Þjóðviljinn - 20.11.1966, Síða 6

)
0 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN — Sunnudagur 20. nóvember 1966
Hvað er hið
pólitíska leikhús?
í minningu Erwins Piscators
Eftir ERWIN PISCATOR
Leikhúsið var honum stofnun fyrír
gagnrýni
H,
Lvað reyni ég að fá fram í
starfi mínu? Ég vil ekki ein-
faldan áróður fyrir heimsskoð-
un minni með aðstoð plaggat-
formúla, ég vil bera fram
sannanir um, að einmitt þessi
heimsskoðun og allar ályktanir
sem af henni verða dregnar
séu þær einu réttu á okkar
dögum. Það er hægt að halda
fram hverju sem vera skal, en
ekki verður hvaða fullyrðtng
sem er sönn eða sannfærandi
jafnvel þótt hún sé endurtekin
margoft. Raunhæf sönnun get-
ur aðeins stuðzt við það að
menn nái visindalegum tökum
á viðfangsefninu. Þessu næ ég
aðeins með því að nota tungu-
tak sviðsins til að vinna bug
á þröngum umbúnaði ein-
stakra atvika, á því hve lífs-
hlaup einstakra persóna er til-
viljun háð. Ég varð að skapa
tengsli milli atburðanna á
sviðinu og áhrifa hinna miklu
afla sögunnar. Það er því ekki
að furða að. innihald hvers
leikverks skipti mig mestu.
Það lagði mér í hendur þau
lögmál veruleikans, sem gera
það að verkum, að persónuleg
'örlög fá í fyrsta sinn sérstaka,
æðri merkingu. Til þessa
þurfti ég aðferðir, sem sýna
gagnkvæm tengsli milli ein-
staklings (eða stéttar) og mik-
illa mannlegra eða yfirmann-
legra gerenda. Ein slíkra að-
ferða er kvikmyndin. En kvik-
myndin var mér aðeins hjálp-
artæki, sem gat á morgun þok-
að fyrir öðru betra.
1
sýningunni „Þrátt fyrir allt“
gegnir kvikmyndin hlutverki
heimildar. Úr kvikmyndasafni
keisararíkisins, sem vinir mín-
ir veittu mér aðgang að, völd-
um við fyrst og fremst ófals-
aðar upptökur, sem sýndu
heimsstyrjöldina, heimsend-
ingu hersins, skrúðgöngur
konungsætta Evrópu osfrv.
Þessar filmur sýndu með full-
komnu miskunnarleysi hörm-
unar styrjaldarinnar: orustur
þar sem eldvörpur voru notað-
ar, hrauka sundurtættra líka,
brennandi borgir. Styrjaldar-
kvikmyndir voru enn ekki
„komnar í tízku“. Þessi atriði
hofðu miklu sterkari áhrif á
alþýðufólk en hundrað ræður.
Ég dreifði þessum atriðum um
alla sýninguna, þar sem þau
nægðu ekki til varpaði ég ljós-
myndum á tjald.
. . . Sviðið var byggt upp
sem ein heild á hverfihringi
Á pöllum og göngum og í
hvelfingum voru einstök atriði
leikin. Með þeSsu móti var
'hægt að fá fram óslitna hreyf-
ingu leiksins, sterkan flaum,
sem hréif allt með sér . . .
Það var sem hin sjálfstæða
leikmynd á hverfihring skap-
aði sjálfstæðan heim, óg af-
næmi lögmál hins borgaralega
leiksviðs. Hún gat verið undir
berum himni ef vildi. Ferhyrnt
srvið, sem átti að sýna herbergi
var mér aðeins óþarfur þránd-
ur í götu.
Sýningin var öll byggð upp
Framhald á 9- síðu.
□ Fyrir nokkru lézt einhver ágætasti frömuður
róttæks leikhúss, Erwin Piscator, víðkunnur mað-
ur, ekki aðeins í heimalandi sínu heldur og um
heim allan. Hann var byltingarmaður í leikhúsinu
ekki aðeins fyrir sakir ýmissa tæknilegra nýjunga
heldur fyrst og fremst vegna þess að hann vildi
nota leikhþsið til að koma á framfæri þeirri
heimsskoðun sem hann taldi rétta og brýna og
knýja menn til að taka afstöðu til hennar. Og
hann hefur haft víðtæk áhrif: meðal lærisveina
hans vou þeir Bertolt Brecht og Arthur Miller.
