Þjóðviljinn - 05.10.1952, Blaðsíða 3

Sunnudagur 5. október 1952 — ÞJÓÐVILJINN
(3
ÁGÚST H. BJARNASON

Fáein kveðjuorð
Á morgun verður hafinn út
Ág-úst H. Bjarnason, piófesso r,
sem lézt hér í bænum 22. sept-
ember sl. 77 ára gamall, eftir
stutta banalegu. Starfsævi hans
varð bæði fijósöm og löng. Með
honum er hniginn ein'n helzti full-
trúi þeirrar bjartsýnu skynsemi-
og menntastefnu sem setti einkum
svipmót á tímabilið frá aldamót-
um fram yfir fyrri heimsstyrjö’d.
Ágúst var fæddúr hér á iandi,
en fluttist ungur til Danmerkur
Og hlaut þar alla skólamenntun
sína; lauk stúdentsprófi d Kaup-
mannaböfn árið 1894, prófi i for-
spjallsvísindum árið cftir, og
meistaraprófi í heimspeki vorið
1901. Þá h’aut hann styrk af
sjóði Hannesar Árnasonar til fram-
haldsnáms sem hann stundaði í
Berlín, Kaupmannah. og Strass-
búrg. Var siðan kennari við
Menntaskólann í Reykjavík 1905
til 1911, og flutti á þvi skeiði hina
frægu fyrirlestra sína: Yfirllt yfir
sögu mannsandans. Haustið 1911
var hánn skipaður prófessor í
heimspeki við hinn nýstofnaða
Háskóla Islands, en hafði áður
lokið við doktorsrit sitt um heim-
spekistefnu Jean-Marie Guyau sem
hann varði við Kaupmannahafnar-
háskóla mánuði siðar. Prófessors-
embætti sínu við háskólann gegndi
hann til ársins 1945. Hann var
einn af stofnendum Visindafélags
íslendinga, og átti að auki sæti
i mörgum erlendum vísindafélög-
um. Ágúst varð fyrsti skólastjóri
Gagnfræðaskóla Reykjavíkur árið
1928 og gegndi því starfi til ársins
1944.
Svo mikiil fjöldi rita liggur eftir
Ágúst um ýmis og óskyld efni að
manni finnst áhuga hans og af-
köstum hljóti að hafa verið næsta
lítil takmörk sett. Þetta er því
furðulegra þegar tillit ev haft ti!
þess að oft var um algert braut-
í-j-ðjendaverk að tefla. Iðulega
varð að smiða flest orðin því að
hugtökin voru áheyrendum og les-
endum yfirleitt ókunn. I stuttu
máli má segja að þetta starf hafi
tekizt með ágætum, þó að jafn-
an megi deiia um einstök atriði.
Ég læt nægja að nefna hér af
handahófi nokkur af helztu ritum
Ágústs, og aðeins fyrstu útgáfur,
en mörg hafa verið endui-prentuð:
Nítjánda öldin (1906); Austurlönd
(1908); HeJlas (191Qj; Vesturlönd
H915). Þessi rit voru uppistaðan
i ! fiakknum Yfirlit ylir sögu
mannsandans. Af öðrum ritum má
geta þessara: Jean-Marie Guyau
(Í911); Alm. rölifræði (1913);
Drauma-Jói (1915); Alm. sálar-
fræði (1916); Uin tilfinningaiífið
(1918); Siðfræði (1924-26); Himin-
geimurinn (1926); Heimsmynd vís-
indanna (1931); Vandamál mann-
legs líís I-II (1943 og 1945). Hann
stofnaði árið 1915 ásamt fleirum
Iðunni nJfL og var ritstjóri I.-VII.
árg. 1915-1922. Kallaðist hún „tíma-
rit til skemmtunar, nytsemdar og
fróðieiks". Geri ég ráð fyrir að
Ágúst hafi ráðið nefni, enda varð
Iðunn hið vinsælasta rit undir
stjórn hans, og sýnir glögglega
hversu hann var óþreytandi að
fræða landa sina og kynna þeim
nýjungar í heimspeki, stjórnmálum
og bókmenntum. Hið ágæta tíma-
rit Vöku I-III gaf hann út ásamt
fleirum 1927-29. Ritaði hann í það
ýmsar athyglisverðar greinar, þar
á meðal hina stórmerku ritgerð
sína um sandgræðslu og skóg-
rækt. Nokkuð fékkst Ágúst við
'jóðagerð, einkum í þvi skyni að
kynna í þýðingum erlend öndveg-
isskáld. 1 bókinni Sjöfn (1917)
var safn ljóðaþýðinga.
