Þjóðviljinn - 17.01.1963, Síða 7

Þjóðviljinn - 17.01.1963, Síða 7
Fimmtudagur 1-7. janúar 1S63 Þaré©viL.HNN SlÐA <J Fyrir réttum hundrað árum fæddist í Moskvu sá maður sem hefur haft meiri og merkilegri áhrif á leiklist Rússlands en nokkur maður annar — já og reyndar gaetir áhrifa hans miklu víðar en í ættlandi hans. Þessi maður var Konstantín Stanís- lavskí. Ættarnafn hans var raunar ekki Stanislavskí heldur Alex- éef, og var faðir hans verk- smiðjueigandi af gömlum rúss- neskum ættum. Um þessar mundir var rússnesk borgara- stétt í miklum uppgangi, af- rám bændaánauðarinnar haföi veitt henni stóraukið svigrúm, upp frá þessum tíma tekur hún æ virkari þátt í efnahagslegu og andlegu lífi landsins. AO vísu þekkjum við frá þessum tím- um margar sögur af stórkosi- legu og írumstæðu svalli kaup- manna og iðjuhölda frá Nís- jní-Novgorod og Novosíbírsk, en samtímis gerðust — a.m.k. í höfuðborgunum Moskva og Pétursb. ýmis ánægjulegri tið- indi. Ýmsir auömenn höfðu vit á því að tryggja sér málsgrein í sögunni með því að styrkja listir og bókmenntir: Tretjakof fór ekki til Nizza á sumrin til að spila frá sér þúsund manns- lífum á einu kvöldi: hann fór fótgangandi um álfuna, skoðaði myndir; í Moskvu stofnaði hann merkasta málverkasafn rússn- eskrar listar. Verksmiðjueig- endurnir Soldaténkof og Saba- sjníkof gáfu út bækur scm voru mikilsverðar vísindum og list- um en áttu sér ekki fjölmenn- an lesendahóp. Savva Mamon- tof, sem lagði járnbrautir víða um landið, var jafnframt söngv- ari, leikritaskáld og leikstjóri: hann stofnaði fyrstu einka- óperuna i Rússlandi. Allt var þetta enn ein hlið á þeirri frægu rússnesku sál sem Frakkar fundu upp með "'aðstoð Dosto- jefskís. Alexéefar höfðu svipaðar til- hneigingar og þeir menn sem nú voru taldir, og beindist á- hugi þeirra einkum að leiklist. Vegna þess er heiti það, sem Staníslavskí valdi sjálfs- ævisögu sinni, „Líf í listum". eins satt og hugsast getur. Allt hans líf gerðist í leiklist — allt frá því að hann fjögurra ára gamall kom fram í skrautsýn- ingu á sveitasetri fjölskyldunn- ar (og kveikti reyndar í sen- unni), allt frá því að hann barnungur sór það við helgi- myndimar að hann skyldi verða forstjóri hringleikahúss. Það er gaman að fylgjast með því í ævisögunni hve langa sögu honum tekst að segja af viður- eign sinni við leiklistina áður en allt í einu kemur að þessari fróðlegu setningu f kaflanum um stofnun Listaleikhússins: „Auk þess hafði ég nóg að gera við stjórnarstörf á verk- smiðju minni og skrifstofu". Þetta er næstum því í eina skiptið sem á svo hversdags- lega hluti er minnzt. Hinu ber svo ekki að neita, að „verk- smiðjan" hafði sín áhrif á það að Konstantín Alexééf tók sér pólska ættarnafnið Staníslavskí: ungur lék hann í áhugamanna- sýningu með „falsspilurum og léttúðarkverjdum“, og því á- kvað hann að dyljast undir þessu heiti vegna mannorðs síns. Erfiðfeikar Eins og áður var sagt kom Staníslavskí snemma upp á leiksvið. Hann var fjórtán ára þegar hann fékk fyrsta hlu.t- verk sitt — hlutverk stærð- frscðikennara í stuttum gaman- þætti sem færður var upp af heimilisfólkinu. Síðan lék hann í fjölmörgum öðrum gamanleikj- um með ættingjum sínum. Og eftir nokkurn tíma tók hann að leika með öðrum áhuga- mannahópum. Leið Staníslavskís í listinni var löng og erfið. Snemma kom fram hin takmarkalausa sjálfs- gagnrýni hans, oftar talar hann um kvöl leikarans en sælu, aldrei var hann sáttur við þann árangur sem hann hafði náð. Á þessum tíma