Þjóðviljinn - 22.08.1954, Blaðsíða 7

Sunnudagur 22. ágúst 1&54 — ÞJÖÐVILJINN — (7
Sumt huldufólk er heiðið,
annað vel kristið, og stundum
hafa menn heyrt til þess guðs-
þjónustugjörðir eins og dæm-
ið um Svein og Tungustapa
sýnir. Stundum hafa menn
getað numið það sem sungið
hefur verið þar, svo sem þetta
«rindi úr huldufólkssálmi:
Sá sem skapaði sól og tungl
< í sínum hring
á þann kóng vér allir trúum
• í undirhing.
(Hér mun „í undirbing"
merkja neðanjarðar og eiga
: við neðanjarðarbúa.)
Og faðir Ólafs í Purkey
sem fyrr var getið fann einu
sinni úti á túni lítið sálma-
kver sem þótti auðsæilega
vera frá álfum komið, því að
það var þurrt á þúfu í tún-
inu, en hríð var nýafstaðin
og komin leysing. Orðið hef-
ur þess vart að huldufólk leit-
aðist til að hlusta á hús-
lestra manna því að Hannes
nokkur á Fornastöðum í
Fnjóskadal sá einu sinni
þrjár' rauðklæddar konur
hlusta á jólalestur. Ekki var
það þó kristinn huldumaður
- sem mennsk stúlka felldi ást-
arhug til og vann það til að
kenna honum kristin fræðd til
að geta fremur notið hans.
Hann var þá uppkominn og
sýslumaður huldufólks.
Flestum sögnum ber saman
um það að yfir huldufólk geti
komið lítt mótstæðileg löng-
un að vera samvistum við
mennskar manneskjur. Til
þeirrar tilhneigingar þeirra
má rekja ásókn þeirra í
mennsk börn, en stundum
sækja álfkonur eftir hjúskap
við mennska menn og huldu-
menn eftir mennskum kon-
•um*. Sögn er um það að á
~bæ einum austur í Múlasýslu,
á Hvannstóði í Borgarfirði
eystra, reyndi huldumaður að
komast yfir húsfreyjuna með
því að fyrirkoma bónda henn-
ar, en tókst það ekki fyrir
snarræði bónda. Gömul sögn
er um það af Vestfjörðum
að Ragnheiður Pálsdóttir
móðir Brynjólfs biskups
Sveinssonar hafi verið í nán-
um kynnum við huldufplk og
jafnvel a!ið barn í álfhól, og
margar fleiri slíkar sagnir
eru til.
I þessu sambandi skulum
við minnast umskiptinganna,
en það voru eftir þjóðtrúnni
aflóga karlar og kerlingar úr
álflieimum sem vandamenn
'þeirra vildu verða af með og
létu í skiptum fyrir efnileg
mannsbörn. En þar sem álf-
ar voru tvenns konar aðal-
lega munu það hafa ver-
ið hinir illu er slíkt aðhöfðust,
og hér getum við minnzt sög-
unnar um átján barna föður
í álfheimum sem kom upp um
sig þegar hann sá nýlundu
nokkra og hélt enginn sæi til
sín. Áður en þessir umskipt-
* Og ýmsar sagnir eru til
•um hjúskap mennskra rnanna
og huldufólks, en honum
fylgdu ýmis óþægindi, svo
sem óþægilega mikill hiti
huldufólksins, því að það fóik
er annars kyns en við menn-
irnir. Óþægindin löguðust þó
venjulega eftir fyrstu þrjár
uæturnar.
Ásgrímur Jónsson: Átján barna faðir í álfheimum
þér að borða af diskinum og
lítið ætla ég að það mundi
þér að meini verða þótt þú
hefðir tit tekið, og so máttir
þú með fara að barni þinu og
þér hefði orðið til hamingju“.
Eftir það fór hún brott, en
það er gáta manna að kona
þessi hafi búið í Álfaborginni
sem þar er nærri. En aldrei
varð Bakkagerðiskortan vör
við hana upp frá því“.
Þessa sögu af álfkonunni í
Bakkagerði skrásetti Sæbjörn
Egilsson á Klippstað.
Stundum þurfa huldumenn
að flytja sig búferlum eins
og að líkum lætur þar sem
lifnaðarhættir þeirra eru að
miklu leyti eins og manna.
