Þjóðviljinn - 16.12.1962, Blaðsíða 7

Sunnudagur 16. desember 1962

ÞJÓÐVILJINN
- SÍÐA 1

.• • -x-;- : '

Vökumenn slái
trumbur
Jóhannes úr Kötlum.
Jóhannes úr Kötlum.
Öljóð. Mál og menning,
Heimskringla. 1962.
Allra karla yngstur
Því hefur verið haidið fram
að fáir menn eldist jafnilla og
Ijóðskáld. Meira að segja að
ekkert sé haettulegra en vera
velheppnaður ungur lýriker.
Við þekkjum ýmis dæmi: ung
skáld hafa lofsungið nautnir
lifsins með gáska og ofstopa,
sagt drottni til syndanna svo og
kaupmönnum og yfirleitt verið
með allra handa brambolt og
umsvif. Síðar hafa þeir stirðrað
í leikni sinni, heldur leiðinleg-
um kristindómi, skrúðmælgi
um fornar dyggðir, tækifæris-
yrkingum.
Jóhannes úr Kötlum líkist
ekki þessu fólki. Nýja bókin
hans Sem heitir hvorki meira
né minna en Óljóð staðfestir
það ágætlega sem við reyndar
vissum: að Jóhannes er allra
karla yngstur, lifandi maður
og leitandi; hann er enn sem
fyrr á „órólegu deildinni“, er
ósáttur við sjálfan sig og af-
skaplega óánægður með heim-
inn og vill umbylta honum eins
og vonlegt er.
Vandi á höndum
Jóhannes er eins og öllum
lífandi mönnum öðrum margur
vandi á höndum, — og hann
er alls ekki feiminn við að
ræða þau mál. í upphafskvæði
bókarinnar spyr hann hvernig
Ijóð skuli kveða á þessari öld
þegar sálin er þota, hjartað
kafbátur, þegar:
vér erum blásnir út í hlægi-
legar stærðir
oss hnoðað saman í grátleg-
ar smæðir
og svo er ráðgert að kveikja
í öllu saman.
Skal ljóð á slíkum tímum
vera sjálfu sér nóg, er þá allur
boðskapur móðgun, segir hann.
Hví hefur það gerzt að ung
skáld vantreysta orðinu:
er ekki kominn tími til að
leita í grasinu
eða eru myntfalsararnir bún-
ir að gleypa
hinar gullnu töflur
erum vér þá að verða að mál-
lausum betlurum
og vor hrímhvíta móðir að
skækju.
Og svar Jóhannesar í þess-
um ótvíræða formála bókar-
;hnar allrar verður þetta;
, é& er ekki hræddur ég er •
hryggur og reiður
þetta eru mótmæli þetta er
iiiHiiiini>ii»iniii»".wiMniiirn»i»i|«MimL''miiÍTÍ|j>ii»w«»>
eg motmæli þvi að jorðm se
Á árinu 1957 þegar menn
héldu að allt gott og fagurt
hefði farizt í Ungverjalandi
var prentað í Birtingi viðtal.
Þar segir Jóhannes úr Kötlum
við ung skáld: „þið eigið að
húðfletta spillinguna, þið eigið
að húðstrýkja þjóðina fyrir her-
mang hennar og stríðsgróða-
brask, værugirni hennar og
sljóleika". Hann segir ennfrem-
ur: „Hvarvetna í heiminum,
jafnt í alþýðuríkjum sem auð-
valdslöndum þarf mikla og
hugrakka listamenn, túlkendur
mannlegleikans og framtíðarinn-
ar, til að hamla á móti gerfi-
mennskunni og vélmennskunni
sem hinni óhjákvæmilegu
skipulagningu nútímaþjóðfé-
lags hættir til að leiða af sér.“
Óljóð Jóhannesar sanna að
þessi orð eru ekki sögð út í
bláinn. Þau eru snúin af tveim
þáttum nátengdum þeim hugs-
unum sem nú var vitnað til:
annar er árás á okkar „svindl-
araþjóðfélag“, hinn er ástríðu-
full kappræða um hugsjónina
og örlög hennar og bústað
hennar í hjörtum manna.
Á sölutorgi
Jóhannes er sannarlega ekki
að hlífa okkur þegar hann tal-
ar um heimsku okkar, aum-
ingjaskap og gleymsku. Gott
dæmi er fjórða kvæði DægUr-
laga: íslendingar kveikja sér
í vindlingi og fá sér í staup-
inu meðan fjallkonan og ægir
eru boðin upp (hryssingslegur
uppboðshaldari nefnir þau
reyndar hraunkerlinguna og
MptM'
gerð að leiksoppi
ábyrgðarlausra svefngengla.
