Þjóðviljinn - 15.12.1955, Síða 7

Fimmtudagur 15. desember 1955 — ÞJÓÐVILJINN — (7
Rínnur á okkar öld
Nú dregur til mikilla tíðinda
hér á fslandi.
í stjórnarfari og atvinnuhátt-
um er von stórra hluta, og
verður svo að vera ef hér á
að haldast sjálfstætt ríki fram-
vegis. Alþýða manna er nú að
vitkast og sér glóra í gegnum
svik þeirra sem ráðið hafa
málum hennar til óheilla. Út-
smognir menn hafa sogið þrótt-
inn úr starfsgreinum okkar og
menningu. Með vesældarlegum
kennslubókum, óþokkablöðum
og lævísum áróðri hafa svo-
nefndir menningarfrömuðir af-
mannað fólk begar í æsku og
búið þannig í haginn fyrir þá
sem lifa á heimsku annarra.
Hersetan verður háskalegri
en fyrr þegar til starfs er kom-
in sú kynslóð, sem alizt hefur
upp í herþjáðu landi.
Sveitamenningin forna er bú-
in að vera og kemur ekki aftur
sem slík.
Borgmenning er hér þroska-
laus enn og mest hermisiðir.
Erlend áhrif berast hingað of
ört til þess að samræmast þeim
þörfum og háttum sem fyrir
eru.
Enginn heilvita maður óskar
þó afturhvarfs til þess er var,
enda leitt að lirökklast á flótta
úr nútíð til fortíðar.
En hvert stefnir?
Sjálfstæði íslendinga byggist
ekki á sérlund og einangrun.
Við verðum að læra störf og
menningarhætti nútímans. En
við eigum að miða allt við
okkar eigin menningu, Þessu
fylgir nokkur fastheldni á forn-
ar venjur, oft meiri en hag-
kvæmt virðist frá sjónarhóli
þess manns er allt miðar við
ábata sinn. Við eigum allrífleg-
an menningararf, sem gerir
kröfur til okkar, en er ekki
einungis eyðslufé. Þessum arfi
má ekki sóa og hann má ekki
grafa í jörð til geymslu.
Ég ætla ekki að gera hér
skrá yfir þessar eignir, en mun
ræða nánar um þann hlutann
sem verðmætastur er.
íslenzkt mál er að mestu
sama mál og talað var um
mikinn hluta Norður-Evrópu
fyrir þúsund árum. Mál þetta
er hart og þróttmikið en þó
furðu sveigjanlegt. Eitt aðalein-
kenni íslenzkunnar er að á-
herzla er jafnan á fyrsta at-
kvæði orðs. Þetta hefur ruglazt
nokkuð hjá síðustu kynslóðum
vegna áhrifa frá öðrum málum
og þó e. t. v. mest vegna
ijóðagerðar sem er mjög sniðin
eftir Ijóðum þeirra þjóða er
tala mál sem fylgja öðrum
lögum í áherzlum. Málníðsla
í söng hefur orðið drjúg til ó-
heilla í þessu efni. Þetta má
sanna með rökum, en yrði of
langt mál að sinni.
fslenzk ljóðagerð hefur jafn-
an verið bundin stuðlum og
eflaust eru það stuðlarnir sem
hafa mest og bezt dugað tung-
unni í iífsbaráttu hennar. Án’
stuðla verður íslenzkan fljót
að missa þrótt sinn og hljóm.''
Það er öruggt. Ef spurt ev
um rök má benda á Norðmenn
og Dani, hversu þeir hafa
týnt sínu máli og fengið ann-
að í staðinn.
Ljóðagerð íslendinga til
forna var meir byggð á stuðl-
um en rími. Síðar voru það
einkum rímurnar sem héldu
við stuðlastyrk málsins og skil-
uðu því furðuhreinu til okkar
sem nú lifum. En hvað gerum
við?
Margar undraverur sveima
nú í menningu landsins. Ein
furðan vill allt í fomum skorð-
um og ekkert læra. Önnur kýs
feigð á allt sem ber þjóðleg-
an svip.
Eins eru á ferli fáránlegar
þokusálir og mega sín oft
býsna mikils — þekktastar
undir nafninu bókmenntaráðu-
nautar.
