Þjóðviljinn - 03.12.1944, Síða 3

'Sunnudagur 3. desember 1944.
ÞJÓÐVIL JINN
3
Sjúkiingur fluttur á kviktrjám
„Skútuöldin" fyrri hluti rits eftir Gils
Guðmundsson kemur út eftir nokkra daga
Eftir nokkra daga kemur út bók eftir Gils Guðmundsson er nefnist
Skútuöldin, útgefandi Guðjón Ó. Guðjónsson. Er þetta fyrra bindi,
en mikið rit, 590 bls., með um 200 myndum.
Höfundur lýsir rítinu og tildrögunum að rítun þess í formála og
segir þar m. a.:
Það er ekki vel sambærilegt að
iíerðast í flugvél, og ferðast á jörðu,
.cgangandi eða ríðandi með flutning,
;gegnum skörð og óbyggðir. Ég get
þó ekki varizt þess að láta mér
• detta í hug hvernig sumum okkar
wefnrlegu sérfróðu mönnum í flug-
list, sem hafa mörgu mannslífi
bjargað, mundi verða við, væru
’þeir beðnir að fara með sjúkling á
ikviktrjám yfir fjallvegi. En, sem
Vbetur fer, minnkar stöðugt nauð-
ísyn þessháttar ferðalaga.
í Núpsöxl á Laxárdal í Húna-
-vatnssýslu bjó um eitt skeið ekkj-
iran Kristín Jónsdóttir. Ilún hafði
irnisst mann sinn fyrir mörgum ár-
rum, en bjó nú með syni sínum,
’ Helga Magnússyni, er var nú orð-
: inn fulltíða maður.
Þegar hér var komið var Kristín
«orðin slitin af elli og áreynslu; þar
við bættist að nú kenndi hún van-
íheilsu svo að hún lagðist rúmföst.
Engin sjúkralyf dugðu og að lækn-
iisráði varð að flytja hana á sjúkra-
ihús, því veikin var talin vera inn-
•vortis meinsemd, svo ekki dugði
,-annað en rejma uppskurð.
Á þeim árum var sjúkrahús ekki
■,jiær en á Sauðárkróki, og var sú
' vegalengd talin farin á nálægt 7—8
i’klst. (lestagang). Konan gat ekki
-..setið á hesti, og var því ekki um
i.nein farartæki að ræða önnur
• en kviktré og freista þess, livort
heppnast mætti að koma henni
þannig lifandi til Sauðárkróks. —
Kviktré eru þannig útbúin: Smíð-
.aður er kassi eða kista og á hliðar
’hennar eru ramlega festir kjálkar,
verða þeir að vera það langir að
þeir nái frain um klakkana á reið-
iingnum á hpossinu, sem á undan
•gengur og að nægilegt bil sé frá
.afturenda hestsins að framenda
kistunnar svo ekki rekist hún í
hestinn. Sömuleiðis verða trén eða
kjálkarnir að ná það langt aftur
fyrir afturenda kistunnar að hægt
;sé að tengja þá við klakkana á
reiðingnum á liestinum, sem á eft-
ir gengur, og að hann hafi svig-
rúm fyrir höfuðið, án þess að reka
það i afturenda kistunnar. Taum-
urinn í beizli aftari hestsins er fest-
ur fram um bogann á klyfberan-
\un á hestinum, sem á undan
gengur, svo teymir maður fremri
hestinn.
Sumarið 1914, í júlímánuði, einn
Ttagran sólskinsmorgun, erum við
’þrír félagar samankomnir í Núps-
öxl, er áður getur. Auk mín og
Hölga var Ingimundur Bjarnason
frá Kirkjuskarði, sá bær er örstutt
fyrir sunnan Núpsöxl, en Sneis,
|>ar sem ég átti heima, var næsti
jbær þar fyrir framan.
Við Ingimundur vorum jafnaldr-
ar og leikbræður frá æsku til full-
orðinsára. Helgi var mikið yngri.
Ingimundur var hagur á tré og
járn og hafði hann útbúið kvik-
trén.
Við liöfðum tengt saman hrossin
sett upp kviktrén og búið um
gömlu konuna í kistunni og tryggt
, allt, sem bezt að okkur gat til
hugar komið svo ekkert bilaði fyr-
i ir vangá á útbúnaði.