Þegar Ágúst hafði fengið lausn
frá prófessorsembætti réðist hann
í það stórvirki að endursemja og
gefa út að nýju hið mikla rit sitt
um sögu mannsandans. Kallaðist
ritið nú Saga mannsandans, og
éru komin út þrjú bindi af sex:
Forsaga manns og mennlngar
(1949); Austurlönd (1949) og Heil-
as (1950). Auk þessa iagði hann
hönd að ritgerðasafninu Undur
veraldar sem Mál og menning
lét þýða og gaf út árið 1945, og
loks þýddi hann fyrir Mál og
menningu bókina Kjarnorka á
komandi tímum (1947).
Ágúst skrifaði margar greinar
um þjóðfélagsmól, en var aldrei
háður flokkum í viðhorfi sínu.
Hann kynnti sér nýjar stefnur
og miðiaði öðrum af þeim fróð-
!eik. Sumum þótti hann nokkuð
nýjungagjarn í þessum efnum, en
öðrum of íhaldssamur. Þó er vafa-
laust að hugmyndir hans hnigu
aliar í þá átt að hefja efnahag
alþýðu og skapa fjárhagsiega und-
irstöðu bóklegrar og siðferðilegi-ar
menningar. Af þessum rótum var
runnin tortryggni hans i garð
stjórnmá’asnápa og stjórnmála-
flokka, sem hann taldi vera ó-
þarfa að mestu leyti. Hinn ágæti
fyrirlestur Mennlng og slðgæði
sem hann flutti á háskólahátið
haustið 1939 sýndi að liann var
ágætléga fróður um helztu rit í
þjóðfélagsvísindum. Bensýnilegt er
að hann ta’di hið sundurvirka
SKAK
Ritstj.: Guðmundur Arnlaugsson
Frá olympíumóti skákmanna í Helsinki
ÁGÚST H. BJARNASON
þjóðfélag verða að víkja fyrir
æðra þjóðskipulagi. Erindi þessu
lauk hann svona:
„Ég skal játa, að ég er einn
þeirra manna, sem hofi látið
mig dreyma slíka sæludrauma,
um lögtryggð réttindi einstak-
linga og þjóða, um siðferðilega
þróun, og um, að mannkyninu
auðnist það að ’okum að koma
ó ævarandi friði. Og ég vildi
óska að landi voru og þjóð og
þá ekki sízt háskóla vorurn
mætti auðnast að njóta slíkra
drauma sem lengst. En þó kysi
ég miklu fremur, að háskólinn
og hans menn mættu jafnan
leggja sinn litla skerf til þess,
að þau siðferðilegu verðmæti,
sem ég nú hefi lýst, verði að
ævarandi veruleika“.
Án efa hefur Ágúst H. Bjama-
son haft enn meiri áhrif með
þeirri fræðslu sem hann beindi til
almennings heldur en skyldu-
kennslu sinni í háskólanum, enda
varð hann oft að berja öfuga
strauma í því starfi, eins og aðr-
ir. Hið almenna fræðslustarf hans
varö svo víðtækt og áhrifaríkt að
um það munu verða ritaðar marg-
ar bækur. Hann gekk af he’vít-
iskenningunni dauðri, og hin heiða
skynsemitrú sem hann var óþreyb-
andi að boða, strauk svo glýjuna
af augum manna að þeir tóku að
sjá vandamál sín og þjóðfélagsins
og snúast við þeim. Menn fóru að
skilja að það var einmitt bók-
vitið sem jók livað mest skammt-
inn í öskunum. Ég tel að Ágústi
hafi tekizt á sama hátt og Guð-
mundi Finnbogasyni að gera góð-
1 keppninni við Dani varð jafn-
tefli milli Lárusar Johnsen og
Palle Nielsen, bezta manns Dana.
