Þjóðviljinn - 12.03.1966, Blaðsíða 3

Laugardagur 12. marz 1966 — ÞJÖÐVILJINN — SlÐA J
Hugieiðing um hálfrar aldar reynslu
Framhald af 1. síðu.
ur innan Alþýðuflokksins, sem
krefst sjálfstæðis flokksins
gagnvart Framsókn. Fékk hann
byr undir báða vængi við kosn-
ingasigur Alþýðuflokksins 1934
er hann fékk jafnmörg atkvaeði
og Frarrusókn.
Sögulegust urðu þessi átök á
árunum 1934 til 1936. þegar
„ríkisstjóm hinna vinnandi
stétta“, fyrsta samsteypustjóm
Framsóknar og Alþýðuflokks-
ins, sat að völdum (1934-’38).
Aðalleiðtogar vinstri armsins
vom þá Héðinn Valdimarsson,
Sigfús Sigurhjartarson, Finn-
bogi R. Valdimarsson og Vil-
mundur Jónsson. Þessi vinstri
armur barðist fyrir róttækari
stjórnarstefnu og gerði að lok-
um kröfuna um reikningsskil
við Kveldúlfs- og Landsbanka-
valdið að höfuðatriði. Það var
atlaga að höfuðvígi auðmanna-
stéttarinnar í landinu, sem
S.l.S. og Jónas frá Hriflu voru
þá í nánum tengslum við.
En þegar Alþýðuflokkurinn
á þingi sínu í nóvember 1936
gerði þessi reikninsskil að úr-
slitaskilyrði við Framsókn
(„þriggja mánaða víxilinn“),
gerði vinstri armurinn um leið
örlagaríkustu villu sina í bar-
dagaaðferð: Alþýðuflokksþing-
ið hafnaði „í eitt skipti fyrir
öll“ samvinnu við Kommúnista-
flokkinn.
Það var eðlilega Alþýðu-
flokknum ofvaxið að ætla að
berjast á báðar hendur, á
„tveim vígstöðvum“ í senn. Ef
höfuðatriðið var baráttan gegn
kommúnistum, þá var ekki um
annað að ræða en fylkja sér á-
fram undir forystu Framsókn-
ar. En ef höfuðatriðið var
sjálfstæði gagnvart Framsókn
og efling verkalýðshreyfingar-
innar, þá var ekkert vit í öðru
en samstarfi við kommúnista.
Og það var til reiðu frá hálfu
Kommúnistafiokksins. sem háði
þá eindregna og víðfeðma
samfylkingarbaráttu.
Afleiðingin af því að sleppa
þessu tækifæri Alþýðuflokksins
til samfylkingar við Kommún-
istaflokkinn. var tap Alþýðu-
flokksins í þingkosningunum
1937 og sigur Kommúnista-
flokksins. sem fékk þá í fyrsta
skipti þrjá þingmenn kosna. Og
eftir þau úrslit hófu þeir Héð-
inn og Sigfús sameiningarbar-
áttu sína, sem lauk með stofn-
un Sósíalistaflokksins 1938, en
Alþýðuflokkurinn klofnaði. —
Hefur Héðinn lýst allri þessari
baráttu við Framsókn og við
þá menn innan Alþýðuflokks-
ins, sem héldu áfram að beygja
sig fyrir henni, { bók sinni
„Skuldaskil Jónasar Jónssonar
við sósíalismann“. (Rvík 1933).
Sósíalistaflokkurinn verður
1942 sá marxistíski fjöldaflokk-
ur, er tekur forustuna í Al-
þýðusambandi í samstarfi
ý;ð Alþýðuflokkinn og gerir
bjenninguna um sjálfstæði
ýerkalýðshreyfingarinnar gagn-
vart borgaraflokkunum að
yeruleika og á vissum sviðum
þjóðfélagsins tekst nú verka-
lýðnum að framfylgja forystu-
hlutverki sínu. bæði með starfi
Aíþýðusambandsins og verka-
lýðsfélaganna á þessum árum
og í nýsköpunarstjórninni 1944-
1947.
Enn tekst að sundra þeirri
samstöðu verkalýðsflokkanna,
sem er forsenda fyrir forystu
verkalýðs og launþega í þjóð-
félaginu. „Kalda stríðið“ vinn-
ur sitt verk fyrir auðvald
heimsins h® sem annars stað-
ar. Alþýðuflokkurinn lendir
fyrst í samsteypu með báðum
borgaraflokkunum, en er svo
sparkað og fésýsluflokkarnir
tveir mynda sína helminga-
skiptastjóm 1950—1956.
