Þjóðviljinn - 14.12.1948, Qupperneq 3

Þriðjudagur 14. desember 1948.
ÞJÓÐVILJINN
Jóhann Pétursson:
Gresjur guðdómsins.
Skáldsýn. Helgafell 1948.
Undarlegir eru draumar
manns — og margvíslegii'- Suma
drauma er að marka, aðra víst
ekki. Eina drauma ræður maður
skakkt, aðrir vekja óræðar
spurnir. Ýmsir draumar eru
skipulegir eins og fórnsaga, aðr
ir ruglingslegir eins og straum-
laust vatn í tvíátta stormi. Einn
þeirra er á þessa leið: Maður
er að slá á nöktum klettum
uppi í fjalli — og mokar upp
heyjunum. Stúlka rakar á eftir
manni, og það er í einu grjót |
og hey, og stúlkan er systir
manns og þó ókunnug. En allt
í einu er heyskapurinn búinn.l
og maður gengur í loftinu þvert j
yfir dalinn. Og þá sér maður!
sjálfán sig standa á höfði á sól-
inni, og enginn hlutur er eðli-
legri. Svo endar það á því, að
stórir fossar falla þvert yfir
himininn, og maður fer að binda
grjótið, sem þó er hey. —
Svona eru röklausir draumar.
Þó freistast maður til að leggja
ákveðna merkingu í einstök at-
riði. Vatn á himni er t. d.
spásögn um veikindi draum-
manns!
Við lestur skáldsagna verður,
manni ósjálfrátt að spyrja:j
Hvað er höfundurinn að fara?,
Þessi spurning er bæði eðlileg
og sjálfsögð- Er ég las sögunaj
sem hér er um að ræða spurði
ég sjálfan mig þessarar spurn-'
ingar þeim mun tíðar sem á-J
stæðan til ritunar hennar virð-|
ist dýpra grafin í dularmold en
flestra annarra sagna, sem hérj
hafa sézt um sinn. Sagt hefur^
verið, og með nokkrum sanni,
að „ef unnt væri að þekkja og
skilja eina mannsævi út í æsar
.... væru rúnir tilverunnar
ráðnar“> Undir lestri sögunn-
ar kom mér til hugar í fyrstu,
hvort ætlun höfundar væri
ekki einmitt sú að kynna okkur
lifið, eða a. m. k. einhverjar
hliðar þess, með nógu nákvæmri
speglun síns eigin vitundarlífs.
En þegar kom lengra aftur í
bókina, féll ég frá þessari skýr-
ingu, enda væri ætlun höfund-
ar ekki náð, ef hún hefði verið
þessi. Og nú held ég, að höf-
undur hafi engan tilgang haft
með bók sinni. Eg held, að ritun
hennar hafi blátt áfram verið
ein af lifsfúnksjónum hans á
viðkomandi tímabili.
Höfundurínn er mér ókunnur,
en fáir, sem lesa bók hans,
munu komast hjá að hugsa sem
svo, að hann hafi verið í eilítið
skrýtnu ástandi, er hann reit
hana. Sumir myndu segja, að
.^hann.^fi ,r^ð..hana í emhyers
konar vímu, leioslu eða dái. Eg
kýs að nota orðið draum sem
lýsingu á ástandi hans. Einhver
kann að hugsa sem svo, að
lítil skýring sé það og ekki
skynsamleg- Þar er því til að
svara, að ekki byggjast allar
staðreyndir á skynsamlegum
grundvelíi — og eru þó stað-
reyndir eigi að síður. Sú
staðreynd, sem heitir stríð, er
t. d. ekki á skynsamlegum rök-
um reist. Og fróðlegt væri að fá
,,skynsamlega“ skýringu á því
uppátæki íslenzkra listamanna
í Frakklandi “að ganga í úthverf
um jökkum! En til samræmis
og frekari skýringar má segja,
að flestir listamenn vinni í eins
konar draumi. Sá draumur er
aðeins oft og tíðum rökréttur
og skipulegur sem fornsaga.
En draumur Jóhanns Péeurs-
sonar er hins vegar líkur þeim
heyskaþardraumi á grjóti, sem
sagður var í upphafi þessa máls
til skýringar þvi, sem á eftir
skyldi koma. Mér þykir senni-
legt, að flestir kannist við slíka
drauma frá sínum eigin nótt-
um. Gæti þá upprifjun eins af
því tagi verið þeim skýringar-
tilgáta við lestur bókarinnar,
alveg eins og sá ofansagð: ér
mér vinnuleiðbeining (arbets-
hypotese) við ritun þessara
lína.