féll hann oft í freistni að stæla ýmsa ágætustu leikara samtíðarinnar, bæði Rússa og erlenda leiksnillinga. Hann naut fremur lítillar kerfisbundinnar tilsagnar, en þó nóg til þess að gera sér grein fyrir ávirðingum leik- fræðslu þeirrar sem þá tíðkað- ist: „Því var lýst fyrir okku”,” skrifar hann, „af mikilli snil'd og sterkum litum hvað gera ætti úr þessu eða hinu hlut- verkinu, eða leiknum i heild. Lokaárangri sköpunarstarfsins var brugðið upp fyrir okkur, en um hitt vorum við ekki frædd hvaða tækjum og að- ferðum skyldi beitt til að ná þessu marki .... Það vantaði alveg undirstöðuna og sam- hengið“. Staníslavskí varði síð- an mörgum árum til að rann- saka þessi „tæki“ og „aðferðir", en á þessum tíma lýsir hann svo afleiðingum stælingar og gallaðrar uppfræðslu: „Það fór því svo, að leikur minn varð aðeins ytri stæling á því sem aðrir höfðu lifað og hrærzt í“. Árið 1888 hefst nýtt tímabil í sögu Staníslavskís. Þá tókst honum, ásamt loikstjóranum A. Fédotof og F. Kommisarzjevskí að stofna „Lista-og bókmennta- félag“, sem sameinaði fulltrúa von, að með þessu móti kæm- ist hann í nauðsynlegt hugar- ástand, findi þann „undirstöðu- geðblæ“ sem einn gat hjálpað honum að ná tökum á þessu hlutverki. Þessi tilraun tókst að vísu ekki — en hún sýnir ágæt- lega hve alvarlega afstöðu þessi ungi leikari hafði til viðfangs- efnanna, afstöðu sem hlaut að duga honum til góðra hluta. Hróður hans sem leikara óx mjög í leikflokki Lista- og bók- menntafélagsins. Hann gat sér gott orð í ýmsum erfiðum hlut- verkum. Og í þessum flokki tekur hann fyrst að sér leik- stjórn: árið 1891 setur hann á svið nýjan gamanleik eftir Léf Tolstoj — Ávextir upplýsingar- innar. Listaleikhúsið í júnímánuði 1897 fór fram þýðingarmikið samtal í veit- ingahúsinu Slavneski basarinn í Moskvu. Þar hittust þeir Staníslavskí og Némíróvítsj- Dantsjénko, sem þá var orðinn allþekktur leikritahöfundur og stjórnaði leikskóla. — Þeir hörmuðu hnignun leiklistarinn- ar í landinu og ákváðu að skapa leikstarfsemi nýjan grundvöll. Þeir ákváðu að stofna nýtt leikhús og ræddu allar hliðar þess máls: „— mik- ilvæg stjórnmálavandamál munu tæpast rædd af meiri ná- kvæmni á heimsþingum stór- veldanna en við sýndum i bess- um umræðum" segir Staní- slavskí í „Líf í listum”. , Þeir ræddu um túlkunarað- ferðir og skipulagsmál — og ekki sízt um siðfræði llstar- innar Til marks um afstöðu Nemírovítsj-Dantsjcnko og Konstantín Staníslavskí — stofnendur Listalcikhússins í Moskvu. Myndin er tekin í Moskvu 1923. slæmum ástum, illum aðbúnaðí, Því nefndu þeir Staníslavskí og Nemírovitsj-Dantsjenko það sem eitt brýnasta verkefni sitt að skapa leikurunum mann- sæmandi starfsskilyrði — til að síðan væri hægt að gera nýjar og auknar kröfur um afstöðu þeirra til starfsins. Og beir sömdu strangan codex ethicus fyrir leikarana, sem ekki aðeins sagði nákvæmlega fyrir um hegðun þeirra á æfingum, held- ur bannaði einnig daður og Samstarfið við Tsjékhof var Listaleikliúsinu og Staníslavskí sjálíum sérstaklega mikils virði. har voru öll leikrit hans flutt og í þeim vann Staníslavskí sína ágætustu sigra sem leikari og lei'<- Xii vinstri er hann í .hlutverki Versjíníns í „Þrjár systur” — en einmitt í því kom haoo fram á Iciksviði á 30 ára afrnæli leikhússins 192K. Myndin til hægri sýnir Staníslavskí í hlutverki Gaéfs i „Kirsubcrjagarðinum ”. Báðar myndirnar eru tcknar árið 1901. stjon. síðast ýmissa listgreina, og á vegum þessa félags var stofnaður leik- flokkur. Staníslavskí