Á árinu 1955 hafði samstæð
verkalýðshreyfing enn sýnt
sjálfstæði sitt og vald í sex
vikna verk|allinu mikla. og fé-
sýsluflokkastjóm síðan sundr-
azt um veturinn.
En í stað þess að Alþýðu-
flokkurinn sem heild tæki nú
höndum saman við Sósíalista-
flokkinn, eins og eðlilegast
hefði verið, — nær Framsókn-
arforustan enn tökum á hon-
um, ánetjar hann sér í
„Hræðslubandalaginu“, þannig
að þeir bjóða fram sem einn
flokkur væri í þingkosningun-
um 1956. Hinir yngri foringjar
Alþýðuflokksins þurftu nú að
læra sjálfir það, sem hinir
eldri höfðu þegar gengið í gegn
um. Framsókn hafði hins vegar
ekkert lært og beitti húsbænda-
valdinu yfir Alþýðuflokknum
af slíkri hörku í vinstri stjóm-
inni 1956—1958, að þegar
Framsóknarforingjamir sundr-
uðu henni í ofstæki vegna
kauplækkunarkrafna sinna, —
strauk Alþýðuflokkurinn úr
vistinni beint. til íhaldsins. Ól-
afi Thors tókst með stjórn-
kænsku sinni að gera þann
hlut í desember 1958, sem Jón-
as frá Hriflu var að koma í
veg fyrir mgð stjómkænsku
sinni 1916: að burgeisastéttinni
í Reykjavík tækist að ná tök-
um á verulegum hluta verka-
lýðsins eða einum heilum flokki
hans.
Enn lendir það á Sósíalista-
flokknum einum og banda-
mönnum hans í Alþýðubanda-
laginu að halda uppi merki
sjálfstæðis verkalýðshreyfing-
arinnar í stéttabaráttunni eftir
beztu getu og halda á lofti
þeirri hugsjón að verkalýðs- og
launþega-stéttin tæki forystu í
þjóðfélaginu.
Sú hugsjón verður eins og
hér standa mál ekki fram-
kvæmd án samstarfs beggja
verkalýðsflokkanna. Og frá því
—4 nóvember 1963 að afstýra
tókst þeim harðstjórnaraðgerð-
ura, sem þá voru fyrirhugaðar
af afturhaldsöflum í ríkisstjórn-
arherbúðum, hafa verkalýðs-
flökkamir verið að nálgaist
hvor annan, skilningur þeirra
á sameiginlegri skyldu um
samstarf vegna sömu umbjóð-
endastéttar farið vaxandi. 1.
maí orðið samstarfsdagur
þeirra í Reykjavík og dregið
stóram úr bræðravígum í
verkalýðssamtökimum og sam-
staða orðið í veigamiklum verk-
föllum og kaupgjaldssamning-
um.
Hafa verður þó jafnan í
huga að tvenns konar tilhneig-
inga hlýtur alltaf að gæta í Al-
þýðuflokknum í þessum efn-
um: ,
Annarsvegar er verkalýður
Alþýðuflokksins, sem á í bar-
áttu við atvinnurekendur eins
og aðrir verkamenn og verka-
konur, — og finnur um leið
til valds síns og getur því ver-
ið sjálfstæður og harður. ef á
þarf að halda (sbr. ájgreining-
inn fyrir 9. nóv. 1963, líka í
þingflokki Alþýðuflokksins).
Hinsvegar eru þeir aðiljar í
Alþýðuflokknum, sem fyrst og
fremst era að hugsa um emb-
ætti og frama og treysta á slíkt
í samvinnu við Ihaldið og í
skjóli þess. Hjá þeim gætir
eðlilega meiri tilhliðrunarsemi
og afsláttur við íhaldiö. Eiga
þó ekki allir óskilt mál þar,
kemur og gerð manna til
greina. En meðal hinna fram-
sýnni af þessum mönnum mun
farið að gæta skilnings á því
að lítt muni treystandi á slík
hlunnindi, ef Alþýðuflokkurinn
verður æ háðari Ihaldinu,
enda eflist nú innan þess hinn
nýríki, pólitfski unglingaiskari,
sem álítur sig sjálfkjörinn til
hvers konar virðinga í krafti
auðs og embættavalds Sjálf-
stæðisflokksins og er lítt gædd-
ur þeirri pólitísku stjóm-
kænsku. er ýmsir eldri foringj-
ar Sjálfstæðisflokksins lærðu
eftir 1942.
