Þjóðviljinn - 17.06.1962, Blaðsíða 5

J ?•
H :
[| y
fc
ii 1
'I J
I í
Sáttmdli
við Hdkon
í annarri gréin sáttmálans
segir, að konungur á að láta
íslendinga ná frið: og íslenzk-
um lögum. Þessa klausu vilja
menn skilja svo, að íslending-
ar haf;í verið orðnir svo lang-
þreyttir á ófrið: Sturlungaald-
ar, að þeir ha.fi séð það helzt
til ráðs að ganga konungi á
hönd, til þess að hann friðaði
landið. Þessi skilningur er
næsta hæpinn. Með þessu skil-
orði ítreka íslendingar þá
-...gkyldú. konupgs að halda upp.i
lögum og reglu, en þar að auki
Gamli eáttmáli var ‘gerður,
fóru Færeyingar á stúfana og
fengu sams konar hlunn.ndi
hjá konungi, og senni ega
Grœnlend'ngar sömule ðis.
Gaml; sáttmáli heíur því haft
nokkur aljþjóðleg áhrif.
1
Hér er ékki vettvangurj til
þess að ræða ákvæði sáttmál-
ans frekar. Þegar stundir llðu,
kom í ljós, að hann takmi.rk-
aði ekki næellega völd V on-
ungs, Þá knúðu ístendiilgar
koriungsvaldið til þess að siam
binda þe'r völd hans þeím skil- þykkj-a sáttmálann- með no|kr-
(Framhald af 15. síðu.
hafði elt þá yfir fsiandsála með
auðsöfnun og stéttaskiptingu
að farkosti. íslendingar 13. ald-
ar voru menn þjóðræknir og
margvísir. Þeir lýsa yfir því, ^
að þeim sé leið öll konungí-
skípan á héruðum, og draum-
vísa Jóreiðar í Miðjumdal seg-
ir sína sögu um viðhorf fólks
til atburðanna:
Þá var betra,
er fyr baugum téð * >
- Brandr hinn örvi
ftg burr skata.
En nú er fyr löodum -.
og lengi mun
Hákon konungr
og hans synir.
Veldi Brands örva, bænda-
lýðræði þjóðveldisiris, var úr
sögunni þegar á 12. öld. Mynd-
breyting íslenzkra stjórnar-
hótta þjóðveldisaldar sjást m.
a. i merkingabreytingum orð-
anna ríkur og lög. Ríkuf merk-
ir úpphaflega ágætur, . áhfifa-
mikill, voldugur sökuitj
fylgis og atgervis.' „í þann
tima var bóndafólkíð auðugt
og ríkt- og óvant ofriki flokk-
anna“, segir í fornri heimild;
þá voru bændur auðugir og
voldugir við ákvarðanir eigin
mála. Allir þekkja Orðskvið-
inn: sjón er sögu ríkari. Á 1,1.
öld tekur orðíð ríkur að fá
sömu merkingu og auðugur; þá
verður auðurinn grundvöllur
valdanna. Orðið lög merkir
upphaflega svipað og félag,
samfélag, þ.e. fólk; . sém héfur
komið sér saman um einar
réttarreglur. ,,í vorum lö|um“,
merkir sama Qg a' vorú landií
„Ef vér slítum lögin, þá slitum
vér einnig friðinn“, segir Þor-
geir Ljósvetningagoði á alþingi
árið 1000. Síðan e'nskorðast
merking'in í orðinu lög. við rétt-
arreglur. Þá komu þær að of-
an frá istjórnarvöldum, settar
þeim til ágætis, en voru ekki
framar ibornar fram af bænd-
um, miðaðar 'við hagsmuni
þeirra, sprottnar af þörf sam-
félagsins á 'sama hátt og um-
ferðarreglur eru sprottnar af
öryggisþörf vegfarandans á
vorum dögum.
Um miðj*a 13. öld stendur ís-
lenzkt samfélag á tímamótum.