Með Erwin Piscator hefur
ekki aðeins heimur leik-
hússins misst einhvern sinn á-
gætasta frömuð — allur heim-
ur sér á eftir einhverjum virk-
ásta túlkanda sínum. Því ein-
læg ást Piscators á list leik-
hússins varð aldrei til þess að
hann breytti leikhúsinu í
markmið í sjálfu sér, hann á-
leit það aldrei stað fyrir fag-
urræna eyðslusemi, áleit það
aldrei smáborgaralega upp-
fræðslustofnun. í næstum því
hálfa öld notaði hann leikhús-
ið sem ræðustól og dómstól,
sannfærður um að með aðstoð
listarinnar mætti móta líf
mannanna og, ef þörf krefði,
gjörbreyta því.
Piscator var af lúterskri
prestaætt. Hann hóf leikhús-
feril sinn skömmu fyrir fyrri
heimsstyrjöld í Hoftheater í
Miinchen. Stríðið ýtti mjög
harkalega við honum oghrakti
á brott þær hugmyndir sem
hann hafði áður gert sér um
listir. Þegar hann sneri heim
af vígvöllum hafði hann sett
sér markmið sem hann síðar
lýsti á þessa leið: „Takmark
okkar var að styðja að því
með meðölum leikhússins að
þetta sögulega stórslys, heims-
styrjöldin, endurtæki sig ekki.
En við sama þjóðfélag varð
tilganginum ekki náð — þjóð-
félaginu þurfti að breyta. Þess-
vegna hlaut leikhús okkar,
sem hafði þá köllun að stuðla
að þessari breytingu, að verða
byltingaleikhús í eðli sínu/1
Ilann stofnaði í Berlín „Ör-
eigaleikhúsið", sem starfaði og
flutti boðskap sinn í úthverf-
um og í húsum verklýðsfélaga.
Árin 1924—27 var hann for-
stjóri „Volksbuhne" í Berlín,
og varð á skömmum tíma
þekktastur leikhúsmanna um
leið og hann var sá þeirra sem
meir var hataður en nokkur
annar. Það var ekki 'aðeins,
að áhlaupasveitir fasista stofn-
uðu til slagsmála í leikhúsi
hans, hann hlaut einnig að
berjast án afláts við samblást-
ur og álygar. Eftir að „Volks-
búhne“ svipti hann möguleik-
um til að starfa á þess vegum
fann hann óeigingjarnan og
mikinn stuðning hjá Tiele
Dúhre, sem gerði honum
kleift að stjórna enn nokkrum
sýningum sem ullu aldahvörf-
um. Á þeim tima unnu beztu
leikarar Þýzkalands með hon-
um. Bertolt Brecht var vinur
hans og samstarfsmaður.
Að sjálfsögðu var honum
ekki vært í Þýzkalandi e^tir
að Hitler komst til valda 1933.
Hann neyddist til að flýja land
og í Sovétríkjum Stalíns fékk
hann ekki þau verkefni sem
hann vildi. í Bandaríkjunum
fann hann vini sem hjálpuðu
honum til að opna leikskóla.
Meðal nemenda hans voru
gagnmerkir leikarar og leik-
skáld á borð við Tennessee
Williams, Arthur Miller og
Marlon Brando. Það var með
hálfum huga að hann sneri
aftur til Vestur-Þýzkalands ár-
ið 1951, og svo virtist í fyrstu
sem hann væri dæmdur til
þess hlutskiptis að flakka á
milli leikhúsa sem gestalefk-
stjóri. En að lokum fór svo,
að leikhúsið „Volksbúhne" í
Vestur-Berlin skildi nauðsyn
þess að bæta fyrir gamlar
syndir og bauð honum for-
stjórastöðu árið 1961.