Þannig hefur það gengið, með
sigrum og ósigrum, í hálfa öld
að reyna að tryggja sjálf&tajði
verklýðshreyfingarinnar, —
mikið unnizt á, en markinu
ekki náð á pólitíska sviðinu,
meðan annar verklýðsflokkur-
inn enn er undir sterkum á-
hrifum auðmannaflokksins. Um
hin einstöku atriði, sem gerzt
hafa í þessari hálfrar aldar
baráttu verður það auðvitað
endanlega sögunnar að dæma,
en ekki okkar, sem þátt hafa
tekið í þessu mestallan txmann.
Hið varhugaverða fyrir verk-
lýðsflokka er ekld það að
vinna með Framsókn eða I-
haldinn heldur hitt: að sætta
sig við að borgaraflokkurinn
ráði mestu um stefnuna og
geti jafnvel haft líf verklýðs-
flokksins í hendi sér. En for-
sendan fyrir því að verkalýðs-
og launþegastéttin geti markað
stefnuna i þjóðfélaginu, er að
flokkar hennar séu sterkir og
óháðir borgaraflokkum og
standi saman um þau höfuðmá1
sem þeir vilja knýja fram.
50 óra barátta um að tryggj;
pólitískt sjálfstæði verklýðs- o.
launþegastéttarinnar og forysti
hennar í þjóðmálum ætti a?
kenna verklýðsflokkunum að
líf þeirra og framtíð er undir
því komið að samstaða og sam-
starf megi takast á milli þeirra.
Það er dýrkeypt reynsla, — en
ekki of dýru verði keypt, ef
menn aðeins læra af henni og
breyta samkvæmt þeirri reynslu
nú þegar í ár.
II. Hálfrar aldar herzla
í eldi stéttabaráttunnar.
Þegar Alþýðusamband íslands
var stofnað 1916 vora það sjö
félög í Reykjavík og Hafnar-
firði, sem riðu á vaðið, lík-
lega með 2—3000 meðlimi. Nú
er Alþýðusambandið skipað 150
félögum og Iandssamböndum
með um 35000 meðlimum.
1916 var hin pólitíska starf-
semi hins nýstofnaða Alþýðu-
flokks mjög veik. Nú hafa tveir
flokkar verkalýðsins 17 þing-
menn samanlagt og 30,2% af
fylgi þjóðarinnar á bak við sig
og hafa komizt upp í 37,3%
áður.
Fyrir 50 áram bjó íslenzkur
v'erkalýður við neyð og rétt-
indaleysi. Sultur og örbirgð beið
við dyr hverrar verkamanna-
fjölskyldu, ef atvinnuleysi,
/eikindi eða slys bar að hönd-
um. Og ef leita varð á „sveit-
na“, kostaði það missi mann-
réttinda.
Eftir hálfrar aldar baráttu
hefur verkalýðurinn skapað sér
all víðtækt tryggingakerfi, knúð
fram margvísleg réttindi sér til
handa, — þótt margt sé þar
enn eftir að vinna.
Fyrir 50 áram vora verk-
lýðssamtökin enn veik, atvinnu-
rekendur reyndu að neita að
semja við þau, forvígismenn
þeirra voru of&óttir, urðu oft
að flýja bæina, sem þeir bjuggu
í, ,,morgunblöð“ auðvaldsins
rægðu samtökin látlaust og
hvað eftir annað vox*u þau beitt
þrælalögum og reynt að koma
á ríkis'lögreglu, til þess að
brjóta þau á bak aftur.
I dag eru verklýðssamtökin
sterkasta valdið * í landinu við
hlið ríkisvaldsins, lögin, at-
vinnurekendur og ríkisstjóm
viðurkenna þau sem samnings-
aðilja og fyrst auðvaldinu hef-
ur ekki tekizt að brjóta þau á
bak aftur, þá reynir það að ná
tangarhaldi á ýmsum þeirra
aftan frá og svíkja þau um
ávexti baráttu þeirra með svika-
myllu verðbólgunnar. Mörg
verklýðsfélaganna hafa herzt
svo í hálfrar aldar eldi stétta-
baráttunnar, að þau ryðja í
sífellu brautina, — sum kjósa
hins vegar helzt að oma sér
við þann eld og halla sér að
atvinnurekendum.