Hér verða ekki sagðar þær
draugasögur sem hafa gerzt af
vofum ódauðra manna en vafa-
laust safnar tinhver þeim
fróðleik.
Og nú er spurt: verður leið-
sögn þessara manna, með til-
styrk blaða og tímarita, holl-
ari en vegvísun rímna og sagna
fyr?
Er mál á venjulegu skemmti-
efni nútímans hreinna og þrótt-
meira en rímna- og sögumál
var? Eru skólabækur okkar á
glæsilegra máli en lögbækur
og postillur áður — Jónsbæk-
urnar? Svona má lengi spyrja
og væri fróðlegt að gera greini-
legan samanburð af sanngirni.
En útkoman yrði neikvæð —
og er sú þjóð illa stödd sem
svo fer með sín verðmæti.
Margt hefur verið lagað í mál-
fari, fáir eru nú hljóðvilltir og
málvillur ýmsar nær horfnar
en reyndar aðrar komnar í
staðinn. En málið er allt miklu
smáleitara og veigaminna en var
og veikara fyrir öllum annar-
legum áhrifum.
R tregcrniótum
Ólafur Jóhann Sigurðs-
son: Á Vegamótum. Sög-
ur. Heimskringla, Rvík.
Ólafur Jóhann Sigurðsson
stendur ekki á neinum vega-
mótum þó sögur hans heiti svo.
Hann er löngu kominn inn á
þann veg sem hann er líldeg-
ur til að ganga sem rithöfund-
ur: Hann hefur tileinkað sér
fagran hnökralausan stíl með
vönduðu orðavali sem unun er
að lesa. Ef til vill má segja
að stíll hans hæfi enn betur
löngum skáldsögum en stutt-
um sögum þar sem gæta þarf
ýtrasta sparnaðar með orð. Þó
er höfundur fullkomiega laus
við málalengingar. Hann legg-
ur bara minna upp úr að segja
frá atburðum með stuttum
markhæfum lýsingum en að
skapa andrúmsloft sem gerir
söguna eftirtektarverða og oft
ógleymanlega.
Ólafur Jóhann byrjaði mjög
ungur að skrifa fyrir böm, og
enn er honum einkar hugieikið
að skrifa um ungmenni, þó síð-
ari sögur hans um þau búi yfir
hugsunum sem varða fullorðið
fólk og vekja áhuga þess eigi
síður en barna.
Hofundur skilur og lýsir vel
því sálarástandi sem ungmenni
komast í þegar þau, fyrir fram-
andi áhrif, verða afhuga þeim
verðmætum sem ímyndunarafl
þeirra og umhverfi hafa skap-
að. Þau taka að haga sér eins
og kjánar af því rót vöku-
drauma þeirra hefur slitnað í
átökunum við hið nýja, án
þess nokkur kjölfesta fylgi. í
sögunni Trufl er þetta efnið og
meistaralega með það farið.
í fyrstu sögunni: Gömul frá-
sögn, víkur hann einnig að
þessu, þó sú saga sé marg-
þættari að innihaldi og gerð.
Einna lökust þykir mér sag-
an Bruni þó margt sé býsna
skringilegt í henni og skemmti-
legt. Aftur á móti er Hvolpur
meðal uppáhaldssagna minna.
Gamansemin, blæbrigðin og
lýsingarnar, allt er þetta svo
ósvikið að lesandinn sér ekki
aðeins fyrir sér höfundinn,
hvolpinn, sumarbústað og vatn
heldur marga hluti aðra leynda
og fróðlega.
Þó Ólafur Jóhann Sigurðsson
að líkindum leggi meiri áherzlu
á samningu langra skáldsagna
vona ég að hann afræki ekki
með öllu hina styttri þætti,
eins vel og honum lætur að
semja þá.
Hd. St.