Piscator hálffertugur: storm-
sveitarmenn efndu tll slags-
niála
En þeir, sem álitu að nú
myndi Piscator setjast að við
Schaperstrasse til að eiga náð-
uga daga, það sem eftir væri
ævinnar, urðu heldur en ekki
fyrir vonbrigðum. Með svið-
setningu sinni á „Staðgengill-
inn“ eftir Hochhut (sem fjall-
ar um vesældóm páfastóls
gagnvart gyðingaofsóknum
Hitlers) sýndi Piscator enn á
ný og ef til vill greinilegar en
nokkru sinni fyrr tryggð sína
við leikhúsið sem stofnun fé-
lagslegrar gagnrýni og félags-
astaekki aðeins heimur leik-
legs siðgæðis. Undir umsjón
Piscators fór einnig fram
frumflutningur á verkum Pet-
ers Weiss „Rannsóknin“ (mála-
ferlin yfir Auschwitzglæpa-
Framhald á 9. síðu.
ÞINGHALD Á LEIKSVIÐI
nýr stíll. ný tækni, ný viðhorf — frá lcikskóla Piscators á þriðja áratugi aldarinnar
EFTIR
BERT BRECHT
Piscator tók sér fyrir hend-
ur að gera róttækustu tilraun-
ina til að skapa uppeldisleik-
hús. Ég tók þátt í öllum til-
raunum hans, og hverri ein-
ustu var beint að því að leik-
húsið tæki þá stefnu að ala
upp áhorfandann.
Um það var að ræða, að
leikhúsið næði tökum á mikl-
um samtímaverkefnum eins og
t.d. stríðinu um olíuna, bylt-
ingu, réttarfari, kynþátta-
vandamálinu. Það kom á dag-
inn að óhjákvæmilegt var að
breyta byggingu sviðsins. Hér
er í stuttu máli ógjörnipgur
að telja upp allar þær nýjung-
ar og uppgötvanir sem Pisca-
tor gerði og notfærði sér, sem
og næstum því allar tækninýj-
ungar, í því skyni að flytja
mikilvæg samtímaverkefni inn
í leikhúsið. Þið þekkið að lík-
indum nokkur þeirra: til dæm-
ir notkun kvikmyndarinnar í
leikhúsi, sem braut niður ó-
hreyfanlegt útsýni og bætti
við enn einum aðila að leik-
verkinu, áþekkum kórnum í
grískum leikskáldskap — eða
hverfihringinn, sem gerði svið-
ið hreyfanlegt og gerði mögu-
legt að sýna áhorfandanum
alla rás epískra viðburða: til
dæmis göngu góða dátans
Sjveiks í stríðið . . .
Tilraunir Piscators komu í
fyrstu á algjörri ringulreið I
leikhúsinu. Yrði sviðið hjá
Piscator verkstæði varð áhorf-
endasalurinn fundarsalur.
Piscator varð leikhúsið þing
og áhorfendur löggjafarsam-
kunda. Af stökum listrænum
áþreifanleik voru þingi þessu
fengin til athugunar mikil fé-
lagsleg tíðindi, sem kröfðust
einhvers svars. í stað ræðu
þingfulltrúa um tiltekna lesti
samfélagsins kom listræn eftir-
líking sömu félagslegra fyrir-
bæra. Leikhúsið setti sér það
djarfa markmið að gera áhorf-
endum, hinum nýja löggjafa,
mögulegt að taka pólitískar á-
kvarðanir með tilstilli ná-
kvæmra eftirlíkinga, hagfræði-
legra upplýsinga, slagorða.
Leikhús Piscators hafnaði ekki
lófataki áhorfenda, en umræð-
an skipti það enn meira máli.
Hann vildi ékki aðeins vekja
upp geðshræringar áhorfand-
ans, heldur og neyða hann til
að taka praktískar ákvarðanir,
hafa virk afskipti af tilver-
unni.
Tilraunir Piscators sprengdu
í loft upp’ svo til öll hefðbund-
in viðhorf. Þær kölluðu fram
breytingar á sköpunaraðferð-
um leikskáldskapar, á leikstíl,
á starfi leikmyndamálara. Til-
gangur þeirra var sá að fá
leikhúsinu fullkomlega nýtt
félagslegt hlutverk.

