Þjóðviljinn - 17.06.1962, Blaðsíða 1

í' * ti\
ý :

$#>x 'í <*-#■ >< ><í }«£><-£$(► $$,< <>
*■*' .-*•-' <->•<•>< ❖- *%$&'<■** ■&*
■..■* m J/ s'« <■ jn‘f? v>^ *
X *&' ■' * ■■'y' / /\ /A
íwjl/í' ^ W /<>>•>>< Ms <£v7''*^ v" •*& x<í«> '
'
^ <•> >✓> ^S^> %^> <<f ^
í >■■■ ■ •
'ft* v <• **>
.W/ :/i>,
íí &,/&&
*** Ax. %p&
**' Ífc «*.«■>
j' f. < éf' m > ♦< >•» &*+’£?*•** J||
«á A.-.->«< ••
*■ < <* <•

$£./> 1/?*
„ o...
^ f. * '/y
^&>i:.<.. >'■> iý> ' <>>'*' ■ ;> '
.' -• *i < '.' M
>-/• - ’-í' ' " :
:<*:>ix-
♦ C .- i'ifríw
-r< <*t
■< / V,* i "</‘\
^«-> <•/ /<- y-A" s^|
:<4':<-/:<-*>i
Björn Þorsfeinsson:
■ Um eða eftir næstu mánaða-
mót verða liðin 700 ár frá því
áb Islendingar gerðu einhverja
mikilvægustu samþykkt sögu
sínrlar á alþingi við öxará,
„játuðu herra Hákoni konungi
og Magnúsi lönd og þegna með
sýörðum eiði“. og ákveðnum
skily.rðum. Alþingi kom saman
að fornu íimmtudaginn i 11.
Viku sumars, en þann merkis-
dag ber upp á 28. júní að þessu
sinni, og skyldi þingað í háll-
an mánuð eða til 12. júií sam-
kvæmt voru tímatali 1962. Árið
1'262 notuðust íorfeöur okkar
að mestu við júlíanska-alman-
akiö og voru dálítið á eftir tím-
anurn eins og aliar aðrar þ.jóðir
á miðöldum. Þá lék þingsetn-
ingin á dögunum 18. til 24.
júni, en þingiaúsnir voru dag-
ana 1. ti.l 7. júlí. Ég er ekki
s:vo rímfróður að geta fundið
nákvæmar út hinn mikta al’-
mælisdag. Sáttmálinn hefur ef-
laust þurít einhvern undirbún-
ing, þótt þing virðist ekki hafa
staðið marga daga árið 1262.
Sáttmáiinn mun því hafa ver-
ið samþykktur p:»!.-r'>‘ °ða »m
mánaðamótin júní—júlí. Von-
andi verður einhver rímsmll-
ingur tii þess að ákvarða al-
mælisdaginn af meiri ná-
kvæmni.
*
FjT.njii-t- skjiiia þess;- sem- þá-
var gert, er glatað fyrir rnörg-
um öldum, en sáttmálinn hefur
þó varðveitzt í yiokkrum afrit-
um, og eru sum þeirra senni-
iega óbrjáluð að mestu leyti.
★
öil kunn handrit sáltmálans
eru prentuð í Islenzku íorn-
bréfasafni, I b., bls. 620—625,
fjögur handrit; IX b., bls. 2—3,
eitt handrit, og X b., bls. 5—6,
tvö handrit. Öll greinir þessi
handrit á að einhverju leyti
um orðaiag.
Elzta handrit sáttmálans er
talið frá þriðja fjórðungi 16.
aldar. Það er á skinnbók í
Árnasaíni, nr. 45 8vo. l.f.I, bls.
620—621. Það er eina skinn-
handrit þessa skjals. Þá koma
tv.ö pappírshandrit frá fyrri
hlu.ta 17. aldar, annað var í
einkaeign á 19. öld, I.f.I b., bls.
622—623, hitt á bls. 789, 4to.
I.f. X b., bls. 5, — og tvö frá
fyrri helmingi 18 aldar, annað
á Lbs. 1028, Ito. I.f. IX b., bls.
2—3. pi'entað hér á eítir; hitt
á Þsks., l.f. X b.. bls. 6. Nauða-
H1i.ll orðamunur cr á þessum
fimm gerðu.m. Að lokum eru. ti.l
tvær afskriftir af sáttmálanum,
önnur á háskólabókasafninu i
K-höfn. en hin á Árnasafni, og
erú þær l'rá 17. og 18 öld. en
þar er fornu orðalagi áuðsæilega
breytt að 17. aldar hætti (I.f.,
í-b.. bkr «24)5-....- -
Heití
sáttmálans
1 Islandssögum er sáttmálinn,
sem Islendingar gerðu við Há-
kon konung, venjulega kallað-
ur Gamli sáttmáli, „af því að
það var hinn elzti samningur,
sem íslendingar gjörðu við
Noregs konunga, þegar þeir
gengu þeim á hönd“, segir Jón
Sigurðsscn í förmála að útgáfu
sinni á sáttmálanum í I. b. ísl.
fbs., bls. 618. 1 texta sáttmál-
ans og eiðstaf ncfnist hann
Sáttargjörö og Máldagabréf.
í skinnbókarhandritinu ber
hann fyrirsögn, skrifaða með
rauðu taleki: „Sáttmáli Hákonar
konungs og Íslendingal‘. í
pappirshandritinu á Þsks. neín-
ist hann „Sá fyrsti sáttmáli Is-
Icndinga við Hákon Hákonar-
son“. Að öðru leyti bera hand-
rit sáttmálans fekki aörar fyrir-