Stjómskipan þjóðveldisins var
úr skorðum gengin, þótt hún
héldist að nafniuu til. ^slapd
sogaðist- Inii L samfélag furátp- ‘
velda Vesturlárida, og' íiér
efldust höfðingjar að flokkum
og ofriki og leituðust við að
skapa sér ríkisvaid Þeirri v.'ð-
leitni voru þau takmörk sett.
að ísland gat hvorki orðíð full-
valda konungs- né furstaveldi ■
á miðöldum; það stóð ekki
und'r yfirbyggingunni. Fursta-
veldj Noregs stóðst ekki held-
ur istraum tímans' og lentí und-
ir Danmörku. Viljum ’við dfagá
einhverja lærdóma af fornri
sögu; iþá eru þeir einkum fólgn-
ir í því, að íslenzkt fullveldi
var að fornu grundvallað á
efnahagslegum jöfnuði og lýð-
ræðj þjóðveldisins. Árið 1262
verða í raunirmi, nauðalítií
tímamót í íslenzkri sögu. Fyr-
ir 1250 voru helztu íslenzku
höfðíngjamir orðnir hirðmenn
Noregs konungs og eiðsvarnir
honum, svo að hann gat ,skíp-
að þá til yfirstjórnar hér heima
að geðþótta sínum. Árið- 1250
gerir Hákon konupgur Gissúr
að jarlj sínum á íslandi.. Þá'
þegar var meginhluti íslands
í raun og veru orðinn hluti af
norska konungsríkinu, en það
var ógengið frá sáttmála um
skyldur þegnanna og réttindi
hér úti. Þegar um 1200 töldu
ýmsir kirkjunnar menn íslend-
inga þegna norska ríkisins.
Gunnlaugur munkur Leifsson,
segir í Jóns sögu helga, sam--
inni um 1200, að hinn sseli Jón
biskup bafi lýst og prýtt „eigi
aðeins sína fósturjörð, heldur
og nærveraridi lönd þessa
konungsríkis“ (þ.e. Noregs).
Þar segir dýrlingurinn einnig
við Magnús berbeln Noregs
konung: ,,Svo erum vér íslend-
ingar yðrir menn sem þeir, er
hér eru innan lands“. Slík
dæmi mætti fleiri telja. Höfð-
ingjavéld; íslands leitaði sér
"halds og trausts í Noregi löngu
fyrir 1262, af því að hér skorti
æðstu stofnanir stéttgreindra
ríkja: erkistól, dómklerkasam-
kundur og þar með hinn kyn-
borna og krýnda fursta. Hér
skorti bæði vilja og getu til
þess að koma þessum stofnun-
um á legg, og bændur hafa ef-
laust hrósað happi að vík
skildii vini, þá og æðstu mátt-
arvöldin. Þegar íslenzkir höfð-
ingjar höfðu lamað áhrifavald
íslenzkra bænda á alþinai, ját-
ast þeir undir veldi érlends
konungs. „Konungurinn var
ekki settur yfir Xsland af gu^s
páðæins og i Noregi, Hann var
viðurkenndur sem æðsti emb-
ættismaður, er hægt var að
segja upp, ef hann hélt ekki
trúnað við almennin". Þannig
er Gamli sáttmáli mótaður af
aldagömlum stjórnmálaþroska
þjóðveldisins“ (E. Olgeirsson:
Ættarsamfél., bls. 275).
Á Sturlungaöld hafði vegur
alþingis far.'ð þverrandi, og
• reglulegt allsherjarþing hefur
það varla vórið, þégar flokká-
drættir voru mestir. í>ess er
getið 1236, að Gissur Þorvalds-
son sendi flokk manna til þess
að hleypa því upp og reka
þingheyjendur heim. En allt
um það var aTþingi ekki lagt
niður; það kom saman öll ár-
in. íslenzkir höfðingjar voru
. ékki að afsala sér völdum í-
landinu með sáttmálanum 1262.
Þeir rísa upp til varnar hags;-
munum sínum með styrk al-
.múgans, um leið og þeir hylla.'
erlendan húsbónda. Nú hefst
vegur alþingis að nýju; það
verður ,,vígi höfðingja- og
hændastéttar gegn konungs-
valdinu" (E. Olgeirsson; Ætt-..
arsamfél. 275).
Efni Gamla sáttmála 1262
‘ gi-éiri.'st'’ ■■■{ tvenrit; skyldur og
réttindi; hann er hvorttveggja
í senn, uppgjafársamningur Qg
frelsisskrá. Það er ókúgað fólk,
sem að honum stendur, en
. hpf^r^lÍ^ls höíðJlífyfrpfo
fíl^stjórnmálaöngþveitis í land-
inu, og út úr því rötuðu þeir
ekki aðrav leið, en sáttmálinn
staðfestir.
Heims-
furSuskjal
um breytingum. Með það skjal
stpnda þeir I höndunum þ|ng-
að ti! lýðræði ef'dist að ijýju
í löndum álfunnár. íslepzkt
fullveld; hefur grundvallazt á
lýðræði. efnahagslegu og tjíóli-
daga, að hann fari sjálfur að
ísTerizkUm lögum, þeir fái sjáTf-i
ir að lifa 1 friði fvrir konungi.
