Þjóðviljinn - 03.01.1956, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 3. janúar 1956 — ÞJÓÐVILJINN — (7
Gamalt deilumál er nú kom-
ið aftur á dagskrá. Er það ætt-
arnafnamálið, sem um áratugi
olli miklum sennum og mikl-
um vopnaburði margra okkar
snjöllustu manna. En nú bregð-
ur svo við, að um það er und-
arlega hljótí Minnist ég ekki
að hafn séð nó heyrt nokkurt
orð utan Albingis með eða
móti málinu nema eina fundar-
samþykk: Stúdcntafélags Akra-
ness, þar ssm lsgzt er gegn því.
Eins og sagt hefur verið
frá hér i blaðinu hefur Al-
þingi nú til meðferðar frum-
varp um nmnnnnöfn Er bað
samið af i'nd fjögurra fræði-
manna, sem menntamálaráð-
herra skinaði 1. marz s.l. til að
éndurskoðu mannanafnalög-
gjöíina Fræðimennimir eru:
Alexander Jóhannesson, pró-
fessor, Jónatan Hallvarðsson,
hæstartarc’óm ari, Þorsteinn
Þorsteinsson, fyrrv hegstoíu-
stjóri e >'órður Eyjólfsson,
hæstarcttardón ■ a ri.
í fce-.ui frur-'varpi er gert
ráð fyrir, a.ó' það skuli aftur
leyft að uika upp ný ættar-
höfn. Um bað er nefndin
skipt. Alexander Jóhsnnesson
hefir sérstöðu og er bessu and-
vígur Hefur áður verið gerð
grein fyrir áliti nefndarmanna
með og möti í höfuðdráttum.
Þessi þögn kann að merkja
það, að mönnum finnist hér
vera lítilsvert mál á ferðinni.
Sumir líta eflaust svo á, og
þess hefur gætt í málflutn-
ingi á Alþingi, að það sé
einkamál manna, hvaða nöfn
þeir velji sér. Ef einhver hafi
löngun íil að bera skáldlegt
eða háfleygt nafn eða ali með
sér þrá eftir að fela í nafni
sínú syeitarömantík eða hetju-
rómantík eða þá nýtízku
abstrakt- eöa atómstíl, þá eigi
enginn meo að banna bag.
Ekki þarf þó mikla íhugun
eða langa til að sjá, að þetta
er hvorki hégómamál né einka-
mál.
Nafnvenjur eru svo merk-
ur þáttur í menningarerfðum
hverrar bjóðar, að henni er
skylt að bera virðingu fyrir
beim. Og mannanöfn eru svo
mikilvægur hluti málsins, fyrst
og fremst hins daglega tal-
máls, að eoginn sem ann tung-
unni, getur látið sér þau i
léttu rúmi liggja.
Ef menv töluðu aðeins við
sjálfa sig há skipti ekki miklu
máli hvaup orð þeir notuðu
né hverni'* beir notuðu þau.
En má.Ii- cr félagslegt tæki
til menn'nn-fu-iegra samskipta,
bað er í r-uninni grundvöll-
ur allrrr ""enningar. Maður-
ir.n væri ekv> maður, ef hann
ætti ekki t- Vj til að tjá öðr-
hugr-r:- -'n :r svo að skild-
ist og hsn" æft'i þá ekki héld-
ur neinar -hr"sanir, því hugsun
án orða e’’ ekki til.
Ekki g'-by bví neitt er snert-
ir tun.gun" oa bróun hennar
verið einkamál eins eða neins,
heldur samei.ginlegt mál þjóð-
arinnar allrar. Um það ber að
setja og eru se+tar reglur eft-
ir því, serr bjóðin hefur vit
til hverju sinni. Það er því í
fyllsta máta eðlilegt, að sett
séu ákveðin fyrirmæli um
mannanöfn. enda enginn sem
véfengir það
Höfuðrök þeirra, sem nú
vilja leyfa upptöku nýrra, ætt-
arnafna, eru einkum þrenn:
í fyrsta lagi, að það sé ekki
framkvæmanlegt, að banna ný
ættarnöfn Fiöldi hinna ólög-
legu ættamafna siðan 1925
sanni það.
í öðru lagi, að ættarnöfnin
hjálpi til <tera aðgreiningu

f október í baus, var haidin i Moskva heimsmeistarakeppni
kvenna í skák, og er myndin frá því móii. A henni sjást
sovézka skákkonan Y. Gurfinkel (til vinstri) og F. Heem-
skerck, Hollandi.
manna skýrari, samnefni verði
færri.
í þriðja lagi, að óréttlátt sé,
að banna sumum að taka sér
ný ættamöfn, þegar öðrum sé
leyft að halda hinum gömlu.
Ekki get ég fallizt á, að þetta
séu svo veigamikil rök, að þau
réttlæti þá stefnubreytingu,
sem hér er um að ræða.