sagnir en upphal'sgrein textans:
,.Það var (eða er) sammæli
bænda . . “. Heitið Gamli sátt-
nváli birlist fyrst í fyrirsögn á
sá1lmá>a. sctn Islendingar gera
við Hákon hálegg Noregskon-
u.ng árið 1302. Hann er varð-
veittur í mörgum handritum
bæði í skinni og pappír, og eru
elztu skinnhandritin frá 14. öld.
en nafnið birtist fyrst á hand-
-rit]. seiTr- tajit) —cr fni -vfðm-i
hluta 15. aldar: „Gamli sáttmáli
á millum Noregs konungs og
lslentlinga“. Þessi „Gamli sátt-
máli“ er endurnýjun og ítrek-
un á sáttmálanum frá 1262, en
þar herða Islendingar á skil-
málahnútunum við konung.
Skjalið írá 1302 hefur að
geyma „þau frmeit prívilegíur
og svarinn sáltmála“, sem Is-
lendingar töldu sér dýrmætust
í baráltunni gegn ásælni kon-
ungsvaldsins. Sáttmálinn írá
1302 er okkar frelsisskrá,
Magna Carta. Sökum þess, að
konungarnir, sem samið var
við. Hákon gamli og Hákon
háleggur. voru samnefndir, þá
töldu Islendingar löngurn. að
„Gamli sáttmáli“ væri það
„máldagabréf", sepi upphaflega
hefðj verið samið 1262. Á 19.
öld varð Konrad Maurer. Gisla
Brynjólfssyni o. fl. ljósl, að
þessí „Gamli sáttmáli“ var
’yngri en 1262 eða frá því uitj
1302, og bar Jón próíessor Jó-
hannesson þá skoðun fram til
sigurs. Þegar mönnum varð
ljóst, að máldagabréfin voru
mörg tóku þeir að kenna elztu
gerðina við Gissur jarl rg
neína hana Gissurar.sáttmála.
en það heiti kemur hvei-gi fyrir
mér vitaniega í fornum he'mild-
úm. Hins vegar benda heim-
ildir til þess. að Gissur hafi
ekki ráðið öllu um gerð sátt-
mílans ' rtf' lSI'cndlnga ’ hlWJ'Ui
Tvær síður úr hand-
ritinu Lbs. 1028 4to,
sem geymir þann 'texta'
Gamla sáttmála sem’
prentaður er í þessarí
grein. Á síðunni Jill
vinstri er upphaf sátt*
málans en neðst á síð-
unni til hægri „Þegn-
anna eiður“, svarinn
konungunum Hákonj
og Magnúsi. Eins og
myndin ber með sér eí
handritið illa farið af
raka.
Ilið nýja nafn er því að nokkní
leyti villandi; það dregur taum
eins samningsaðilans, en við
vitum íátt um hlutdéild hans
að samningunum. Það er auð-
séð, eins og ljóst verður afi
texta sáttmálanna hér á eftir
að sáttmálinn frá 1262 ei'
grundvöllur og reyndar megin-
mál sáttmálans frá 1302. AÉ
því leiðir, að ástæðulaust er að
breyta nafngift Jóns Sigurðs-
sonar: Gamli sáttmáli er veí
viðhlítandi um báðar gerðirnai>
og nægja mun að greina á milli
þeirra með ártölum, enda ei'
það notað í flestum sagnfræði-
ritum bæði innlendum og er-
lendum.
|
Island \
hefur jarl ’f
Á alþingi 1262 eru einungis
staddir þingheyjendur úr Norð-
lendingafjórðungi og Sunnlend-
ingaíjórðungi vestan Þjórsáiv
alþingi var einungis sótt afi
mönnum úr þeim héruðum.-
sem konungur hafði selt Gissut)
Þorvaldsson jarl yfir árið 1258.
1 Sturlungu segir: „Og það
sumar, er nú var frá sagjj
(1258), (gaf) Hákon konunguí
Gissuri jarlsnafn og skipaði
honum allan Sunnlendinga-
íjórðung og Norðlendingafjórð-
ung og allan Borgarfjörð. Giss-
ur jarl var mjög heitbundinn
við Hákon konung, að skattuE
skj-ldi viðgangast á Isiandi"
(Sturl. útg. Kr. Kaalunds, II*
301—302). Jarl var tignarheiti
sem Noregskonungar veittu'
mönnum með ýmsum skildög-
um. I Hirðskrá, lögum um hirð
konungs og starfssvið liennaB
innan ríkis&tjórnarinnar, segir,-
að sá sc m.a. „háttur jarls-
nafns. er Noregs konungur gef-i
ur þeim mönnum, er hanrt
skipar yfir skattlönd sín. fyrsti
Oi'kneyjar við því skilorði, sem.
vottar sættarskrá Sverr-is kon«»
ungs og Haralds jarls . . . Sv«i
og, ef konungur; gefur jarl tfl|
Islands með slíku skilorði, serrt
konungi sýnist með guðs íorsjáÉ
og góði-a manná iáði“ (llirð-
' Fráiiiháid S'15.' sí'ðú.