ég krefst þess að vökumenn
slái trumbur.
Tveir þættir
Vandamálin — nei það er
'kki guð, ekki eilíft persónulegt
'íf, þökk sé farsælli skapgerð
Jóhannesar. 1 fyrsta kvæði
Dægurlaga spjallar hann kump-
ánlega við drottin, hann er
þokkaleg bernskuminning sem
við förum um gamansömum og
miskunnsömum orðum — en
alls ekki sá hátíðlegi háski sem
setur furðumörgum eldri og
yngri mönnum stólinn fyrir
dyrnar.
Nei, eins og þegar sést á
upphafskvæðinu, þá er annað
og meira í húfi.
Dægurlög
margvíslegt
og gengur
til verks í
jöfur þorskhausanna). Um-
hverfið er heldur dapúrlegt
eins og segir í þessum gagn-
orðu línum:
mhvp* stórlaxar spígspora um sölu-
torgið
skáld hnipra sig saman í
leynibý
það setur hroll að smáfugl-
unum.
fjalla einmitt um
svindl og spillingu
Jóhannes rösklega
fordæmingu sinni
og særingum. Máske helzt til
rösklega — ég á ekki við það
að orð hans séu ekki réttmæt,
heldur það að Jóhannes hefði
mátt sýna meiri yfirburði.
meiri fyrirlitningu. I þessum
kvæðum er tilgangur skáldsins
mjög ljós, túlkun hans nak-
in.
En í ýmsum öðrum kvæðum
þessarar bókar, t.d. Þjóðvísum
er með nokkrum öðrum hætti
fjallað um þá hluti sem halda
fyrir okkur vöku. Þar er brugð-
ið upp stuttum myndum og
oft mögnuðum; sumar hafa fú-
túristískan svip:
englar skjóta stjörnum
á háþróaðar vélbrúður
athöfninni er sjónvarpað
aðrar svip þjóðkvæða:
ganga skal ég í hamrahamra
bergrisann vil ég finna
kvikar mér stingandi burst
í nefi
gapaldur undir fæti.
Þessi kvæði bera miklu
minni svip af rökræðu og frá-
sögn en þau sem áður voru
nefnd, þau eru dularfyllri,
myndrænni; þessar stuttu og
oft mjög gagnorðu myndir
renna saman í galdraþulu sem
geymir skáldskaparlegar minn-
ingar frá öllum tímum. Galdra-
þulu sem lýsir mörgum skugga-
legum viðburðum og minning-
um, vekjandi ugg og reiði, en
um leið baráttu, ósáttlyndi og
þrjózkufullri von um að
mannshjartað sundurkramið og
sundurmarið verði loksins glatt.
Hugsjón og veruleiki
Jóhannes veit það manna
bezt að við getum ekki leyft
okkur ódýra bjartsýni and-
spænis öllum ósköpum heims-
ins: ég verð að þora að horfast
i augu við sjálfan mig, ég verð
að þora að horfast í augu við
lífið, segir hann á einum stað.
Hann gerir sér tíðrætt um hug-
sjón sína og þau miklu og illu
tíðindi sem gerast þegar „nak-
inn og blóðugur" veruleikinn
, „kemur skálmandi inn í brjóst-
ið með rýting milli tannanna"
og vill sameinast hugsjóninni.
Hann yrkir um harmleik bylt-
ingarmannsins: þeir sem áður
hófu hann til skýja færðu hann
úr klukkunni rauðu, kreistu úr
honum lífið og andann, huls-
uðu hann í smánargröf. Síðan
gerðist það að:
dys hins útskúfaða var
skyndilega. rofin
við lúðraþyt og blómaregn
og líkið var ílutt í yndis-
lega heiðursgröf.
Jóhannes úr Kötlum hefur
ekki sætzt á málin — hann
segir með þeim myrta: ég hef
enn ekki risið upp. Og á öðrum
stað segir hann:
ekkert er eins sárt göfuga
hugsjón og að vita þig
gráta
finna krampateygjur þínar í
luktu brjósti sínu
Og hann spyr:
heppnast þá engum að beita
sjálfa
hugsjón
munt þú
þig valdi göfuga
sífellt visna upp í
brjósti hins sterka
grát þá í brjósti mínu unz
það verður nógu veikt og
auðmjúkt
til að sameina þig miskunn-
sönnum veruleika.