Almenn skólafræðsla er
nauðsynleg en ekki einhlít í
þessu efni. Þróttmikií alþýðu-
menntun er undirstaða sjálf-
stæðrar málþróunar. Virðing
fyrir menningu fyrri tíma er
megin einkenni menntunar og
þroska. íslendingar eru einir
um að yrkja stuðluð Ijóð, að
heita má. Með stuðlunum
stendur og fellur mál okkar
sem slíkt. Sagt hefur verið að
við getum verið án stuðlaðra
ljóða um skeið, og á víst að
skilja það svo að þeir yrðu
síðan teknir í notkun aftur
þegar þurfa þætti. Þetta er
meinleg firra, því glötuð mál
hafa aldrei lifnað aftur og
málsérkenni verða að nemast
í æsku á eðlilegan hátt en ekki
er hægt að troða slíku í fólk á
skólabekk, þó þar megi bæta
um.
íslenzkt mál er allfrægt og
þó fremur líf þess og saga
en orðin sjálf, því þau skilja
fáir aðrir en íslendingar. Bók-
menntir þjóðarinnar eru fræg-
ar um heim allan, fornar og
nýjar og hefur drjúgum bætzt
þar á í haust. Það er því víst
að okkar skömm verður uppi
meðan heimur stendur ef við
glötum máli okkar eða ónýtum
það. Allt það sem treystir og
styrkir málið eigum við að
hafa í heiðri, annars er okkar
heiður úr sögunni.
Hnitmiðuð vísa, íslenzk, er
mjög listrænt ljóðíorm og
kröfufrekt. Þar má engu muna
ef vel á að fara. Þannig er
stakan sé hún góð og gild.
’Ekki er sanngjarnt að gera
slíkar nákvæmnikröfur til
heilla rímna eða ljóðaflokka,
heildarsvipur og eínismeðferð
móta þar kröfumar og eru
þær harðar samt. Víðtæk
menntun og listþekking heimt-
ar fágun og þroska lausavís-
um’ og rímum til handa og
allri Ijóðagerð. En meðan ís-
lendingar kunna að yrkja
snjallar stökur og góðar rím-
ur í ljósi þjóðlegrar menning-
ar og við hæfi samtíðar sinnar,
meðan svo fer fram er íslenzk
tunga í engri hættu; hafið það
til marks. Enn skapast fágað-
ar vísnaperlur og hressilegar
rímur þrátt fyrir lágkúruleg-
an atómáróður og allskonar
flatmennsku, sem auðlærð er.
Rímur gegna ekki nú sama
hlutverki og áður, en hafa þó
mikla þýðingu til málvarnar
og náms í rökréttri hugsun.
Fjöldi fólks hefur gaman af
slikum kveðskap þegar vél
tekst. Að vísu eru til þeir
menn — og þar á meðal pró-
fessorar og doktorar :— sem
halda að rímur séu aðeins
fornmenjar og þá einkum til
atvinnubóta fyrir gamla fræði-
menn í hjáverkum.
Nauðsynjar vegna er nú
stofnað til útgáfu á sýnisbólc
rímna frá okkar öld. Þetta
verður allstór bók og mun
* koma út á næsta ári — þjóð-
legri nútímalist til ávinnings
en gervilýð til hrellingar,
Enn er tími til að senda efni
í bókina, til Sveinbjarnar Ben-
teinssonar Draghálsi Borgai*
Framh. á 10. síðu
Til fiskiveiða fóru
TIL FISKIVEEDA FÓRU
Endunninningar Geirs
Sigurðssonar skipstjóra.
Thorolf Smith skrásetti.
Bókaútgáfan Setberg,
Reykjavik 1955.
Ég hygg að vandfundinn sé
hérlendur maður, sem meiri
vinsælda nýtur en Geir skip-
stjóri Sigurðsson. Ber þar
margt til, gáfur, góðvild í garð
alls lifandi, víðsýni og trygg-
lyndi svo af ber. Get ég manna
bezt borið um það, því að
Geir hef ég þekkt og fólk hans
frá því að ég man fyrst eftir
mér. Aldrei hef ég fyrirhitt
mann, sem bar kala til Geirs,
enda þori ég að fullyrða að
hann hafi aldrei gert vísvitandi
á hluta nokkurs manns. —
Geir hefur átt heima í Reykja-
vík um sjö áratugi og lagt
drýgri skerf en margan grunar
til þeirra miklu framfara, sem
hér hafa orðið síðan um alda- .
mót. Þýðingarlaust verk yrði |
að reyna að telja það upp.