Fardagar þeirra eru ekki á
vorin, heldur um áramótin,
og er þá stundum mikið um
dýrðir hjá þeim og þeir gerðu
sig heimakomna í híbýlum
manna. Þar slógu þeir upp
s rT > ». Á -• 'f£ * • Vt
IIUIDU-
FÓLK
eftir Árnu
esnié. mag,
'urssim
ingar voru settir í staðinn fyr-
ir réttu börnin, tóku álfkon-
ur þá og hnoðuðu saman unz
þeir voru orðnir nægilega
litlir til að geta komið í stað-
inn fyrir barnið. En það var
þvingandi fyrir þá að vera
sífellt svona samanhnoðaðir,
og þvi gat komið, að þeim
að færast í sitt gamla lag aft-
ur þegar þeir héldu að eng-
inn sæi til sín.
Ef áifkonur vildu taka ó-
málga barn, t.d. ef vagga stóð
úti við, gátu þær það ekki
ef krossað hafði verið undir
og vfir barnið í vöggunni. Því
var það að tvær álfkonur
komu að barnsvöggu og hin
yngri og ógætnari segir:
„Tökum á, tökum á“,
en hin eldri og reyndari svar-
ar:
„Ekki má,
mein er á,
kross er undir og ofan á
og tvævetlingur situr hjá
og segir frá“.
Með það sneru þær burtu
og létu barnið ósnert.
Ef álfkonur girntust stálp-
uð mannsbörn léku þær stund-
um það að breyta sér i líki
einhvers þess er barnið þekkti
og láta það svo eita sig inn í
hól eða klett. Oft varð þá
barnið hrætt og undi ekki með
álfkonunni og þá skilaði hún
því venjulega aftur, en átti
til að gefa því löðrung svo
að það var með aðra kinnina
Síáari
hluti
V ________
bláa alia ævi upp frá því. Þeg-
ar Bjarni Thorarensen skáld
var lítill drengur austur á
Iliíðarenda livarf hann einu
sinni í nokkra daga og fannst
langt uppi í heiði við Merkjá,
hafði álfkona ginnt hann
þangað, en hann sagði að
móðir sín hefði farið með sig.
Ekki tókst alltaf svona til
þegar álfkonur reyndu að
heilla börn til sin, og sagt er
frá stúlku sem ólst upp hjá
álfkonu til 13 ára aldurs. Þar
lærði hún margt merkilegt til
munns og handa og hélt svo
til fólks síns úr fóstrinu, en
álfkonan fóstra hennar lévsti
hana út með góðum gjöfum
að skilnaði.
Á hinn bóginn er oft sagt
frá því að huldufólk sýni
mönnum greiðasemi og vin-
áttu að fyrrabragði. Ein sögn-
in hjá Jóni Árnasyni um það
er á þessa lund: ,,í Klöppum
(Kleppum í útgáfunni er
prentvilla) hjá Víðivöllum sá
maður nokkur á jólanóttina
stórt hús allt ljósum prýtt.
Hann gekk þar inn og fékk
góðar viðtökur og ágætan
beina; morguninn eftir er
hann vaknaði lá hann á ber-
um klettunum og sá hvorki
veður né reyk eftir af stóra
húsinu".
Og hér er saga af Áust-
fjörðum um góðvilja huidu-
fólks í garð mennskra manna:
,,Á Bakkagerði í Borgarfirði
bjuggu hjón nokkur, þar var
ekki fleira manna. Eitt sinn
fór bóndi heiman og kom ekki
heim um kvöldið. Þessa nótt
kenndi konan jóðsóttar og
kveikti því ljós. Litlu síðar
kom inn ókennd kona og
bauðst til að hjálpa nenni.
Konan þá það og þjónaði hin
henni, laugaði barnið, reifaði
og lagði i rúm hjá móðurinni,
fór svo í burt og lcom aftur
með kjötdisk. Það kjöt var
heitt og lét hún diskinn við
hlið konunnar, talaði ekki. en
gekk á brott. Ekki þorði kon-
an að eta kjötið og snerti hún
það ekki. Að litlum tíma liðn-
um kom ókennda konan, tók
diskinn og sagði: „Óhætt var
veizlú, oft með miklum fyrir-
gangi, og urðu þá oft hættu-
legir þeim sem heima var til
að gæta bæjarins er hitt fólk-
ið fór til kirkju, —- ærðu
þennan heimamann eða jafn-
vel drápu. í þessu nálgast
frásagnir álfasagnanna oft
sögur af nátttröllum og öðr-
um óvættum —. Því var sið-
ur margra húsráðenda að
ganga þrjá hringi kringum
bæinn á gamlárskvöld og
bjóða huldufólkið velkomið
með þessum orðum: „Komi
þeir sem koma vilja, mér og
mínum að meinalausu". Og
um Katrínu nokkra á Staðar-
felli vestra er sagt að hún
léti jafnan standa veizluborð
fullbúið eftir í bænum þegar
fólkið fór til kirkju á gamla-
árskvöld, en borðið var hroðið
þegar fólkið kom aftur. Á
slíkum gleðinóttum var álf-
unum öll nauðsyn að komast
í burtu af bænum áður en
dagaði. Þó er svo að sjá sem
ýmsar aðrar vættir séu á ferð
á hátíðanóttum, og þá gerðust
margar sögur um nátttröll
sem dagaði upp og urðu að
steini.