Lárus tekui' við drottningarbragði
og leikur svokailað A’jechinaf-
j brigði (3. — — , a6 og þvínæst
Bg4) og er þetta einhver liprasta
leið fyrir svart í þessari vörn.
Hvítur leikur 6. Rc3 í stað Db3
sem algengast er og trúlega bezt.
Er hvítur þvinæst leikur tvíeggj-
aðan leik (a4) getur svartur
hindrunariaust náð æskilegustu
staðsetningu manna sinna (Rc6,
Bd6) í þessari byrjun, og má
hvítur eftir það hafa sig allan
við li! þess að sókn svarts nái
sér ekki hættulega á strik. Hon-
um tekst á réttu augnabliki að
neyða svart í drottningakaup og
þó svártur hafi eftir sem áður
betri möguleika, raskast jafnvægi
stöðunnar, þó ekki svo að það
fái breytt úrslitunum — jafntefii.
DROTTNINGARBRAGÐ
5. umferð.
Palle Nielsen — Lárus Johnsen
16 Ha4 g4
17 Bc2 Rc6
18 Bd2 Bbí
19 bxg4 Iixg4
20 Rbi Bxd2
21 Rxd2 Hd5
23 f3 e5
23 Re4 Illií!
24 Bc4 Hxa5
25 Hxa5 Rxa5
26 Bxf7 gxf3
27 gxf3 Rxc-1
28 fxe4 Rc6
29 Hdl
jafntefli.
Palle Nielsen, sem tefldi hér í
Re5rkjavík 1950 á Skákþingi Norð-
urianda, hefur verið „lifakkeri"
dönsku sveitarinnar í Helsingfors,
og hefur skilað langbeztum á-
rangri þeirra þar, en hann teflir
á 3. borði.
30. skákþraut.
U. Reitberger — B. Cunnstatt
ABCDHFGH
1 d4 d5
2 c4 dxc4
3 Rf3 a6
4 c3 Bg4
5 Bxc4 e6
6 Rc3 Rf6
7 a4—RcG
8 0—0 Bd6
9 Be2 h5
10 h3 Bxf3
11 Bxf3 I)d7
12 Hel 0—0—0
13 a5 g5
14 Da4 Rb4
15 Dxd7f Hxd7
I
Lausn á öðrum stað í blaðinu.
* Um BÆKtJK og annacS *
NÖFNIN: Davíð, Kiljan, Gunnar, Nordal, Gjallandi, Sandeinose, Shaw, Fupik
DóKAÚTGÁFA, þó eink-
um góðra bóka, hefur dregizt sam-
an hérlendis á síðustu árum af
skiljanlegum ástæðum. Bókaútgef-
endur hafa verið venju frcmur
svarafáir í sumar, þegar þeir
hafa verið spurðir um fyrirætlanir
sínar. Lánsfjárkreppa, ofboðs’egt.
pappírsverð og þverrandi kaupgeta
fóiks, — allt gerir þetta útgefend-
ur varfærna og takmarkar mjög
framboð frambærilegra !)óka. Þáð
er því sérstakt gieðiefni að á
næstunni og fyrir jól er von all-
margra bóka, sem fengur er að.
Þ
'AÐ er lofsvert, að bóka-
útgáfan Hélgafell sendir frá sér
innan skamms nýtt bókmenntæ
tímarit, sem eingöngu er unnið af
ungum skáldum og listamönnum.
Fyrsta heftið verður á annað
hundrað síður, myndskreytt í
stóru broti. Það er að vona, að
þet(.a nýja tímarit verði langlífara
en margir fyrirrennarar þess, og
varia ætti það að þurfa að deyja
úr efnisskorti.
Hi
lELGAFELL mun einnig
innan skamms gefa út hei’dar-
safn rita. Davíðs Stcfánssonar.
Verður það í fjórum bindum....
Bó.kin, sem hálf eða jafnvel öll
þjóðin hefur beðið með eftiivænt-
ingu, nýja bók Halldórs Kiljans
Láxness, er nú komin í setningu
og vœntanleg fyrir jól.... Fram-
hald af Heiðarharmi Gunnars
Gunnarssonar kemur einnig á
markaðinn innan skamms ogheitir
sú bók Sálumessa. I>að mun vera
fyrsta skáldsaga höfundarins, sem
að öllu leyti er unnin á Islandi..