Þessi saga er sem sagt mjög
skrýtin saga og ekki svo lítið
kyndug. Það er varla nema ein
persóna í henni, ,,ég“, og það
sem gerist umhverfis ,,mig“ er
ekki stórvægilegt í venjulegur • !
skilningi. Þó verður „mér“ all-
mikið um sumt af því. Sagan
fer að mestu leyti fram í hitga
söguhetjunnar, og þar hættir
hún líka iðuglega að vera saga,
hún verður í staðinn kj’rrstæðar
hugleiðingar — og ekki spsk-
legar alténd- Og þó getur mað
ur ekki alltaf kallað það hug-
leiðingar, heldur einungis safn
orða og setninga, án sýnilegs
samhengis eða virkilegra hug-
myndatengsla. Að lesa þær er
eins og að ganga í loftinu yfir
dalinn. En sú ganga er í þessu
tilfelli oft og tíðum lítið upp-
lyftileg.
Þeim, er sofnar 5 mínútur um
miðjan dag, finnst nótt liðin.
•:r hann vaknar aftur. Stuttur
svefn lýstur breiða gjá í sam-
fellu líðandirnnar. Að svo
mihlu leyti sem söguhetjan í
Gresjum guðdómsins hefur aug-
un á öðru fólki, þá er það yfir
f jarlægð draumsins. Aðrir menn
eru honum meira og minna ó-
virkilegir, eins og sláttumaður-
inn í diwumi vorum þekkti ekki
systur sína. Eg á við það, að
höfupdur. hirðir Jitt-um jipann^
iýsingar almennt. Ekki verður
vitnað til neinnar persónu í
þessari bók, á sama hátt og
menn hafa um mörg ár vitnað
til Bjarts í Sumarhúsum við
margvíslegustu tækifæri, og nú
á síðkastið til Uglu úr Eystri-
dal. Kostur er það í smærra
lagi og skal heldur ekki afsak-
að með draumkenningum. Ef
listamaður getur ekki unnið vel
i draumi sínúm, verður hann að
vakna til fullrar vitundar, jafn-
vel þótt hann kjósi sér þá önn-
ur störf og missi listarinnar..
En víkjum þá að hinum ,,ytri“
vinnubrögðum.
1 draumi hugsar maður sig
ekki um og tekur hveru ’ lur
sem hann gefst- Eg held Jóhann
Pétursson sé laus við það að
hafa agað sjálfan sig yfir verki
sínu. Hann tók hugmyndirnar
eins og þær gáfust! Eg hygg
hann hafi skrifað hratt og fljótt
og ekki verið ástundunarsamíit’
um útstrikanir og breytingar.
Og það er fráleitt har.n hafi
hreinskrifað uppkastið. Svo mik
ið hráabragð er víða af stílnum.
og getur það raunar verið hrós,
ef í hófi er. Prentvillur og rvt-
villur í bókinni eru ennfremur
eins og sandkorn á sjávar-
strönd. Ber útgáfan að sjálf-
sögðu sinn hluta af þeirri á-
byrgð. En hryggilegt er á að
líta. Þá er kunnátta höfundar
í íslenzku ekki nógu djúpstæð.
í sjálfu sér er það ef til vill eng-!
in stórsynd að kvenkenna orð-
ið fót í flt. eða halda, að einn
maður drjúpi höfði í stað þess
að drúpa því. En hve djúpt
hefur sá maður kafað í íslenzku,
sem ekki veit yfirborðsatriði
af þessu tagi? Það eru líka
fleiri vitnisburðir um sama.|
Þetta er þeim mun hastarlegra
sem höfundur bregður víða fyr-
ir sig sjaldgæfum orðum og
freistar nýstárlegra orðasam-
banda, sem enda þó oftast í
klaufadómi- —
En til hvers þá að skrifa svona
mikið um þessa bók? Er hún
ekki bara forkastanleg skrudda,
sem afgreiða má með einu orði ?
Það er nú einmitt það sem hún
ekki er, þegar öll kurl hennar
koma til grafar. Þrátt fyrir allt
vitnar hún um það, að slagæð
höfundarins er skáldæð, hvorki
meira né minna. Á himni henn-
ar eru þau vötn, sem við hljót-
um að telja, að merki nokkuð,
og það mundu vera heillavötn í
þessum draumi. Það eru í fyrsta
lagi einstakar setningar, óvænt
ar í viðbragðsflýti sínum, harð-
vítugar í hreinskilni sinni, ilm-
andi í skáldskap sínum. I öðru
lagi eru það einstakir atburðir.
Benda má á viðureign söguhetj-
unnar við mannskrattann undir
stiganum, vafstur hennar í sam-
bandi við fermingargjöfina, og
síðast en ekki sízt nýjársnæt-
urdrykkjuna í skólaportinu og
aðra atburði þá nótt. Þetta eru
heillavötn á söguhimninum, en
nú g3fst ekki frekara tóm til
umræðu um þau.
Eg ætla mér ekki þá dul að
ráðleggja ungum rithöfundi eitt
né neitt. En þó eru sumir hlutir
í því sambandi deginum Ijósari.