Það hefur löngum verið
talið rétt að hafa hljótt og
banna börnum ærsl í námunda
við híbýli huldufólks, en ef
út af var brugðið liefndu álf-
ar þéss grimmilega, sérstak-
lega ef ekki var af látið þeg-
ar þeir kvörtuðu við hús-
bændur barnanna t. ,d. í
draumi. Þetta á raunar einn-
ig við um fullorðið fólk. Sú
saga er sögð um steina tvo
á Álftanesi að í þeim búi
huldufólk, og bannað er að
vera með ærsl eða ólæti milii
steinanna. Maður nokkur að
nafni Steindór Stefánsson
gerði það af skömmunr síkum
að hlaupa um á milli stein-
anna (það hefur líklega verið
um eða fyrir 1840), þrátt
fyrir aðvaranir manna.. Hana
drukkna&i skömmu siðar og
það var vitanlega sett í sam-
band við huldufólkið í stein-
unum. En Magnús prestur
Grímsson samstarfsmaður
Jóns Árnasonar við þjóð-
sagnasöfnunina og annar
maður til gerðu þetta sama
þegar þeir voru í Bessastaða-
skóla, og bar ekki á að hrini
á þeim. Magnús skráði þessa
sögu sjálfur.
Ekki eru allar sagnir um
álfa eða ljúflinga mjög ljúf-
ar eða hugþekkar, t. d. sagan
um Þorgils smalamann á ein-
hverjum bæ í Þingeyjarsýslu
sem sá rjúka úr álfhól og
gægðist þar inn. Þar voru
tvær ófrýnilegar álfkonur að
baka brauð og dýfðu brauð-
inu í blóðpott. Og Stóra-Gróa
á Hrófa sá inn í annan álf-
hól og sér þar karl og kerl-
ingu illileg mjög. Karl verði-
ur hennar var og yglir sig
æ meir, unz hann tekur skálm
eina biturlega ofan af pall-
skör og ætlar út, en þá flýði
Gróa af hólnum og þeysir
heim í ofboði, „hrædd og um-
turnuð af sjón þessari'.
Stundum voru álfkonur
undir álögum öfundarmanna
sinna í álfheimum og ýmsar
þjóðsagnanna segja frá því
að álfkonur gerðust ráðskon-
ur manna af því að það var
lagt á þær, en undan álögun-
um varð ekki komizt nema
einhver mennskur maður
hefði hug og dirfsku til að
fylgja henni í álfheima og
gæti sannað sögu sína, þegar
heim kæmi. Þessar sögur líkj-
ast um margt ævintýrum «g
álögum þeim sem sagt er frá
í ævintýrum.
Við höfum nokkuð kynnzt
lifnaðarháttum huldufólks, en
við eigum þó eftir að, kynn-
ast klæfaburði þess. Til
þess eru beztar nokkrar stök-
ur:
Skónála-Biarni í selinu svaf,
segja vil ég þér nokkuð
þar af;
kom til hans álfkona fögur
og fríð,
sá hann enga vænni um
sína lífstíð.
Á bláu var pilsi, en beltið
var vænt,
bundið um enni silkibandy
grænt,
skautafald háan, hvítan sem.
ull,
á hendinni bar hún þríbrotið
gull.
Fæturnir voru rauðir sem
róa,
rétt voru lærin fögur sem
ljós;
hofmanna staðurinn hærður
svo vel
sem hnakki á sólþoirrura
kópsel,
Þessar þrjár vísur vom
vestan af Skarðsströnd.1
Og hér eru loks tvær vísur
austan úr Vopnafirðj: •.
Framhald á 9. síðu.