í fyrsta lagi er mótsögn
í að lýsa yfir því, að ekki sé
hægt að framfylgja lagafyrir-
mælum um mannanöfn, en
bera samtímis fram tillögur
um ný lagafyrirmæli. f hinu
nýja fmmvarpi eru sem sé
ný ákvæði um ættamöfn, gerð
þeirra og notkun. Ef ógerlegt
og smátt. Alexander Jóhannes-
son leggur til, að það verði
gert á þann hátt, að ættarnöfn-
in deyi út með þeim, sem nú
bera þau.
—
Þegar rætt er um ættarnöfn,
þá er það einkum tvennt, sem
taka verður til greina. Annars-
vegar nafnvenjan sem hluti
okkar menningararfs og hins-
vegar þau áhrif, sem ættar-
nöfnin hafa á tunguna.
Við íslendingar getum talið
menningu okkar það til gild-
is, að hér hefur varðveitzt fom
nafnvenja, sem fyrir löngu er
næstum alveg niður. lögð hjá
Hún tengir íslenzka nútíma-
menningu beint við jafnréttis-
og manngildishugsjónir ætta-
samfélagsins. Það er í sam-
ræmi við íslenzkan hugsunar-
hátt og íslenzkan menningar-
arf, að hver maður skapi sér
sjálfur sitt nafn, standi sjálf-
ur undir eigin nafni. Það verð-
ur enginn mikill af því, að
heita nafni, sem annar máður
hefur gert stórt.
Okkar öld hefur verið alíra
alda mikilvirkust í þv’í, að
brjóta niður gamlar vénjur,
eyða fornúm siðum og hátt-
um bæði á sviði andá og
handa. Að miklu leyti hefur
hér verið að verki óumflýjan-
leg þróun, söguleg nauðsyn. En
þar sem breytingin er svo mikil
og ör. þá er það lífsnauðsyn.
að höfð sé gát á, að ekki verði
að óþörfu sópað burtu verð-
mætum, sem aldrei síðan yrðu
endurheimt. Þar á meðal tel
ég hina fornu nafnvenju. Það
væri hörmulegt, ef á okkar öld
félli sá skuggi, að hún útrýmdi
ér að framfylgja banni við
upptöku nýrra ættarnafna, þá
er ólíklegt, að betur gangi að
hafa eftirlit með því, hver
ættarnöfnin eru lögleg og hver
ekki. Ef hér er um að ræða
svið, þar sem fólk ekki sættir
sig við nein lögboð eða bönn,
þá er sama hvað í lögunum
stendur. Útkoman yrði ávallt
sú, að hver færi því fram,
sem honum sýndist. Ef höf-
undar þessa frumvarps á hinn
bóginn álíta möguleika á því,
að framkvæma ákvæði þess,
þá er alveg eins hægt að fram-
kvæma núgildandi ákvæði.
Þetta eru því haldlítil rök.
í öðru lagi er það mjög vafa-
samt, svo ekki sé meira sagt,
að betri aðgreining fáist með
ættarnöfnum. Það er gömul
venja, sem vonandi leggst ekki
niður fyrst um sinn, að skíra
börn nöfnum náinna ættingja,
lífs eða liðinna. Af því leiðir,
að í öllum ættarnafna-ættum
er mikið um samnefni. Er þar
sjón sögu ríkari. Að vísu myndi
það bæta nokkuð úr, ef notað
væri bæði föðurnafn og ætt-
arnafn. En hin forna nafn-
venja á þarna til leiðir, sem
ekki eru síðri. Áður fyrr, þeg-
ar menn báru ekki nema eitt
eiginnafn, höfðu þeir ýmis við-
urnefni. Nú er mjög algengt,
að venn heiti tveimur eða fleiri
eiginnöfnum. Með því að nota
bæði nöfnin að fullu eða
skammstafa annað fæst góð
aðgreining og fer mun betur á
því, að nota tvö eiginnöfn og
eitt kenningarnafn heldur en
eitt eiginnafn og tvö kenning-
arnöfn. Á það má líka benda í
þessu sambandi, að þróunin
hefur jafnan orðið sú, að mikill
fjöldi einstaklinga beri sömu
ættarnöfn eins og t. d. Hansen
og Larsen í Danmörku, Spiith
í Englandi o.s.frv.
Um þriðja atriðið er það
að segja, að það er að vísu
rétt, að nokkuð er gert upp á
milli manna með því, að banna
. sumum það, sem öðrum er
leýft. En ef við erum þeirrar
skoðunar, að það sé menning-
aratriði, að halda hinni fornu
nafnvenju, þá ber okkur að
fara þá leið til að bæta úr
misréttinu, að útrýma smám
saman því, sem er andstætt
hinni æskilegu reglu, þ.e. að
láta ættarnöfnin hverfa smátt
flestum ef ekki öllum menn-
ingarþjóðum. Ætla ég ekki að
rekja sögulega né' fræðilega,
með hverjum hætti það hefur
gerzt, til þess skortir mig þekk-
ingu. Eitt hef ég þó fyrir satt
að því er snertir þróun nafn-
venjanna.