Uppgjör
Kvæði Jóhannesar úr Kötlum
um hugsjónina eru ekki nöldur
uppgjafamanns. Þau lýsa sárs-
auka heiðarlegs manns, þau
lýsa þeim spurningum sem
vaknað hafa með róttæku fólki
á síðustu árum. Þau lýsa sárs-
auka, efasemdum, spurningum
— þau svara ekki öllum þess-
um spurningum; viðkvæðið í
bréfinu til Kína er einmitt: ég
veit ekki. En það sem skiptir
mestu máli: gott og heiðarlegt
skáld ræðir það sem okkur
varðar miklu.
Þessi kvæði eru með nokkr-
um hætti óhjákvæmile'g. Bylt-
ingamenn margra alda — og
okkar aldar einnig — hafa oft-
ast lifað í ákveðinni bjartsýnni
skynsemistrú á þjóðfélagslegar
framfarir: við breytum skipu-
laginu, eignarréttinum og þá er
skjótra breytinga að vænta á
öllum öðrum sviðum mannlegs
lífs. Þessi trú (Jóhannes kallar
hana pýþagórasarreglu) hefur
gefið mörgum styrk, en hún er
vélræn og hlýtur að hefna sín
þegar hugsjón skal verða að
veruleika.
Ekki vil ég samt boða örlaga-
lagatrú í þessum línum: von-
brigði hugsjónamanna eru
einnig á valdi þeirra sjálfra.
Eitthvað á þá leið verður ein-
mitt það svar sem Jóhannes úré>
Kötlum gefur við spurningum
í bók sinni: haldi hver vöku
sinni, á öllum vígstöðvum —
innri og ytri. Förum varlega
félagar, segir Jóhannes á ein-
um stað „allsnægtir einar færa
oss ekki hamingju, leghöll úr
marmara nægir oss ekki til
sálubótar". Eða — eins og seg-
ir í ofangreindu viðtali: alls-
staðar, í öllum löndum þarf
hugrakka menn „túlkendur
mannlegleikans og
innar“.
Óljóð Jóhannesar
eru uppgjör, þau
fræðileg pólitísk reikningsskil,
heldur mannlegt skjal um
mannlegar efasemdir og bar-
áttu. Þau eru ekki uppgjöf eða
vesæl iðrun — enda hefur Jó-
hannes ekkert að skammast
sín fyrir. Þessi bók er ekki
uppgjöf því hún er barmafull
af reiði og uppreisnarhug bæði
gegn vísum féndum hvers heið-
arlegs manns svo og gegn eig-
in blekkingum. Sá maður sem
varðveitir þessa reiði, slíka
ástríðu, hefur ekki játazt undir
þá kenningu að allt sé til ein-
skis unnið, mannleg viðleitni
er honum dýrmæt og raun-
veruleg svo og sú hugsjón sem
fer fyrir henni.
Örólegt skáld
Mál og bygging Óljóða ber
vott um áræði skáldsins.
Ekki svo að skilja að Jóhann-
esi takist alltaf að ná þeim á-
hrifum sem þjóðin vilL Smekk-
vísi hans er ekki óbrigðul; ég
segi ekki að hann ætti að dul-
búast betur í árás sinni, en
hann mætti sýna meiri yfir-
burði í viðureign sinni við
féndur. Stundum kemur þetta
fram í því að okkur finnst á-
kveðið orð ekki á réttum stað.
Og það getur komið los á bygg-
inguna, ýmsir þættir kvæðisins
hafna utangarðs.
En skemmtilegt er að fylgjast
með Jóhannesi. Hann leitar
víða til fanga. Hann kann að
beita fyrir sig karlmannlegum
rabbstíl, pólitískum fréttum,
glannalegu táningamáli. Kald-
ranalegar og jafnvel antieste-
tískar fútúrískar myndir sjást
við hlið gamalla stefja, — dans-
ar og þjóðkvæði leggja mikið
af mörkum til þessarar bókar.
Nakin og „lágt sett“ veruleika-
lýsing kemur ekki í veg fyrir
upphafnar og kosmískar mynd-
ir. Ekkert orð er bannað í þess-
ari bók, ekkert það orð sem
við látum okkur um munn fara,
öllum má finna stað í þessum
fáorðu, skörpu og oft óvæntu
myndum sem ryðjast áfram
með miklum hraða eins og líf-
ið liggi á. Jóhannes hrærir af
mikilli atorku í þessum firna-
lega soðkatli, og þó hann gerist
stundum nokkuð móður við
þessi störf, þá er mjöðurinn
rammur og áreiðanlega vel
hollur.
Jóhannes úr Kötlum er „óró-
legur“ maður og „órólegt“
skáld. Þessi ágæti eiginleiki
hefur dugað honum til góöra
hluta.