Skáld verður t. d. að kafa hylji
^ tungu sinnar- Gull flýtur ekki.
, Og skáld verður að aga sjálft
sig án linkindar, vaka í draumi
sínum. Skáldskapur er ekki
' með öllu ósjálfráð skrift. Eitt
af kennimörkum meistarans er
kunnátta í því að takmarka sig.
Og þar að auki héld ég persóru
lega, að skgld þurfi að ge :n sér
grein fyrir því, livaða hlutverld
því ber að gegna, hvað þa j eig-
inlega hefur að gera í þjóðfé'.ag
inu. Ef Jóhann Pétursson tekur
þetta til rækilegrar athugunar
og dregur síðan réttar ályktan-
ir, þá mætti það sannast, þótt
síðar yrði, að hinn kynlegi
draumur, er hann sagði frá í
Gresjum guðdómsins, hafi verið
íslenzkum bókmenntum fyrir
góðu.
mp b. B.
Ein játning enn
JÁTMXGAR. Ctg. Hlað-.
búð 1948.
Það hlýtur að vera gróoa-
hnykkur að gefa út bók sem
þessa. Mörgum leikur hugur á
að vita (innstu) hugsanir ná-
ungans. En auk þess ?r þac
menningarhnykkur, ef að rétt-
um lögum fer. En þá eru lög
rétt í þessu sambandi.. .f ját-
endum liggur nokkuð á
hjarta. og þeir skýra frá því í
hreinskilni og án undanbragða
;AHir játendanna í umræddri
bók eru menntaðir menn og
flestir úr efri lögum þjóðfc-
lagsins. Ekkert mælir á móti
því, að fleiri bækur af samp
tagi komi út, ef útgáfunni sýnd-
ist svo. En þá fyndist mér at
hugandi, hvort ekki mætti leiía
vlðar til fanga um játningar
bæði til yngri manna og ein'
þeirra, sem lægra standa 5
bröttubrekku þjóðfélagsins.
Einnig þar munu hittast fyrir
góðir menn, er sitthvað hafa
að segja, þótt ekki geti þcir
vitnað í gríska heimspeking*.
eða slegið um sig með latínu.
En þetta er krókur í upphafi
leiðar.
Yfir vötnum flestra þessara
greina svífur heimspekilegur
andi. Þær fjalla um tilgang lífs
Jólasýning
11 kunnir listamenn hafa verk til sýnis og sölu í
sýningarskáJa Asmundar Svelnssonar, Freyju-
götu 41.
Verð mjTidanna er frá kr. 100.00 — 1000.00.
Opið frá kl. 2—10.
íns, framtíð mannkynsins, líf-
ið eftir dauðann, Guð. Aðferð-
ir höfundanna við að kasta Ijósi
yfir viðfangsefnið gefa þó oft
til kynna, hver eru helztu á-
hugamál þeirra og starfssvið í
daglcgu lífi, og lætur það raun
ar að líkum. Grein Einars Arn-
órssonar ber t. d. í sjálfri sér
vitni um það, að hún er skrif-
uð af löglærðum manni, og sá
les ritgerð Björns Sigfússonar
illa, sem ekki sér, hvaða lífs-
lofti höfundur hefur andað að
sér í fjallgöngum þroskaleitar
sinnar.
Það var ekki meining min að
gefa einkunnir fyrir þessar rit-
gerðir. En misjafnar eru þær.
Og því verður vart neitað, að
t. d. gr:in Jóns Þorleifssonar
er of frumstæð og grunnfær í
hugsun til þess að bók af þess-
ari gerð sc fullsæmd af henni.
Eitthvað svipað má segja um
grein háskólarektorsins. Presta
ritgerðunum skil ég lítt í, enda
skírskota þær litið til mín. Um
það mun hvorki mig né þá að
saka, heldur tölum við sitt hvort
tungumálið. Þeir geta þess líka,
að þeir einir fái skilið þá til
hlítar, er orðið hafi fyrir svip-
aðri reynslu og þeir. Þá ætti
enginn að lá mér, þótt ég sé
bezt með á nótunum í ritgerð
um Gunnars iBenediktssonar og
Bjöms Sigfússonar. Er því ekki
að leyna, að mér þykja þær
gáfulegustu greinarnar í bók-
inni og víst þær einu, sem ég
gæti skrifað undir án fyrir-
vara. Eru þó fleiri, sem mætti
minnast, svo sem ritgerðir Aðal
bjargar Sigurðardóttur og Sig-
urjóns Jónssonar. En frá mín-
um bæjardyrum séð gætir í
jmörgum greinunum grundvall-
armisskilnings að því er varðar
, mikilvægi þjóðskipulagsins fyrir
• manninn og líferni hans. Krist-
mann Guðmundsson virðist t. d.
halda, að þá sé öllu borgið,
Fraxnhald á F síðu.