fór með tvö hlutverk á fyrstu sýning- unni sem þessi flokkur hélt: hann lék ágjarna riddarann í samnefndum einþáttungi Púsj- kins og Sotenville í „Georges Dandin" Moliéres. Þetta voru erfiðari viðfangsefni en þau sem Slaníslavskí var áður van- astur. Einkum reyndist riddar- inn honum þungur í skauti: í örvæntingu sinni greip hann ti) þess ráðs að loka sjálfan si.e inni í neðanjarðarhvelfingu í gamalli miðaldahöll í þeirri þeirra má nefna þessar seln- ingar úr samræðunum; Hvað álítið þér um leikkonuna B? — Hún er góð leikkona en hent- ar okkur ekki. — Hvers vegna? — Hún elskar ekki listina he’d ur sjálfa sig í listinni. Áhyggjur þeirra af siðferði leikstarfsins voru mjög skiljan legar. Við þurfum ekki len? að fletta Tsjékhof, Kúprín o” öðrum rússneskum höfundur- bessa tímabils til að rekast á frásagnir af harmsögu leikar- ans; furðuvíða er getið um ó- sigra þeirra fyrir brennivíni, glysgirni. Hugsjón þeirra var samhentur flokkur sem leit á þjónustu sína við listina sem heilagt mál. í ræðu sem Staní- slavski hélt yfir leikurum hins nýja leikhúss við opnun þess segir: „Við reynum að skapa hið fyrsta skynsamlega sið- “æna og alþýðlega leikhús, og ^essu háleita markmiði helgum "'ð lif okkar“. Og í þessu leikhúsi var flestu 'llu sagt stríð á hendur: „Vi-' 'éðumst gegn öllu því gamla- uppgerðarákefð. glamurkenndri framsögn, skúífusjónleikjum o? venjubundinni sviðsetningu . . Við risum gegn úreltri leik- sviðsíkreythigu, stjörnuleik .. .“ segir í „Líf i listum“. Ekki leikarar Hið nýja leikhús þeirra fé- I'áganha. LTsTS'léikh'úsið •*r' 'j •• Moskvu (MHAT) var opnað 14. október 1898 með sýningu á sögulegu leikriti eftir A. K. Tolstoj ..Tsar Fiodor Ioannov- itsj“. Á fvrstu starfsárum þess voru set.tir á svið fleiri leikir í svipuðum stil. stil sem Stani- slavski kallaði sjálfur „sögu- lega raunsæisstefnu“ bar sem mikil áherzia var lögð á ytri tækni, ytri auðkenningu og sögulega nákvæmni F.kki var látið þar staðar nurnið: Staní- slavskí gerir s.iálfur grein fyr- ir „kynja-stefnu“ symbólisma og impressiónisma í leikhúsi sinu; þar höfðu menn opin augu fyrir öllu bví sem va„ Pð ger- ast. En það var öðru fremur leikritun Tsiékbofs að bakka að leikhúsið fann sjálft. siS. og skaDaði bær sýnmear sem í sjálfsævisögu Staníslavskis eru skilgreindar með „innsæi og tilfinning" Það var ekki bægt að túlka Tsjékhof með venju- legum leikaðferðum. leikrit hans gerðu ný.jar og óvenjuleg- ar kröfur til leikara. samstarfs beirra, leikst.ióra; einmitt bess vegna var þáttur Tsjékhofs í sögu leikhússins svo dýrmætur. Listaleikhúsið var ekki að- eins róttækt í öllu því er við- kom leiklist — bað var einnig róttækt í afstöðu sinni til þjóðmála, og kom þetta hvað greinilegast fram á árunum fyrir fyrri nússnesku byltinguna. Á leikárinu 1900—1901 hafði leik- húsið sett á svið „Þjóðníðing- inn“ eftir Ibsen, og lék Staní- slavskí sjálfur Stockmann — þessi hugprúði læknir varð mjög vinsæll i Rússlandi. sem svo mjög þarfnaðist manna sem þorðu að segja sannleikann. Og síðar fjölgaði leikritum af þessu tagi — Staníslavskí talar jafn- vel um það að tekin hafi verið upp ný stefna í leikritavali sem hann kallar „samfélagsstefn-u ’ Einmitt í þessum anda voru leikrit Maxím Gorkís. Það var ekki að ástæðulausu að fyrsta 'eikritið eftir hann sem sett var á svið í Listaleikhúsinu, Qmáborgararnir“, var frum- 'mt undir lögreglueftirliti. \f öllum þessum ástæðum varð hið unga leikhús sönn ímynd alls hins bezta og fram- 1863 - 1963 sæknasta í rússneskri menn- ingu. Leikarar heyra oft ým- islegt lofsamlegt, en fáir hafa heyrt ummæli sem þau. er beint hefur verið til listamanna Listaleikhússins; ,,í þessum flokki eru hvorki leikarar né leikkonur. Aðeins menn ...