Ámi Bergmann.
framtíðar-
úr Kötlum
eru ekki
Skáldsaga úr
brœlastríðinu
Prentsmiðja Guðmundar Jó-
hannssonar hefur gefið út skáld-
sögu sem gerist í þrælastríðinu
i Bandaríkjunum.
Bókin nefnist „Bryndrekinn"
og höfundurinn Clarence Éud-
inton Kelland, en þýðinguna
hefur Gissur Ó. Erlingsson gert.
Sagan er sögð byggð á söguleg-
um heimildum úr þrælastríðinu,
lýst er að n<?kkru sönnum at-
burðum sem þá gerðust og of-
ið saman ástarsögu og æsileg-
um frásögnum um spellvirki,
njósnir, mannrán og morð. Þetta
er nær 200 síðna bók með all-
mörgum myndum.
!
!
Villihundurínir Dingc
Söguhetjan, hálfvaxin stelpa
sem heitir Tanja situr niðri
við sjó. Hún er að hugsa um
öldurnar og hafið og strend-
umar hinum megin við hafið
og um dagana og himininn
sem er eins í dag og hanr
var í gær.
Vinur hennar kemur til
sögu og við komumst að raun
um það, að kannske er hún
að hugsa um eitthvað fleira
en haf og himin. Hún þekkir
ekki föður sinn, hefur aldrei
séð hann. Stráksi fer að
spyrja hana nánar útí þetta.
„Hann er langt í burtu,
svarar hún.
„Hvar?“
„Handan við hafið.“
„Er hann þá í Ameríku?"
En hún spyr þá á móti:
„Veiztu hvar Alsir er?“ Jú,
auðvitað veit hann það, Alsír
ar land í Afríku. Er hann þá
: Alsír? „Nei“ svarar hún —
)g eftir dálitla umhugsun
tekur hún rögg á sig og lýsif
vfir: Hann er í Maraseika.
En landið Maraseika er
ekki til eins og allir vita,
enda kemur faðir hennar til
sögu og með honum sonur
vinar hans, sem hann hafði
tekið að sér. Sá heitir Kolja
og er á sama reki og sögu-
hetjan, Tanja. Og nú byrjar
ballið. Henni geðjast hreint
ekki að þeim — og þó. Að
minnsta kosti fer þeim Kolja
að koma bara vel saman und-
ir lok. En það gengur ekk.
brösulaust — endalausir á-
rekstrar eins og til dæmis
þegar kötturinn hennar dettu'
í sjóinn. Hún bjargar kettin-
um og þar sem Kolja er
þarna nærstaddur sakar húr
hann um að hafa hent kettin
um í sjóinn. En þar sem það
er nú bara eins og hver önn-
ur vitleysa verður hún a?
styrkja röksemdir sínar og
segist þá einfaldlega hafa séð
það með eigin augum. Eða
í annað sinn: þau eru að þvi
komin að sættast. Kolja kena-
ur til hennar á afmælisdag
inn með gullfisk til að gef:
henni. En hann kom nokku?
seint — hún orðin ergileg og
segist ekki þola gullfiska
Osobík (til vinstri) leikur Kolja og Galína Polskíkh Tönju
; þessari ljóðrænu frásögn um þessa merkilgu daga þegar
við erum hvorki börn né fullorðin.
Hvað eigum við þá að gera
•ið hann, spyr hann, —
steikja hann?“ „Já“, hrópar
hún hin borubrattasta og þó
með tárin i augunum.
„Steikjum hann bara! Frænf"
deiktu hann!“
Og svona er brugðið upi
hverri myndinni af annarr
af því, hve það er skrýtið
að vera hvorki barn né full-
orðinn — sýndar þessar
furðulegu kenjar, tilfinningar
og viðbrögð sem maður skil-
ur sízt sjálfur.
Stundum jafnvel eins og
Hamsun gamla bregði fyrir
í nýrri bók.
Leikstjórinn Karasik er
framúrskarandi vandvirkur.
Þess fíngerði vefur tilveru og
tilfinninga á þessu aldurs-
skeiði leikur í höndum hans
Og leikaramir standa sig með
afbrigðum vel og eru þó
flestir bráðungir.
Eftir að hafa séð þessa
mynd finnst okkur einkar
rökrétt að Villihundurinn
Dingo (það er reyndar Tanja
sjálf sem svo er kölluð) fékk
Gullljón heilags Markúsar,
en það er I. verðlaun, sem
bezta kvikmynd fyrir böm og
nglinga á kvikmyndahátíð-
nni síðast liðið sumar í Fen-
'yjum.
Magnús Jónsson,