Þjóðviljinn - 20.11.1964, Blaðsíða 7

«ú>n£}Mrt' Jnti.it hvn-tv t?4>« tvV'» V»Vtö«4 \> 'i t'Ub 'Vj v
j '} Ixhs^ýr^c
,1n»g' tfV kw«:
•X-
Wm
m< p&:
: r;x-.-: •• •. Vy :-’:;x-:::^VÍb:
Síða úr fornu sk’innbókarhandriti.
Föstudagur 20. nóvember 1964
ÞJÓDVILJINN
SfÐA
□ Handritamálið er nú mjög á dagskrá, eftir að danska stjómin
hefur lagt fram á þingi frumvarp það um afhendingu handritanna
sem samþykkt var sem lög 10. júní 1961, en kom þá ekki til fram-
kvæmda vegna þess að íhaldsforkólfum tókst að tefja málið með því
að safna undirskriftum þriðjungs þingmanna. Kristinn E. Andrésson
magister, sem verið hefur einn af fulltrúunum í nefndum þeim sem
fjallað hafa um handritamálið af íslands hálfu frá stríðslokum, skrif-
aði merka grein um endurheimt handritanna í Tímarit Máls og menn-
ingar, desemberheftið 1961, í tilefni af ákvörðun danska þingsins. Hef-
ur Þjóðviljinn fengið leyfi Kristins til að prenta upp meginefni grein-
arinnar sem á sérstakt erindi til manna nú, þegar þess er að vænta
að danska þingið ítreki fyrri ákvörðun sína og hún komi til fram-
kvæmda.
Fyrri hluti greinar
Kristins E. Andréssonar
um handritamólið:
ENDURHEIMT
HANDRITANNA
Lögin gera ráð fyrir skipt-
ingu Ámasafns, en eftir af-
hendingarreglum sem samkomu-
lag hefur orðið um milli rík-
isstjórna íslendinga og Dana
og ráðgjafanefnda þeirra um
handritaskiptinguna fær Há-
skóli íslands til varðveizlu og
umsjár meginhluta íslenzku
handritanna úr Árnasafni og
einnig mörg handrit úr Kon-
ungsbókhlöðu, og þó að ís-
lendingar fái ekki kröfum sin-
um fullnægt út í æsar, eru
málsúrslit mjög viðunanleg.
Mest eftirsjá er í handritum
konungasagna sem Dönum eru
látin eftir, nema djásnið sjálft,
Flateyjarbók, kemur í hlut fs-
lendinga Alls eru handritin
sem við eigum von á nálægt
tveimr þúsundum.
Um leið og von er á handrit-
unum heim er eins og vér sjá-
um* þau ailt i einu í nýju ljósi,
ofar stund og stað, og oss sé
lyft á hæsta sjónartind fs-
landssögunnar með útsýn yfir
aldimar O’S fram i tímann.
>essi handrit eins og vér
höfum séð þau í Árnasafni láta
ékkj mikið yfir sér. Það fer
ekki mikið fyrir þeim Þau
komast fyrir i rúmgóðri stofu.
Sum þeirra eru óneitanlega
fagrir sripir en fleiri óásjáleg,
mórauð máð og slitin. fjöldi
þeirra svo illa farinn, að þau
eru að dómi próf. Jóns Helga-
sonar ekki ferðafær til íslands
nema sert sé við þau áður. Þó
er varðveittur á þessum blöð-
um sá auður sem flestar þjðð-
ir meaa öfunda '^s af oa eini
auður vor frá f.vrri öldum
Varla hafa þau mikið aðdrátt-
arafl í augum framandi gests
er kemur að skoða bau sem
safngripi og hefur engin tengsl
við tungu þeirra sögu eða þjóð-
emi. Jafnvei þeir sem vita að
á þau eru skráðar miklar bók-
menntir en aðgreina ekki
handrit frá prentaðri bók os
meta ef til vill prentuðu bók-
ina meira af því hi'm er að-
gengilegri, geta látið sér fátt
um handritin 'finnast, litið á
þau sem fomgripi og dauðar
skræður. Þeir sem sljóir eru
fyrir verðmætum geta í háði
nefnt þau skinnpjötlur og rifr-
ildi. Þó lifir á spjöldum þeirra
allur orðstír íslendinga. Enginn
hlutur kemur af sjálfu sér og
ekki heldur sá skilningur sem
til þarf að taka með réttu hug-
arfari á móti öðmm eins verð-
mætum og handritin eru eða
kunna að meta þau að verð-
leikum. Eða hvers vegna eru
þau svo máð og fúin og illa
leikin? Því veldur ekki aldúr-
inn einn þó að vitaskuld vinni
hann á þeim. Hátt á þriðju
öld hafa flest þeirra legið í
söfnum í Höfn, en þar áður
áttu þau sér lengri feril og æv-
intýralegri, meðan þau voru
heima á fslandi, höfð til upp-
lestrar vetur eftir vetur, gengu
kannski bæ frá bæ, hönd úr
hendi, voru í stöðugri notkun,
kynslóð eftir kynslóð. Þeir sem
lesið hafa Handritaspjall Jóns
Helgasonar sjá þar rakta sögu
margra þessara handrita. Þeg-
ar hún er íhuguð öðlast menn
á þeim dýpri skilning. Þá geta
hin óásjáleeustu, bau sem mest
voru um hönd höfð og verst
eru farin, orðið dýrmætust
vegna þess vitnisburðar um
bióðaralúð sem þau bera með
sér Þau voru skóli þjóðarinn-
ar. skemmtun og andlegur afl-
cjafi. ljósið i hugskoti fólksins.
