
djúptækur ágreiningur hvern-
ig beri að skipa þjóðmálum
vorum, og þess vegna hlýtur
líka að verða mjög mikill á-
greiningur milli flokka um hina
gagngeru endurskoðun stjórn-
arskrárinnar.
En nú er það svo, að við stofn
un hins fullvalda: íslenzka rík-
is ríður oss öllu framgr á þjóð-
areiningu, — það er næstum
því hægt að kveða svo fast að
orði, að oss ríði lífið á að vera
algerlega einhuga.
Þess vegna held ég, að flestir
séu nú komnir á þá skoðun, að
það sem gert var með stjórnar-
skrárákvæðinu 1942, — að tak-
marka breytingarnar á stjórnar-
skránni nú við það sem leiðir af
skilnaði við Danmörku og flutn-
ing æðsta valds inn í landið,
með öðrum orðum, að útiloka
fyrirfram öll þau deilumál, sem
ágreiningi gætu valdið —, hafi
verið hið eina rétta.
En því miður skeði hið ó-
vænta, þrátt fyrir alla þessa
varúð. Það tókst ekki að úti-
loka allan ágreining. Það hafa
meira að segja risið upp hávær-
ar og heitar deilur um málið,
enda þótt andófsflokkurinn
hafi verið mjög fámennur.
Þessar deilur hafa að vísu
aðallega snúizt um það, hvort
vér hefðum rétt til að skilja
við Dani, án þess að bókstaf
sambandslaganna væri fylgt,
sem ekki er unnt að gera með-
an Danmörk er hernumin.
En það hefur einnig verið til
ágreiningur um það, hvort vér
hefðum rétt til þess að stofna
lýðveldi. enda þótt sambandinu
við Dani væri slitið, hvort vér
hefðum lagalegan og siðferði-
lpgan rétt til þess að losna við
Danakonung og taka oss inn-
lendan þjóðhöfðingja, án þess
að Danakonungur afsalaði sér
völdum formlega.
Ut af þessu er ágreiningur-
inn risinn um það, hvort við
ættum að ákveðfe tiltekinn gild-
istökudag fyrir lýðveldisstjórn-
arskrána, eða hvort við ættum
að bíða þar til hægt væri að tala
við Danakonung.
Allir nefndarrnenn (stjórnar-
skrárnefndanna) að einum und
anskildum (Stefán Jóh. Stef-
ánsson) eru á einu máli um það
að í þessu efni sé réttur vor al-
veg ótvíræður, bæði siðferði-
lega og lagalega.
Um hinn siðferðilega rétt
þarf ekki að fjölyrða. Það ætti
ekki að þurfa að segja íslend-
ingum, að sem fullvalda þjóð
hafi þeir siðferðilegan rétt til
þess að taka upp það stjórnar-
fyrirkomulag er þeir sjálfir
kjósa sér.
Um hinn lagalega rétt er það
að segja, að bað er skoðun
hinna fróðustu manna, að með
sambandsslitunum við Dan-
mörku sé konungssambandið
niðurfallið af sjálfu sér. í áliti
stjórnarskrárnefndar. sem allir
tólf nefndarmenn hafa undir.
skrifað, stendur: „í nefndará-
liti meiri hluta fullveldisnefnd-
ar Alþingis um sambandslögin
1918 er það tekið fram, að það
hafi verið skoðun Dana við
samningana 1918, að sambands-
slitin hljóti að valda skilnaði,
og er án efa átt við konungs-
sambandið, þegar þannig er
gerður munur á sambandsslit-
um og skilnaði“.
Enda þótt engu megi breyta
frá núgildandi stjórnarskrá
öðru en því, að flytja æðsta
valdið inn í landið, var óhjá-
kvæmilegt að gera nokkrar
breytingar á valdsviði þjóðhöfð-
ingja. Þegar æðsta valdið er
flutt inn í landið, og alveg
sérstaklega þegar þjóðhöfðing-
mn er kosinn af þjóðinni, þá
leiðir það af sjálfu sér, að hann
fær raunverulega miklu meira
vald en konungur hefði ef vald-
ið er formlega hið sama samkv.
bókstaf stjlórnskipunarlaganna.
Synjunarvald konungs sam-
kvæmt núgildandi stjórnarskrá
hefur í reynd orðið form eitt.
Síðan 1918 hefur konungur
aldrei neitað lögum um stað-
festingu.
Allt öðru máli hlýtur að
gegna þegar slíkt vald er feng-
ið í hendur innlendum þjóðhöfð
ingja, vald, sem hann fær beint
frá þjóðinni, samkvæmt frjálsri
ákvörðun þjóðarinnar sjálfrar.