Nokkru kynnist maður í þess- •
ari bók, en af hæversku sinni 1
og lítillæti gerir Geir allt of ;
lítið úr því. Ef ég ætti að finna ']
að bókinni, myndi mér helzt J
detta i hug að bera Geir þeim |
sökum, að hann hafi ranglega J
dregið úr hlut sínum og látið |
meðfædda hæversku sitja í|
fyrirrúmi fyrir því, sem satt C
var og rétt. En svona er nú )
einmitt Geir Sigurðsson, hlé- 9
drægur um eigin hag, en vill
að öðrum sé gefin sæmdin.
Það er aðalsmerki góðra
manna. —
Bók þessi er að vísu ævisaga
Geirs, en hún er jafnframt
þróunarsaga Rejdcjavíkur, eink-
um þó sjávarútvegsins. Geir
lýsir skútuöldinni, skipum og
sjómennsku þeirra tíma. Það
hafa margir gert á undan hon-
um, en fáum tekizt betur að
draga upp stuttar en skýrar
myndir af þessu merkilega
tímabili í sögu sjávarútvegsins,
þess sem var fordyri að stór-
virkum atferðum nútímans.
Auk þess bregður Geir upp
myndum af ýmsum öðrum at-
burðum, bæði gleðilegum og
dapurlegum. Til dæmis hygg
ég að enginn hafi betur lýst
strandi Ingvars við Viðeyjar-
tanga í mannskaðaveðrinu
mikla 7. apríl 1906. Hafði hann
einnig forustu í tilraunum
þeim, sem gerðar voru til þess
að bjarga skipbrotsmöhnum,
enda þótt árangurslaust reynd-
ist. Ýmsum merkum mönnum,
sem markað hafa spor í sögu
þjóðarinnar, lýsir Geir og af-
skiptum þeirra af málum:
Tryggva gamla Gunnarssyni,
Hannesi Hafstein, Guðmundi
Björnsson landlækni, Einari
Bcnediktssyni, Magnúsi Sig-
urðssyni bankastjóra og Knud
Zimsen borgarstjóra, svo að
nokkrir séu taldir. Eru þær lýs-
ingar fróðlegar þótt stuttar séu.
Einstaka smávillur hafa slæðst
inn í bókina, sem ekki skipta
neinu máli, en eina vil ég þó
leiðrétta hér. Böðvar, faðir
Haralds útgerðarmanns á Akra-
nesi, var ekki Haraldsson eina
og sagt er á bls. 42, heldur
Þorvaldsson.
Það er gott verk, er Thorolf
Smith blaðamaður tók sér fyrir
hendur að skrásetja endur-
minningar þessa ágætismanns,
Sjálfur hefði Geir getað það,
en til þess var hæverska hans
of mikil, að rita sjálfssögu.
Thorolf hefur tekizt ýerkið
vel. Málið, hvort sem það' er
Thorolfs eða Geirs, er lipurt og
látlaust og frásagnarstíll létt-
ur. Kýnni Geirs kemur þar
fram, samúð hans með mann-
fólkinu og ekki hvað sízt fram-
farahugur hans og lileypidóma-
leysi. — Formála sínum fyrir
þessari ágætu bók lýkur Thor-
olf með þessum orðum:
— „Gigtin er slæm í dag“
segir Geir, „en þegar ég kemst
í gang er ég ágætur.“ — Kerl-
ing Elli hefur ekki bugað hug
þessa síunga drengskapar-
manns. Yfir andliti hans er
heiði og rósemi hins sterka
manns, — hugurinn leitar enn
út á yztu mið og augu hans
eru enn skörp og snör, — blá-
grá eins og hafið, sem vaggaði
honum forðum. — Enn er hann
þrunginn hinni fornu frásagar-
gleði, — enn er hann hinn
gamli raconteur, sem gleður
mann með hrifandi sögum og
kýmilegum atvikum liðinna
daga, —■ og enn gleymir mað-
ur stund og stað í návist hans.“
Á þann veg er bókin sjálf.
Hendrik Ottósson