Þann .skilning hefur Ari lög-
maður, sonur Jóns ibiskups
Arasonar, lagt i ákvæðið, er
í Danmerkursögu Eriks' Ar- hann skrifar k.onungiim.h:,ýliSýQ.;j ,, ...
ups (Dsjnmþrks Historie II, vil ég halda v4>á|fþ' svári«ni látt-'' §j$triíiái'i'á milli Nor-
1032, blsi lj>2) segir: „Gamli mála, sem játað vair' iskattin- egs konurifs. . íslend|iga
sáttmáii £r álgjörlegá .eipstætt um. . sérdeilis að vér náum
friði „ og íslenzkum . lögum".
. Margir hafa átt um sárt að
binda sökum ófríðar Sturl-
ungaaldar, en samt getum við
minnzt þess, að það var minni
lífsháski að starida í bardögum
pólitískt Skjaí jafnvel á 13. öld,
sem var þó mesta þjóðfrelsis-
öld í stjórnmáium, allt fram
til þess að franska byltingin
hóf upp hierki hennar. í allri
veraldarsögunni er varla hægt
tisku.,. bafði, að fprnu og nýju.
(1302).
, , . ... . 't
í nafni föður og sonar. og
anda heilags.
Var játað og samþykkt gf
öllum almúganum á fslandf (á
alþ‘ngi)S: með lófa taki.
Að vér bióðum virðuledum
að finna , neitt annað dæmi þess fræga timabils en að sigla hcrra Hákon; konungi hil^um
þess, að frjaia þjoð í nauðum með Xslandsströndum með full- „Ara hiAn,,d„ „nriir
RtKua

|«ti Jhjtl'nymn'
i cf þift Vilwi uymHfJ tQ
t hutsiMMi y* km jfi
oTwmna nW/ éhfmttn
i IwX íÍMtw w::
-vr——.... .„.•TrmhnwUtcmtaímit<bm A
; f'*li' nm íUi
| jf|i« <* ntnt rilfuifi m? tfmUmtn nl Ir Imí
• fr&.mtn-muk*f *ji Ipwiflí matn <n '
Untíf **<#«»*»pt*m U fiuAut*
U Tm <p frlw «4;
\ ■ '■ ptftw nt»HI rifíð n nH»w vm* «m fcfíj
tn « vm ríí»f(iþ««i rwrín « Mn m+ >
■ Hrt.J rntití hmtumMMUféi
þtitumgm énþcitQmmtitð attptt, mhmi mntui
V,. wo T Whfnm ftmmfÍm +
i’iÉSÍ?'1**1*** (pjBtiwwrnww þMvftw tíj ■
í sáttmálanum við Hákon konung binda íslendingar konungs-
valdið við íslenzk lög, en þess var skanunt að bíða að
konungur tók að setja tslandi lög sem komu i stað hinna
íornu þjóðveldislaga. Myndin er af upphafi kafla í> foruu
kórópaða yora þjónustu updir
þá grein laganna, er samjijitkt
er meðal kóngdóms.’ns og þégn-
anna, þeirra er landið byggja.
lj Er sú fyrsta grein. að yér
viijum gialda konungi skatt, og
þingfararkaup slíkan sem |ög-
bók vottar og alla þegnsky du
tg*M|Ah’ 'Svo framt serri-haldin eru yið
^mttt, im oss Þau heit sem 1 móti
. » tf þm. ríftíl inum var iatað'
'^rixf V«tn# mrtGt fMnjMW' A 2) f ..fvrstu, að , utanstef íur
hu prniiiai »amM»aí .tkiilfa,jr, ‘! .vér .' ö„pvar' hafa. U ;an
,r'(þeíi;'. m'éhn-; 's4m''‘dæindir ve*ða

Jónsbókarhandriti.
stödd hafi haldið svo hátt
merki frelsis síns og sjálfstæð-
is allt til lokaákvæða samn-
ingsins um uppsagnarsk.lyrði
hans einmitt á bví andartaki,
þegar hún áleit sig þó nauð-
beygða til þess að leita stjórn-
málasambands við aðra þjóð.
Orðanna hiióðan í sjálfum
Gamla sáttmála sýn;r bað bezt,
áð fsland var sjáifstætt, nor- •
rænt ríki o® íslendipgar sjálf-
gildum örygg.'stækjilm 'á síð-
ar; helmingi 20. aldar, eða
ganga um götur Reykjayíkur.