Forseti mundi undir öllum
kringumstæðum telja sig hafa
siðferðilegan rétt til að synja
um staðfestingu laga, ef hann
teldi það málefnislega rétt og
teldi sig hafa málefnalega af-
stöðu til þess.
Ef synjunarvald forseta væri
það sama og synjunarvald kon-
ungs, fengi hann raunverulega
miklu meira vald en konungur
hafði, og vald þingsins yrði
skert frá því sem nú er.
Þess vegna hefur verið talið
nauðsynlegt að breyta ákvæð-
inu um synjunarvaldið, þannig
að lög öðlist gildi þótt forseti
synji þeim um st^ðfestingu, en
þá eru þau borin undir þjóðar
atkvæði og falla þá úr gildi, ef
þeim er synjað. Synjunarvaldið
er því með þeim hætti í raun
og veru hjá þjóðinni.' Forseti
kemur aðeins fram sem umboðs
maður þjóðarinnar gagnvart
þinginu, og er það í fullu sam-
ræmi við það, að harm cr kcs-
inn af þjóðinni, fér með um-
boð þjóðarinnar.
Þetta má telja veigamestu
efnisbreytinguna, sem er í til-
lögum milliþinganefndarinnar,
og á hana var fallizt af stjórn-
arskrárnefnd, enda hníga til
hennar sterk rök, þegar forseti
er þjóðkjörinn.
Nú hefur neðri deild gert á
þessu nokkra breytingu, sam-
kvæmt tillögu frá forsætisráð-
herra.
Samkvæmt tillögu ráðherr-
ans, sem neðri deild samþykkti,
skulu lög ekki taka gildi, ef
forseti synjar um staðfestingu,
fyrr en þau hafa verið sam-
þykkt við þjóðaratkvæða-
greiðslu.
Þetta þýðir að auka mjög
vald forseta og draga úr valdi
Alþingis. Mörg lög eru þess eðl-
is, að þau hafa fyrst og fremst
tímabundið gildi, það er hægt
að ónýta þau með öllu með því
að fresta framkvæmd þeirra.
Forseti, er hefði slíkt vald, —
vald til að fresta framkvæmd
laga um mánaðatímabil —
gæti gert stjórn og þingmeiri-
hluta, sem hefði þjóðarmeiri-
hluta að baki sér, ómögulegt að
starfa. Þetta mundi jafngilda
algeru persónulegu synjunar-
valdi forseta um fjölda mála.
Þetta ákvæði, eins og neðri
deild samþykkti það, er því í
algeru ósamræmi við þá hugs-
un, sem vakti fyrir meirihluta
stjórnarskrárnefndar, en hún
var sú, að löggjafarvaldið skyldi
að öllu leyti vera í höndum Al-
þingis, nema hvað forseti get-
ur gefið út bráðabirgðalög, en
synjunarvaldið skyldi aðeins
vera hjá þjóðinni, og forseti
vera umboðsmaður hennar.
! Meirihluti stjórnarskrárnefnd
' ar leggur því til, að ákvæðun-
um um synjunarvald forseta
verði aftur breytt í sama horf
og gert var ráð fyrir í frum-
varpinu eins og það var lagt
fyrir þingið. Breytingartillaga
frá nefndinni um það liggur nú
hér fyrir deildinni, með þeirri
einu viðbót að frumvörp skulu
lögð fyrir forseta til staðfest-
ingar innan tveggja vikna eft-
ir að þau eru samþykkt á Al-
þingi.
(Niðurl. í næsta blaði).
Verkamannafélsgið
Þróttur heldur
horrablót
Verkamanriafélagið Þróttur hélt
ársskemmtun sína 19. febr. og var
það Þorrablót. Var skemmtunin i
þrem húsum, Bíó, Alþýðuhúsinu
og Hótel Siglunesi. Blótið fór fram
í Bíó og var fjölbreytt skemmti-
skrá. Formaður féíagsins, Gunnar
Jóhannsson, setti skemmtunina
með stuttri ræðu, en formaður
skemmtinefndarinnar, — Maron
Björnsson, kynnti dagskrárliðina.
Einsöng sungu þeir Sigurjón Sæ-
mundsson og Daníel Þórhallsson,
Hlöðver Sigurðsson skólastjóri hélt
snjalla ræðu. Erlendur Þorsteins-
son las upp, tvöfaldur kvartett und
ir stjórn Sigurðar Gunnlaugssonar
Framh. á 8 síðu.