f þeim skilningi fá handritin
siálf sögulegt gildi, tengt fs-
landi, og i ásýnd þeirra spegl-
ast örlög þjóðarinnar, lifsbraut
oa eðliseinkenni Jón Helgasor
segir f Handritaspjalli:
„íslenzkur maður sem reikar
t.il að mynda um sýningarsal-
ina í British Museum og sér
bar skrúðbækur víðsvegar a*'
úr löndum. bókfellið mialla-
hvítt og óvelkt og prýtt hinum
'°eurstn mvndum. lætur sér
bá ef til vill koma til hugar
hækur sinnar bióðar. fáskrúð-
uear, dökkar og einatt skemmd-
ar Hann má þá minnast þess
að vel getur verið að hinar
íslenzku skræður geymi efni
sem ekki er víst að þurfi að
minnkast sín hjá efni hinna,
o:g jafnvel skemmdirnar sýna
að þær hafa ekki legið ónotáð-
ar í hirzlum og aðeins verið
teknar fram einstöku sinnum
tignarmönnum til augnagam-
ans, heldur verið mörgum liðn-
um kynslóðum til uppörvunar
og gleði ...“
Það efni sem handritin
geyma er j fyrsta lagi forn-
bókmenntir íslendinga: Eddu-
kvæðin, Völuspá, Hávamál,
hetjuljóðin, íslendingasögur,
Njála, Egilssaga, Grettla, Hrafn-
katla’ osfrv., sagnaritin íslend-
ingabók, Landnáma, Heims-
kringla, goðasagnir Snorra-
Eddu, Gylfaginning, Skáldskap-
Kristinn E. Andrésson
armál, dróttkvæði, fornaldar-
sögur, svo að rifjuð sé upp
alkunn verk. Lengst mun verða
óráðin dul hvemig þessar bók-
menntir urðu til. Hún skilst.
segir Halldór Laxness í fs-
landsklukkunni, við þá sýn
eina að sjá ísland rísa úr hafi
Það er skáldlegt sjónarmið sem
felur þó i sér nýja dul. Landið
á sinn hlut í sköpun þeirra
bjóðin sem lapdið byggði op
myndaði hið einstæða þjóðfélae
á fullveldistímunum. hún ól
þær í skauti sér svo að orðstír
hennar mætti lifa. Hér er eigi
svo að upp úr gnæfi einstak-
ur höfundur, eins og til að
mynda Shakespeare með Eng-
lendingum, heldur þroskast á
heilu tímabili , bókmenntateg-
und sem ber mótaðan svip, sér-
einkenni í bókmenntum heims-
ins, bókmenntir sem standa
einar sér á þeim tíma og ber
svo hátt að þær skipa íslend-
ingum sess við hlið fárra út-
valdra. Með því að gera sér
þessa grein eigum vér slíkt
fram að leggja sem þjóð að
það eitt nægir til að halda uppi
málsvöm fyrir íslenzk þjóð-
réttindi í aldir fram, enda voru
fornbókmenntirnar ein megin-
röksemdin í sjálfstæðisbarátt-
unni við Dani. Það sem í því
felst að skapa slikar heims-
bókmenntir, verður ekki gefið
hugboð um nema í skáldlegum
myndum, og hefur enginn lyft
eins fornbókmenntunum og sett
þær í eins rétt ljós og Halldór
Laxness í fslandsklukkunni,
þar sem hann dregur upp þjóð-
lífsmyndir frá þeim tima sem
handritin voru flutt úr landi
og upphefur með þær i bak-
sýn gildi fornra bóka sem hann
nefnir fslands lif, ljós yfir
Norðurlöndum, sál Norðurlanda
osfrv. og er í vængjuðum
orðum að réttu lagi kjaminn úr
niðurstöðum fræðimanna af
ýmsum þjóðum sem bezt hafa
rannsakað fombókmenntir fs-
lendinga.