Nú var lagt af stað. í huga mín-
um fannst mér vera djúp alvara,
ofan á henni kírnni og gamansemi,
en ofst, eða fyrst og fremst spenn-
ingur, eins og um stórt kapptafl
væri að ræða, sem öllu yrði til að
tjalda er í mér bjó og að gagni
mætti koma svo það tapaðist ekki,
og ég held ég geri ekki félögum
mínum rangt til, þó að ég segi að
þeim muni liafa verið svipað inn-
anbrjósts.
Við skipuðum okkur þannig: Ég
átti að ríða á undan, velja leiðina
yfir mýrar og keldur og segja til
í tíma um allt er tvírætt gat verið
framundan; Helgi teymdi hrossin,
passaði að þau gengju sem jafnast
og var í sífelldu talsambandi við
mig, þar sem eitthvað gat verið
★ EFTIR ___________________,
Halldór H. Snæhólm
athugavert á leiðinni; Ingimundur
reið á eftir, skyldi hann liafa vak-
andi gát á því, hvernig færi á
hrossunum, svo hægt væri að gera
við í tima ef eitthvað virtist ætla
að fara afla-ga.
Nú var farið eins og leið liggur
eftir Laxárdal fram í Litla-Vatns-
skarð. Mikill pajrtur af þeirri leið
eru mýrar með keldudrögum, sem
sum eru slæm yfirferðar, en heppn-
aðist þó vel'. Þá var farið austur
Litla-Vatnsskarð og er þar sæmi-
legur vegur, harðar melgötur.
Austarlega í Vatnsskarðinu er
tjörn, er talið að maður sé klukku-
tíma að ganga í kringum hana, í
henni er nokkur silungsveiði. Við
austurenda hennar er gamalt eyði-
býli er Móbergssel heitir.
Þegar kemur austur úr skarðinu
tekur við aifréttardalur, sem heitir
Víðidalur, og talinn er liggja frá
suðri til norðurs. Úr skarðinu og
niður í dalinn er nokkuð brattur
melur, og máttum við fara þar,
sem víðar, með aðgæzlu.
Norður eftir Víðidalnum er far-
ið mest eftir grjóteyrum og verður
oft að fara austur og vestur yfir
ána, sem fellur í norðurátt.
Þegar Víðidalnum sleppir, sem
er fremur langur, taka við svo-
kallaðir Kambar, en stutt fyrir
sunnan þá er gamalt eyðibýli er
Gvendarstaðir nefnast og er án-
ingarstaður margra er leið eiga
þarna um.
Kambarnir eru í rauninni svip-
aðir Giljareitunum á Oxnadals-
heiði, nema hvað þeir eru mikið
verri yfirfcrðar með svona flutn-
ing. Vegurinn er víðast einstígis-
gata, er liggur inn og út yfir krapp-
ar giljaskorur (eða svo var það á
þessum tíma), og er þaðan snar-
bratt gljúfur niður í ána sums-
staðar. Hefði t. d. annað áburðar-
lirossið stigið einhversstaðar fæti
út af neðri vegarbrún, hrasað hast-
arlega eða dottið, mátti búast við
að hitt hefði farið fram af og þann-
ið oltið bæði í loftköstum sína síð-
ustu för niður í gljúfrið.
Við félagar vissum því að hér
mátti ekkert út af bera, því ef svo
mundi verða, yrðu þau sár og inn-
antökur, er af því hlytust, ekki
læknuð með plástrum eða inn-
tökulyfjum. Við samstemmdum
okkar sálarkrafta með lraghrifum
til áburðardýranna, að hér mætti
alls ékkert fótmál misstigið verða.
Stanzlaust og farsællega gekk
okkur yfir Kambana.
Nokkru eftir að Kömbum slepp-
ir er farið fram hjá Ilryggjum,
það er eitt býlið er síðast fór í
eyði á þessari leið. Eftir nokkurn
tíma förum við niður hjá bænum
Skollatungu og er það fyrsta jörð-
in, sem er byggð er þarna kemur
norður.
Eftir skamman tíma erum við
svo komnir ofan að Gönguskarðsá,
yfir hana þurftum við að fara, hún
var í miklum vexti og kolmórauð.