. . Þá er væntanleg ný útgáfa af,
bók Sigurðar Nordals um Vö’u-
spá. Hún verður í því safni sýnis-
horna íslenzkra bókmennta, sem
Ilelgafe’l hóf með Pilti og stúiku.
.... Skáldsaga Þorgils Gjalianda
Upp við fossa mun einnig koma
í þessu safni áður en langt líður.
D’
ANSK-norski rithöfund-
urinn Aksel Sandemose (hann er
fæddur í Danmörku og alinn upp,
en fluttist til Noregs og skrifar
á norsku) gefur út timarit, sem
sjálfsagt á sér fáa lika. Hann
skrifar það allt sjálfui'. Það nefn-
ist Árstíðirnar og er aðeins selt
áskrifendum. — Sandemose mun
mörgum kunnugur á Islandi, þó
engin bóka hans hafi verið gefin
út á íslenzku. (Ein þeirra liggur
í þýðingu ' hjá útgefanda og hef-
ur verið þar i nokkur ár). Tima-
ritið kemur út fjórum sinnum á
ári. Hann yrkir í það og ræðir
þar þau mál, sem efst eru á
baugi. Um þessar mundir beitir
hann hvössum penna sínum gegn
lögleiðslu sæðingar, en um það
mál standa nú liáværar deilur i
Noregi. •—■ Sandemose valcti ann-
ars á sér rnikla athygli i Noregi
fyrir nolikrum mánuðum þegar
hann neitaði að taka á móti höf-
undariaunum, som norska þjóð-
þingið veitti honum í heiðurs-
skyni. Ho.nn gaf þá skýringu, að
við það mundi skattur sinn auk-
ast svo mikið, að heiðurslaunin
hrylckju eklii til að borga aukn-
inguna. Hann notaði þetta tæki-
færi til að ráðast gegn skattayfir-
völdunum, sem í Noregi, eins og
hér, leggja skatt á rithöfunda
eftir sömu reglum og aðra menn,
þannig að ritlaun þegin á einu
ári koma öll til skatts það ár,
þó þau séu þóknun fyrir margra
ára \innu.
SíÐASTA árið sem G. B.
Shaw lifði, gaf enskúr forleggjari
út hei’darsafn leikrita hans, öll
50 leikritin frá Widower’s Houses,
sem skrifað var tæpum áratug
fyrir aldamót, til Shakes versus
Shav frá árinu 1949, en þar tak-
ast þeir á, risarnir í enskri ieik-
ritagerð, Shakespeare og Shaw,
án þess þó að yfir ljúki. — Safnið
er allt í einu bindi, 1400 læsilegar
síður, sem er skipt í tvo dálka
Það var áðeins se’t áskrifendum,
en nú hefur bókasölu XÆunks-
gaards í Kaupmannahöfn tekizt
að ná í það sem eftir var af
upplaginu og selur eintakið á
10 kr. dansltar, cða um 100 ísl
kr„ og má það teljast ódýrt. Mik-
ill ljóður er það þó á jafngóðri
bók, að öllum formálunum cft'
sleppt.
ar fróðleiksbækur að háskóla. al-
þýðunnar. Slikur skóli cr ó’.íku
meira virði en háifsofandi em-
bættismannavél, þar sem einhverj-
um svokölluðum lærdómstitlum er
klínt á blóð’ata auðmannasyni,
oftast sárnauðuga.
Þess vil ég minnast persónuloga
að þegar ég fór fyrst að heiman
tóif ára gamall og leiðindin hefðu
gotað.,gátt jiÍL hát urðn. rit .Ágústs
H. Bjarnasonar kærkomin viöbót
við langan, erilsaman sumardag.
Oftast voru þau tekin fram yfir
hina breiðu og virðu’egu kili Forn-
bréfasafnisins í skápnum. 1 há-
skólanum var óg lélegur nemandi
Ágústs og með hugann við ann-
að. Við kynntumst ekki neitt að
ráði. Einu sinni lenti ég við hann
í Íllvígri deilu, og taldi að hann
hefði látið hagsmuni nákomins
ættingja stjórna gerðum sínum í
viðkvæmu og afdrifamiklu má’i.