“ , Þeir hafa útrýmt leikhúelýg- inni og sett sannleikann í stað- inn”. Kerfið 1906 fer Listaleikhúsið í fyrstu leikför sína til útlanda og vann ágæta sigra. Svo gæti virzt sem nú hefði Staníslavskí náð takmarki sínu: hann hafði skapað leikhús sem ekki átti sér sinn líka í land- inu. En það var öðru nær. Um þessar mundir sækja á hann nýjar og gamlar efasemd- ir með auknum kraffi, hann finnur hjá sér sterka hvöt til endurskoðunar. I þessu sálar- ástandi fer hann til Finnlands sumarið 1906, situr á kletti við hafið og hugsar ráð sitt. Það sem olli Staníslavski svo þungum áhyggjum var það, hvemig finna mætti öruggar og árangursríkar aðferðir til að h.iálpa leikaranum til að laða fram það ástand líkama og sálar, sem gæti orðið honum til örf- unar í sköpunarstarfi hans. Þetta ástand vildi hann kalla sköpunarástand til aðgreining- ar frá leikhúsástandi. er hann nefndi svo. Hann vissi að þetta sköpunarástand kemur svo að segja af sjálfu sér hiá leik- snillingum en hjá þeim sem minni hafa listgáfu er það sjaldgæfara, eins konar helgi- dagafyrirbæri „En“. segir hann, „allir listiðkendur geta komizt í þetta sköpunar- ástanri ''ití.r einhverjum óbekkt- um leiðum „innsæis og hugsýn- ar“. og því virðist sem menn þiggi það að gjöf frá guðunum. og ekki standi í mannlegu valdi að laða bað fram. ,.Þó tók ég að velta bví fyrir mér hvort ekki myndi unnt að laða fram þetta sköp- unarástand með einhvers kpnar 'tækniaðferðum, Auðvitað er ekki við það átt. að unnt sé að skana sjálfan innblásturinn með því móti. . Hins vegar. mundi ég óska að mér gæti lærzt að búa bonum góðan jarðveg í huga mér. hvenær sem á þyrfti að halda“. Þessar hugleiðingar Staní- slavskís voru upphafið að margra ára rannsóknum hans á beim ,.jarðvegi“ sem búa má skönunarástandinu. rannsóknir á lögmálum sköpunarstarfsins sem nátengdar voru reynslu hans og kenningum um leik- tækni, leikhúsið sjálft og skipu- lagningu bess og siðfræði list- arinnar Niðurstöðurr.ar af þessu mikla starfi eru hið svo- kallaða „kerfi Stanislavskís“, en það hefur verið sett fram í gagnmerku riti sem hann samdi á siðustu árum ævinnar: fyrra bindi þess kom fyrst út á ensku árið 1936 og var nefnt ,.An actor prepares“; um það hefur Chaplin sagt; „Það skýrir í ljósu máli frá þeim aðferðum sem gera leikaranum kleift að ná tökum á þeim innblæstri sem óhjákvæmilegur er til að fram komi allt það bezta sem hann býr yfir“. Hinu síðara auðnaðist honum ekki að Ijúka til fulls; bað hefur á ensku verið nafnt „Building a Char- acter“. Þessar bækur hafa orð- ið sannkölluð helgirit fjöl- margra leikhúsmanna. Siðustu ár Staníslavskí og byltingunni kom tiltölulega vel sarnan. Hann lýsir svo viðbrögðum sínum við þá atburði sem gerð- ust 1917: „Leikhúsin fengu nýtt hlutverk Nú áttu þau að standa opin allri alþýðu manna, milljónum fólks, sem aldrei hafði átt þess kost að hagnýta sér verðmæti menningarinnar.. Við kenndum einnig til van- máttar er við sáum allan þann f jölda sem nú þyrptist í leik- húsin. En hlutverk okkar var mikilfenglegt, og það vakti o.kk- ur fögnuð og hrifningu“. Staníslavskí starfaði mikið sem fyrr. Á árunum 1922—24 var hann með leikhúsi sínu á Framhald á 10. síðu. 4 1 i I,.

x

Þjóðviljinn

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.