í ófriði 13. aldar frá 1208 til
1260 féilu um 350 manns eða
voru teknir af lífi, eða ta?p-
lega 7 menn á ári.-Hins vegar
fórust af glysförum hér á landi
árið 1961 46 manns og 104 árið
af vorum mönnum á íslardi
á-aTþingi,.þurt áf Tandinu.
3) Item' íslenzk.'r séu lig-
menn og svo sýslumenn á ia ídi
voru af beirra ætt. sem að
fornu hafa eoðorðin upp ge: ið.
4) Item að 6 hafskip gan| i á
bverju ári til landsins forfa la-
laust.
5) Arfar skulu uppgefas í
Noregi fyrir íslenzkum mö m-
' úfri.' hvéfsu.ri léWgi ' sem sta 5ið
hafa. þegar réttir arfar ko na
til eðúplþéíffa ’urnboðsmenn
6) Landaurar skulu þ( im
<3g uppgefaáfe '
7) Item , slíkan. rétt sk ilu
hafa íslenzfeú-:: riiehn í Norígi
sem þeir ha.fa béztan haft. :
8) Item' að konungur láti
oss ná ís’enzkum iögum og
friði. eftir þvi sem vor 1 >g-
bók vottar og hann hefur b >ð-
ið I sínum bréfum. og guð gsfi
honum framast af! til.
9) Itém jarl viljum vér hafa
yfir oss, meðan hann helc ur
trúnað við yður og frið 'ið
oss.
10) Hald'a viljum vér og v ir-
ir arfar alian trúnað við yð ir,
meðan þér og yðrir arfar halia
við oss þessa sáttargjörð. i Ir-
um vér íausir, ef rofin ve ð-
ur af yðvárri hendi að be: tu
manna yfirsýn".**
1960.
- -Þá hefur rpönnum orlíro Stár
sýnt á rikinaákvæði sáttmál
,stæð( porræpj þióð, °g Unt a^av ans: *Það sýnir í jyírsha lagi.
framtíA mnnríí Vin-n haMo n- _ -f_ ___ i.'.' fi____
framtíð mundi hún halda á-
fi-am að vera það“.
Þessi ummæli hins fjölvísa
prófessors eru ærið athyglis-
verð. Hann átti sæti í sambands.
laganefnd.'nni 1918 af Dana
hálfu til þéss að sanna sögu-
legan rétt þeirra til yfirráða á
íslandi. Artup reyndist svo mik-
ill vísinda naðúr, að hann hag-
iræddl alöi ei taðreyndum þjóð
sinni til fra: ndráttar. Þegar
honum vaið íslenzk saga kunn, ingagerð. Áður haíði engum
i4jáðist hani að henni og stliddi þegnum . mér vitanlega hug-
oft málstaö íslendinga. Wsémzt að skuldbindá fconung
Bæði Arup og ýmsir aðr'r til þess að annast útvegun á
m'ikla fyrir sér þá nauð, sem nálum og nærbuxnaefni og
íslendinga á að hafa þjafcað. flutninga yfir útháfið.“EftTr að
að íslend.'ngar búa "“að lang
mestu íeyti að eigin af'm. Þeim
var nauðsynlegur nokkur að-
flutnlngur á lúxusvörum sér til
menningarauka og. lystisemda,
en nauðþurftir sóttu þeir lítt
til útlanda ,á 13. öld, Þá var
hér jafnvel svo mikil akur-
yrkja í 'sumúm héruðum, að
kom var flutt úr landi. Hins
vegar sýnir það atjáði hug-
, ^.Saipi.jeiðstafur .^vlgir þefs-.
rijjn s$fcn hfrium fyrfi.
Efrilslega er sáttmáli þeisí
sariibljóðaþeim. |yrri (jirá
ilsá) áð ooíu Íeýtí* en því. |hð
þætt er við tve'mur greinum.i,2.
og 3. grein. Kónungur hafði
tekið að Stefna íslendingijjm
utan jafnvel til iandvarna pg
setja hér norska gæðinga síha
í embætti. en siíkurri kvöðijm
hnekkja íslendlngar með sam&i-
ingsgerðinnj 1302.
Björn Þorsteinssön.
:
vegar synir pao aifiioi nua- ———---------------------j-
kvæmni fslendinga'' Við ísa&iri- «í) feleppt'’ í'aulm'itm' handritrijn.
.**) Textinn þirtur eftir skirijn-
handriti í Konungsbókhlqð-
uniií í Khöfn. Tott. Nr. 2101,
4 to, telst frá siðasta hliita
15. aldar, í f. I b., bls. 6)í5
• ---687. . *r "'■•
Súrinudagin’, 17: júní 1962 — ÞJÖSVlLJINKf t?^Í7Í