Við stígum hér af hestbaki og liöld-
um ráðstefnu. Til athugunar kom:
Áttum við að fara ofan á brú, sem
var á Gönguskarðsá, það var stór
krókur, en við máttum búast við
að ná ekki fyrir háttatíma til
Sauðárkróks mcð því móti. Þá kom
líka það til greina, að komast yfir
Karlá, það er þverá, sem var brú-
arlaus, er stórgrýtt og straumhörð,
hún rennur í Gönguskarðsá fyrir
neðan tungusporðinn; var vafa-
samt hvort hættuminna væri að
fara yfir hana en liina, þó hún
væri vatnsmeiri, aftur á móti þótti
okkur mjög illt að bíða þarna fram
undir morgun, að draga færi vöxt-
inn úr ánum.
Það varð nú að ráði að Helgi
ríður laus yfir ána til að sjá hvað
hún var djúp, því illt var að gizka
á það vegna þess hvað hún var
mórauð. Vatnið tók neðan á síðu á
hestimim hjá Helga.
Að öllu þessu athuguðu, er lagt
út í ána hægt og gætilega, hross-
unum er frekar stefnt í strauminn,
svo vatnsþunginn liggi ekki eins
þungt á síðum hrossanna er í
strauminn sneru.
Ilappi hrósandi með sjálfum
okkur lítum við með sigurglotti
hver til annars yfir því að nú sé
komið yfir síðustu torfæruna.
Klukkan að ganga ellefu um
kvöldið vorum við komin ofan á
Sauðárkrók.
Áhyggjur dagsins ruku nú af
okkur, sem ryk fyrir vindi. Við
urðum feignir að mega nú hrifsa
til höndunum, taka þessi kviktré
niður, leysa sundur hrossin, sem
vafalaust voru orðin all-þreytt,
taka sjúklinginn, er varla hafði
hcyrzt til stuna né hósti allan
þenna langa dag og aldrei eitt
æðruorð í gegnum allt volkið,
leggja hann inn í sjúkrahúsið,
korna hestunum í liaga, neyta
máltíðar og síðan að leggjast til
svefns.
Morguninn eftir ákvað Ilelgi að
hann ætlaði að verða eftir á
Króknum og vita frekar um afdrif
móður sinnar, en við Inginrandur
skyldum fara lausir heim.
Það var illfáanlegt áfengi á þess-
um árum, ég fór samt á stúfana
„Snemma árs 1943 vakti Guð-
jón Ó. Guðjónsson máls á því,
hvort ég vildi taka saman rit um
þilskipaveiðar íslendinga, ef hann
kostaði samningu þess og sæi um
útgáfuna. Þetta var þó því skil-
yrði bundið frá lians hálfu, að
handriti væri skilað svo snemma,
að bókin gæti komið út á næsta
ári.
Eg þóttist ekki við því búinn að
gefa greið svör og ákveðin þegar í
stað. Um tveggja ára skeið hafði
ég dundað við það í tómstundum
mínum að safna ýmsum frásögn-
um og fróðleik um sjósókn Vest-
firðinga á liðnum tímum. Var sú
söfnun ekki kerfisbundin á nokk-
urn hátt, en það eitt bókfest, sem
lá hendi næst og hægast var að
ná til. Vakti það fyrir mér, að
vinna síðar úr þessum brotum,
og semja þá ritkorn, sem borið gæti
nafnið: Vestfirzkir sjómenn.
Skyldu það vera lýsingar á sjó-
mennsku Vestfirðinga við margvís-
legar veiðar, ólíka staðhætti og
mismunandi skipakost. Þótt ég
hefði ekki unnið að heimildasöfn-
un öllu lengur eða meira en þetta,
var mér samt orðið Ijóst, að slík
störf voru engin áhlaupaverk. Eg
gekk þess þvi ekki dulinn, að vand
að og rækilegt heildarrit um þil-
skipaútgerð íslendinga krefðist
mikillar elju og langs tíma, ef vel
ætti að vera. Þótti mér lítil von til
til manns er ég var málkunnugur
og haíði nokkrum sinnum gist hjá.
Ég hitti hann nálægt bústað sín-
um í smíðaslcúr, og • var hann að
hcfla hrífuskaft. Ég ber formála-
laust upp erindið, sem var að fá
hjá honum „bragð“; hann tekur
þessu skratti þurrlega, þó verður
sá endir, að hann gefur okkur
Ingimundi það vel í gogginn, að
við vorum orðnir vel kjafthýfir.
Vel verði þessum manni fyrir
greiðann, hvort hann er nii lífs eða
liðinn, sem ég ekki veit.