Allt hefur þetta kostað mikl-
ar fórnir og baráttu, en það
þjóðfélag, sem alþýðan í dag
býr við, er líka um margt orð-
ið gerólíkt því þjóðfélagi, sem
var. Og það sem biæytzt hefur
til hins betra er að þakka þess-
ari þrautseigu, fórnfreku bar-
áttu verkalýðsins á kaupgjalds-
og stjórnmálasviðinu. Þeirri
baráttu má kynslóðin, sem nú
tekur við aldrei gleyma, ef
hún ætlar að varðveita það,
sem nú hefur náðst og bæta
við það. Hún þarf að læra og
læra til fulls af þeim hildar-
leik, sem háður hefur verið í
hálfa öld.
Á tímabilinu 1916 til 1930 er
háð hörð barátta jafnt í Reykja-
vík og Hafnarfirði sem hringinn
í kring um landið. í höfuö-
stöðvunum gengur heitt til:
hvert verkfall þýðir átök
(„Blöndahlsslagurinn“ o.fl.) og
til „hvíta stríðsins“ (1921)
kemur út af aðför að Ólafi
Friðrikssyni. Hvért einasta fé-
lag verkakvenna sem verka-
manna, hvar sem er á land-
inu, hlýtur eldskírn sína í harð-
vfbugri viðureign við atvinnu-
rekendur, sem neita að viður-
kenna þau og beita hverskon-
ar brögðum og kúgun. Saga
nýju verklýðsfélaganna um allt
land geymir hetjusögu braut-
ryðjenda í viðureign við smá-
kóngavald einskonar íslenzkra
einokunarkaupmanna, sem oft
réðu atvinnu allri, áttu einir
verzlun staðanna og jafnvel
öll íbúðarhúsin. (Óseyrin og
Bogesensvaldið í „Sölku Völku“
Halldórs Kiljans Laxness er
myndin frá þessum árum).
Auðmannastétt Reykjavíkur
reynir jafnvel 1923-24 einskon-
ar hervæðingu með ríkislög-
reglu, til þess að brjóta verklýðs-
hreyfinguna á bak aftur, en
mótmælaaldan eyðileggur í bili
þær fyrirætlanir. Frá þessum
tímum geymist minningin í
mörgum þorpum landsins um
lítil verklýðsfélög, sem áram
saman fengu engan samning, en
settu sinn taxta og héldu hann:
urðu alltaf að sækja vinnu ut-
anbæjar, unz fjórðungs- og
landssamböndin hjálpuðu til
að brjóta einokunarvald at-
vinnurekenda á bak aftur. Hin
dýrkeypta reynsla þessara ára
má ekki gleymast á þes&um
stöðum. Verkalýður margra lít-
illa kauptúna hefur á síðari
áram oft fylgt eftir stærri bæj-
unum í kaupsamningum, en
hann þarf alltaf að vera við-
búinn: „Það er ekki minni
vandi að gæta fengins fjár en
afla‘‘ — segir máltækið. Verka-
lýðurinn verður að geta bar-
izt af sama krafti og eldmóði
og fyrrum, ef hann ætlar að
halda hlut sínum í þjóöfélaginu
og bæta hann.
Tímabilið 1930—1942 er tíma-
bil hörðustu stéttaátaka, sem
orðið hafa á Islandi, raun-
veralegt hetjutímabil íslenzkra
verklýðssamtaka, er lýkur með
mesta sigri þeirra. Heimskrepp-
an skellur yfir landið í árs-
lok 1930 og 1931 og veldur strax
I
Tveir brautryðjcndur: Ottó N. Þorláksson og Ólafur Friðriksson.
hörðustu árekstram milli al-
þýðu og yfiretéttar. Atvinnu-
leysið margfaldast og verður
stöðugt fyrirbrigði. Neyðin
sverfur að meir en nokkra sinni
fyrr á öldinni. En í Kommún-
istaflokki Islands hafði verka-
lýðurinn eignazt brautryðjenda-
sveit, sem hvergi vægði né vék
í þessu stéttastríði, harðsnúinn
flokk eins og stéttaátökin þá
kröfðust. Auðmannastéttin beitti
ríkisvaldinu, lögreglunni og
hvítliðum til þess að reyna að
bæla niður eðlilegar kröfur
verkamanna um atvinnu og
brauð. Atvinnuleysisbaráttan
leiddi til átaka og fangelsana
í Reykjavík (des. 1930—jan.