Þegar vér lítum á hina fornu
bókmenntaauðlegð íslendinga
má ekki sjá hana frá of þröngu
íslenzku sjónarmiði. Þessar
bókmenntir eru að vísu að
meginhluta islenzk sköpun, ís-
lenzk verk með ákveðin islenzk
sérkenni, en rætur þeirra liggje
, aftur í forneskju, suður á slétt-
ur Evrópu. Þær eru að upp-
runa arfur hins germanska
kynstofns, ekki einasta ljós yf-
ir Norðurlöndum, heldur einn-
ig hátindur germanskra bók-
mennta svo að þær væru án
íslands fátæk brot sem enga
heild gætu myndað. Þessu sjón-
armiði til stuðnings mætti
vitna í fjölmarga erlenda-
fræðimenn en Andreas Heusler
fremstan allra, fyrir utan ís-
lenzka fræðimenn. Orðrétt seg-
ir Heusler: „Aðeins hin fjar-
læga norðurbyggð, fsland, bæt-
ir upp tjón annarra landa.
Frarplag íslands, einkum á 13.
öld, er yfirleitt forsenda þess
að tala um samfelldan forn-
germanskan skáldskap. Án ís-
lands væri ekki að sjá nema
strjála litbletti á auðum grunn-
fleti. . .“ (Die Altgerm. Dicht-
ung, bls. 4—5). í bók sinni
Ættasamfélag og ríkisvald hef-
ur Einar Olgeirsson varpað
ljósi á þjóðfélagslegan upp-
runa fornbókmennta vorra og
séreinkenni innan germanskr-
ar samfélagsheildar, og á Njálu
sérílagi sem svanasöng ættar-
samfélagsins forna sem hann
telur hafa viðhaldizt lengst á
íslandi um leið og það náði
þar mestum þroska. Að islenzk-
um bókmenntum stendur hinn
germanski kynstofn en þær
eru þroskaðasti ávöxtur hans,
hið fremsta sem hann hefur á
miðöldum fram að færa gagn-
vart Grikkjum og Rómverjum,
svo að aðrar hámenningar lífs-
heildir í Evrópu séu tilnefnd-
ar. Af þessu leiðir að ekki
Norðurlandaþjóðir einar held-
ur allar germanskar þjóðir
standa í þakkarskuld við ís-
lendinga og verða, svo fram-
arlega sem þær vilja komast
eitthvað fyrir rætur sinnar
eigin menningar, að leggja
stund á íslenzk fræði. En
fremsta skyldan hvílir hér á oss
sjálfum að leggja fram o:kkar
hlut til að rannsaka sögu vora
og bókmenntir i samnorrænu
og samgermönsku ljósi og jafn-
vel víðara samhengi, en líta
ekki á starf vort að þessum
rannsóknum frá of þröngum
sjónarhól. Slíkt hlýtur að hefna
sín í þvi að vér berum rangt
skyn á vorar eigin bókmennt-
ir og stöðu þeirra í heiminum.
Einmitt fyrir það að íslenzk-
ar bókmenntir standa svo djúp-
um rótum í sögu Evrópu gerir
það allan hlut vorn stærri og
áhrifameiri og eflir aðstöðu
vora sem íslenzkrar menning-
arþjóðar og tryggir oss, ef ekki
er því klaufalegar og smá-
smugulegar á haldið, að verða
miðstöð norrænna og germ-
anskra fræða.
En heimkoma handritanna
snýr þó fyrst og fremst inn á
við til vor sjálfra. Þau eiga
að tengjast að nýju við sjálft
líf þjóðarinnar, ræktin við þau
er rækt við íslenzkt þjóðerni,
við íslenzka tungu. Um leið og
vér fáumst við útgáfu þeirra,
við rannsóknir á þeim, alls
konar samanburð, málfar þeirra,
uppruna, stílsnilld, tungutak,
erum vér að hlúa að sjálfri
undirrót íslenzks þjóðemis í
dag og að samtíðarbókmenntum
vorum. Vér erum að rækta
þann garð er oss ber framar
öllu að hlynna að, sem er ís-
lenzk menning.
Og hér er eitt sem verður
að hafa i huga og skynja til
hlítar; þau handrit sem nú
koma til íslands falla inn í
handritasöfn íslands í heild og
inn í bókmenntir fslands í
heild, það er að segja, þær
bókmenntir sem síðar hafa ver-
ið skapaðar á fslandi verða að
skoðast í ljósi allra bókmennta
þjóðarinnar, fombókmenntirnar
verða að rannsakast með tilliti
til þeirra bókmennta, sem siðar
urðu, og nútímabókmenntir fs-
lands í Ijósi fombókmenntanna.
Hér liggur lífið við að tengja
saman og bera saman hið foma
og nýja, einmitt frjósömustu
viðfangsefnin að rannsaka hvað
nýtt er komið t:l sögu og hvert
hið nýja sækir rætur sinar, að
rannsaka til að mynda jöfnum
höndum við íslenzkudeild há-
skólans hin fomu rit og rit
Þórbergs Þórðarsonar, Halldórs
Laxness og Gunnars Gunnars-
Pramhald á 9. síðu.