Mér þótti mjög vænt um þegar
í ljós kom að ég hafði haft rangt
fyrir mér. Og jöfnuðum við þetta
i bróðerni. Seinna urðum við ná-
grannar og kynntumst nokkru
ger. Þá sannfærðist ég um að við-
horf hans til menningar- og fram-
faramála mótaðist aldrei af þein-i
píreygðu peningahyggju sem spyr
a.ðeins um það hversu margir
skildingar séu í boði fyrir að
svíkja góðan málstað. Ég tel að
dréngskapur hans og undirhyggju-
laus hol’usta við vísindi og fram-
farir geti verið góð fyrirmynd
handa ýmsum af hans minni
bræðrum.
Þrátt fyrir nokkur veikindi síð-
ustu árin hélt Ágúst áfram að
starfa að ritum sínum af sama
dugnaði og fyrr, en gaf sér þó
tóm til að sinna nýjum hugðar-
efnum og afla sér nýrra rita um
eldri. Hann hélt óskertri foiwitni
hins vakandi visindamanns til
hins síðasta. Aðeins fáeinum vik-
um áður en hann dó lét hann
mig segja sér ítarlega af þjóð-
skipu’agi sósíalismans í Ráðstjórn-
arríkjunum, og spurði fróðlega
um flest. Hann fyigdist ágætlega
mgð bió^málum til síðustu stund-
ar, og va.r mjög uggandi sm-af-
leiðingar hernámsins fyrir menn-
ingu vora og sjálfstæði, en bar þó
engan kala til Bandarílcjaþjóðar-
innar, þó að hann vi’di að vér
stæðum fast á rétti vorum gagn-
vart stjórn hennar. Mér hefur
ekki þótt öllu vænna um margt
heldur en þegar Ágúst kom til
mín í vor ótilkvaddur að skrifa
einna fyrstur undir ávarpið til
forsetans um sakaruppgjöf til
handa þeim sem dæmdir voru
vegna 30. marz-málanna. Svo af-
dráttarlaus var réttlætiskennd
hans.
Ágúst var kvæntur Sigríði Jóns-
dóttur ská’ds Ólafssonar. Hún lifir
mann sinn ásamt fimm uppkomn-
um börnum þeirra. Sigríður er
kona liámenntuð, og mun hafa
verið manni sínum góður vinur
og öruggur förunautur alla ævi.
Ég heyrði nýlega haft eftir ell-
efu ára gömlu barni að sá þyríti
ekki að kvartá sem liefði góðar
bækur og nógan mat. Ágúst H.
Bjarnason hefur ekki látið fróð-
leiksfúsa alþýðu fara á mis við
góðar bækur. En grunur mínn er
sá að hann eigi lika drjúgan
skerf i hinum matnum.
Þorvaldur Þórarinsson.
■ fréttabrcfi frá Prag
(Prague New Letter) er sagt frá
þvi, að bók Júlíusar Fuciks Með
snöruna um hálsinn, sem hann
skrifaði í fangelsum nazista, hafi
nú kornið út í 106 útgáfum á 48
tungunjaium, rneira eni helúiingur
þeirra cru tungur nýlenduþjóða,
sem nú berjast fyrir frelsi s.nu.
1 Bandaríkjunum hafa þrjár út-
gáfur komið af bókinni, og eins
og við var að búast, fyrirsliipaði
ein óameríska nefndin að- höfund-
ur hennar skyldi handtekinn
Það, sem auglýst var í 61., 62. og 63. tbl. Lög-
birtingarblaðsins 1952 á Baldursgötu 39, hér í bæn-
um, eign db. Margrétar Þórarinsdóttur Wilson, fer
fram á eigninni sjálfri laugardaginn 11. otkóber
1952, kl. 2 e. h.
Eignin veröur til sýnis fimmtudaginn 9. þ.m. kl.
2—4 e. h.
. j Söluskilmálar eru til sýnis hjá undirrituðum,
sem veitir allar upplýsingar um eignina.
UppboÖshaldarinn í Reykjavík, 3. okt. 1952.
Kr. Kristjánsson