1931, og aftur í júlí 1932) sem
náðu hámarki í hinum sögu-
lega slag 9. nóvember 1932,
þegar Sjálfstæðisflokkurinn
hafði ákveðið að hefja alls-
herjarlaunahækkun og byrja
með því að lækka kaup þeirra
atvinnulausra verkamanna,
sem drógu fram lífið á viku
atvinnubótavinnu á mánuði, úr
1,36 kr. á tímann niður í 1,00.
Og frá þessu níðingsverki var
ekki horfið fyrr en lögreglan
hafði verið barin niður og yf-
irstéttin farin að óttast um
völd sín. Núverandi forsætis-
ráðherra, Bjarni Benediktsson,
hefur réttilega kallað þau lífs-
kjör, sem almenningur bjó við
á þessu tímabili, „helvíti“ í
samanburði við lífskjörin nú.
En Sjálfstæðisflokkurinnreyndi
þá að gera alþýðu manna það
helvíti enn heitara en það var
og skara eld þess að köku at-
vinnurekenda þegar alþýðu
skorti brauð. Það var ekki fyrr
en eftir 1942 að sá flokkur
lærði nokkuð.
I kaupgjaldsbaráttunni var
sama harkan. Hún náði há-
marki sínu í átökunum á Ak-
ureyri og Siglufirði 1933 og ’34
(„Novubardaginn“* og „Borð-
eyrardeilan“). Stóð þá annars
vegar hinn róttæki verkalýður
staðanna, en hinsvegar lögregla,
hvítlið, atvinnurekendur og of-
stækisfyllstu klofningsmenn úr
verklýðsfélögum, sem stofnuð
höfðu verið gegn gömlu verk-
lýðsfélögunum, er vora. undir
kommúnistískri forystu. Sigur
hins róttæka verkalýðs í þess-
um átökum varð mjög afdrifa-'
ríkur.
Auðmannastétt Reykjavíkur
reyndi nú enn 1933—’4 að knýja
fram hugmynd sína um ríkis-
lögreglu, til að beita gegn verka-
lýðnum í verkföllum. En eftir
mikil átök á stjórnmálasvið-
inu varð sú tilraun að engu x
framkvæmd. Þar hafði Alþýðu-
flokkurinn mótað kjörorðið rétt
að undirlagi sinna vinstri for-
ingja í kosningunum 1934:
Krafan var „að afnema ríkis-
lögregluna í vísu trausti þess
að unnt sé að stjóma þessari
friðsömu þjóð með þeirri mann-
úð og því réttlœti, að úr eng-
um deilum þurfi að skera með
hernaði og ofbeldi“.
Víða börðust verklýðsfélögin
fyrir lífi sínu á þessxim tíma,
er glóralaust afturhald beitti
ofbeldi og brottflutningi for-
ystumanna til þess að reyna að
koma í veg fyrir að verklýðs-
samtök gætu starfað (Bolunga-
vík, Keflavik 1932).
Á stjórnmálasviðinu var
þetta tími hinnar vægðarlausu
gagnrýni á því auðvaldsskipu-
lagi, er olli kreppunni, at-
vinuleysinu og öllum hörmung-
unum. Við alþingiskosningarn-
ar 1934 fengu verklýðsflokk-
arnir til samans 27,7% at-
kvæða. Kommúnistaflokkurinn
fékk þá 6,0% greiddra at-
kvæða.**) Alþýðuflokkurinn
vann 1934 glæsilegasta kosn-
Framhald á 9. síðu.
*) Tryggvi Emilsson skrifaði
grein um Novubardagann í 1.
hefti Réttar 1965: „Verkfall í
atvinnuleysi“.
**) Kommúnistaflokkurinn átti
þá í miklum innri erfiðleikum.
Hafði fengið 7,5% við þing-
kosningar 1933. Til samanburð-
ar má geta þess að atkvæða-
hlutfáll Socialistisk Folkeparti
í Noregi og Danmörku var við
síðustu þingkosningar í þeim
löndum 6%.