Á timum hinna fornu ætta-
samfélags, þegar allir frjáls-
ir menn innan hvers ættbálks
voru jafn réttháir, tíðkuðust
ekki ættarnöfn. Menn kenndu
sig til föður eða móður. Oft
báru þeir viðumefni, sem voru
einstaklingsbundin en ekki ætt-
bundin, og stundum voru menn
kenndir til viðumefnis feðra
sinna eins og t. d. okkar fyrsti
lögsögumaður, Hrafn Hængs-
son. Þótt ættrækni væri þá að
sjálfsögðu mikil, var hugsjón
þessa samfélags manngildið;
mannvit, manngöfgi, hugrekki,
skapfesta, voru þeir eiginleik-
ar, sem lofsungnir voru i sög-
um og kvæðum. Engu litil-
menni tjáði að hreykja sér af
miklu nafni.
En þegar yfirstéttir myndast,
yfirstéttarættir, sem þurfa að
aðgreina sig frá alþýðunni,
ekki sem einstaklinga frá ein-
staklingum heldur sem stétt
frá stétt, þá verða ættamöfnin
nokkurskonar einkennisbúning-
ur, sem þær iklæða sig. Enda
er það með tilkomu aðalsins,
a. m. k. hér á Norðurlöndum,
að ættarnöfn komast í tízku.
Við hér á íslandi höfum lítið
haft af aðli að segja og þá nær
eingöngu sem hrokafullum,
menningarsnauðum, hötuðum
yfirgangsseggjum. Islenzkir
höfðingjar stóðu nær fólkinu
eða réttara sagt: fólkið stóð
sjálfstæðara gagnvart þeim
þrátt fyrir allt. í gegnum alla
fátækt og niðurlægingu var
alþýðan slíkt menningarlegt
stórveldi, að íslenzk menning
hefur jafnan verið alþýðu-
menning. Það er því ekki til-
viljun og það er ekki fjar-
lægðin ein frá öðmm þjóðuro,
heldur hið menriingarlega sjálf-
stæði alþýðunnar, sem bjarg-
að hefur hinni fornu nafn-
venju fram á þennan dag.
Það er ánægjulegt að hén
á íslandi, þar sem hið foma
ættasamfélag gekk í endurný-
ungu lífdaganna og bar svo
glæsilega ávexti, skuli lifa
ennþá hin forna nafnvenja.
henni en sett í staðinn væm-
in, tildursleg og smekklaus
orðskrípi, sem kölluð væru ætt-
arnöfn.
Þótt ekki kæmi annað til
en nauðsyn þess, að varðveita
hina íslenzku nafnvenju og
þann hugsunarhátt, sem henni
er tengdur, þá væri það ærin
ástæða til að standa á verði
gegn upptöku ættarnafnasiðar.
En skaðleg áhrif ættarnafna
á tunguna eru ömiur mikil-
væg rök gegn upptöku þess
siðar.
Ættarnöfn eru í eðli sínu
utan við beygingu nafnorða.
þau eru viðrini, útlendingar
í tungunni, og hefur það vaía-
laust spornað mjög við út-
breiðslu þeirra, að þau hafa
verkað sem afkáraskapur á
fólk með óspilltan málsmekk.
Þau eru ýmist alveg beyging-
arlaus eða hafa aðeins tvö
föll. Alexander Jóhánnesson
bendir í séráliti sínu á þau
málspjöll, sem ættarnöfn valdi.
Hann segir m. a.: „Má sjá þess
dæmi daglega í hverju íslenzku
blaði og heyra í Ríkisútvarp-
inu, að ættaraöfn eru beyg-
ingarlaus, einnig í eignarfalli.
og er sýnt, hvert stefnir. Þau
munu slæva tilfinningu vand-
aðs máls og flýta fyrir margf
konar mállýtum. Tign íslenzkr-
ar tungu er m. a. fólgin í þvi.
að hvert íslenzkt orð er gagn-
sætt á þann hátt, að menri
skilja, hvernig merking orð:
var hugsuð, og er þvi meire
en hljómur einn, sem menr
muna við endurtekna notkun
Oss íslendingum ber að haldt
vörð um geymd þess dýrastt
arfs, er vér höfum fengið frt
forfeðrum vorum“.
Þróun mála, sem skyld eri
íslenzku, hefur orðið sú, a>
nafnorð hafa nú aðeins tvc
föll. Þar hefur sigrað sú regla
sem ættarnöfnin hlíta. Og þai
er eftirtektarvert, að sú þróur
hefur hér á Norðurlönaum
stórum dráttum gerzt sam;
hliða sigri ættarnafnanna
Gegn þeirri þróun íslehzkunn
ar viljum við allir sporna. Ei
það verður erfiðara eftir þvi
sem fjölgar í málinu orðum
sem einmitt hlíta hinni fram
andi reglu. Hingar til haf;
ættarnöfn verið tiltölulega í
og því orðið af þeim minni
Framhald á 10. síðu