Við Ingimundur hypjum okkur
nú upp á klárana, ríðum í kring-
um sjúkrahúsið áður en við lögð-
um af stað og vinkum til Kristínar
Jónsdóttur gegnum glugga, og sú
gamla gaf táknsvar.
Við félagar töldum frekar í huga
okkar að þetta myndi vera okkar
hinztu kveðjur,
En Jónas Kristjánsson, sem þá
var þarna læknir, gerði þessa
hinztu kveðju hugmynd okkar ó-
merka; því eftir tæpa árs vist á
sjúkrahúsinu sendir hann hana
heim, og stóð liún enn um skeið
fyrir búi með Helga syni sínum.
Kristín bað mig að gera um sig
eftirmæli, og efndi ég það loforð
mi(t haustið 1925, að henni nýlát-
inni.
Okkur Ingimundi sóttist ferðin
greiðlega til baka, því við vorum á
harðóhnum hestum og erum nú
fyrir löngu komnir heim.
3. september 1944.
Ilcdldór II. Snœhólm.
þess, að það yrði samið á einu ári,
jafnvel þótt beitt væri til allri
orku, hvað þá heldur ásamt öðr-
um störfum að meira eða minna
leyti. Bezt væri að flasa að engu,
og semja slíkt rit smám saman á
löngum tíma. Þá var það til mik-
ils óliagræðis, að margvísleg gögn
af Landsbókasafni og Þjóðskjala-
safni, sem að notum mátti koma,
höfðu verið flutt burtu vegna
stríðsins, og voru óaðgengileg með
öllu. Loks þóttist ég sjá allmörg
tormerki á þessu starfi fyrir mig,
lítt vanan ritstörfum, sem reynd-
ari manni yrðu ekki til trafala. Var
ég á fremsta hlunn kominn með að
hafna tilboði Guðjóns, og afsala
mér öllum slíkum vanda. Á hinn
bóginn var því ekki að neita, að
mér þótti verkefnið girnilegt og
hefði fúslgea viljað glima við það
við hagkvæmari skilyrði. Þá var
mér það Ijóst, að þótt sumt kynni
að auðveldast við biðina, væri þó
ákveðinn þáttur þessa verks, sem
ekki þyldi neina bið. Skútutím-
inn var svo löngu liðinn, að heim-
ildamenn, einkum hinir beztu,
voru mjög við aldur og féllu óðum
í valinn. Færi svo, að starf þetta
væri látið bíða árurn saman, eða
að minnsta kosti fram yfir stríðs-
lok, gæti meira tapazt á öðrum
vettvanginum en ynnist á hinum.
Eftir að hafa lragsað málið um
stund, ákvað ég að láta kylfu ráða
kasti og taka að mér samningu
ritsins. Taldi ég líklegt, að naum-
ast yrði verr af stað farið en heima
setið, og gerði mér nokkrar vonir
um að bjarga einhverjum þeim
fróðleik, sem ella hefði farið í glat-
kistuna. Ilitt var mér þegar Ijóst,
að missmíð yrðu mörg á ritinu,
þar sem tíminn var í styttra lagi,
söfn rúin liandritum og mörg vand
kvæði önnur.
í byrjun maímánaðar 1943 hófst
ég handa. Fyrsta verkið var það
að gera sjálfum mér nokkra grein
fyrir hinu væntanlega riti. Að því
loknu samdi ég ávarpsorð til gam-
alla skútumanna, og voru þau send
víða um land. Þar segir svo::
„Enginn er sá maður á þessu
landi, að hann liafi ekki heyrt tal-
að um skútuöldina svonefndu, og
viti á henni einhver deili. Hitt
mun rétt vera, að myndin, sem
yrfgri kynslóðin gerir sér af tíma-
bili þessu, er harla óljós og þoku-
kennd. Þilskipin heyra nú fortíð-
inni til, og þeir dagar eru liðnir,
er menn gátu kynnzt þeim af eig-
in sjón og raun. Héðan af er frá-
sagnirnar einar við að styðjast.
Það er því hin brýnasta nauð-
syn, að þeir sem muna þessa tíma,
lýsi þeim eins vel og framast verð-
ur auðið, áður en það er um sein-
an.
Þilskipin eiga sér mikla og
merkilega sögu. Óhætt er að full-
yrða, að útgerð þeirra var ein-
hver traustasta undirstaða allra
framfaranna, sem hér urðu á öld-
inni sem leið. Aldrei hefði íslend-
Framh. á 5. síðu.