Víðar eru „sjórænmgjar" en á sviði útvarps
Hugvitsamir músíkþjófar
Til skamms tíma mátti lesa
í hljómleikaskrám Lincoln-
menningarmiðstöðvarinnar,
svo og annarra hljómleikasala.
að áheyrendum væri bannað
að taka ljósmyndir í salnum
Nú er þessi klausa orðin
lengri: „í þessum sal er bann
að að taka ljósmyndir og nou
tæki til hljóðritunar.“
Auðvitað getur hver sem •
tekið upp á segulband til •
mynda konsert frá Metropcli'
an-óperunni, sem fluttur er
útvarpi. En enginn laumu
framleiðandi hljómplatna, se>
fæst við það starf af alvöru,
gat gert sig ánægðan meö
slíka aðferð. Það er aðeins i
hljómleikásalnum sjálfum að
tónar verða hljóðritaðir hrein-
ir og án truflana. Og þei:
konsertar, sem hljóðritað.i
hafa verið á laun t.d. í Metro-
politan, hafa verið yfiríær&r
á plötur án útgefenda, sen
skráð var á „Hljóðritað
hljómleikasal Metropolita
óperunnar" — svo ekkert fæ>
milli mála. Það er til geys
mikið úrval af ólöglegum plö’
um með margvíslegri tónlist
flutningi snillinga, og er
hún tekin beint upp í sölum
Lundúna, Vínar, Madríd og
næstum því allra þeirra borga
í Evrópu þar sem tónlistarhá-
tíðir eru haldnar.
1
Slíkar hljóðritanir eru ætl-
aðar takmörkuðum hópi við-
skiptavina og ganga út eftir
leynilegum verzlunarleiðum í
100—300 eintaka upplagi. I
:tað firmanafns stendur á
heim „Einkaútgáfa“-
Einstaka listamenn geta ha.i
ólíkar skoðanir á slíkum
tengislum við aðdáendur sína,
eða látið slíka neðanjarðar-
framleiðslu á hljóðritunum
tónleika þeirra sér í léttu
rúmi liggja, en tónleikahald-
arar, stjórnendur tónlistarsala
og þó sér í lagi Samband
bandarískra tónlistarmanna
líta þetta afbrigði frjáls fram-
taks heldur en ekki homauga.
En það dugir skammt að
banna hljóðritun í hljómleika-
skrám nú, þegar hægur vandi
er að smygla hljóðrítunar-
tækjum óséðum inn í sali og
búa svo um hnúta að engan
gruni neitt.
★
Hér kemur að þvi, að a-
hugamaður um tónlist stígur
inn í ótrúlegan og heldur
skuggalegan heim einkaspæj-
ara, njósnara, tækninjósnara
og þar fram eftir götum. Menn
geta stóraukið vitneskju sína
um þessa hluti með því eð
heimsækja skrifstofur fyrir-
tækisins „Continental Tele-
phone Supply". Þetta fyrirtæki
sérhæfir sig í útbúnaði, sem
á að tryggja „öryggi iðnaðar-
leyndarmála" og „rafeindaeft-
irlit“. Meístaraverk þessa
firma er hljóðritunarkerfið
,,Continenta) 4000-L“, sem er,
eins og önn-ur því skyld, hægt
að fela í sakleysislegri skja-la-
tösku. örsmár en furðunæmur
hljóðnemi og stillir eru faldir
í handfangi töskunnar. Tækið
getur sjálft aukið hljóðstyrk-
inn, farið af stað tveim sek-
úndum eftir að hljóð heyrlst
og stöðvazt þegar þögn skell-
ur á. Eigandinn þarf því ekki
ein-u sinni að vera nálægt tæk-
inu, hvað þá snerta það -með-
an á upptöku stentjur.

Svo virðisf sem ólögleg
framleiðsla á hljóðupptökum
muni æ fara i vöxt, þvi að
hljóðritunartæki gerast æ
smærri og fullkomriari. Og
það verður æ erfiðara að berj-
ast við þennan bisness: þótt
fólki verði því aðeins hleypt
á tónleika að það skilji eftir
töskur og yfirhafnir og klæð-
ist hvítum sloppum, þá verð-
ur einhver til þess að koma
með hljóðnema í salinn í
tannfyllingu.
Og þó-1 vöruskrá þessa sama
firma, „Ccntinental“ er hægt
að^finna ráð til vamar. Fyr-
irtækið býður upp á mælinn
„F-202“, en með hans aðstoð
„er hægt að komast að tíðni
og felustað hvaða sendis sem
er — jafnvel þótt hann sé
falinn í fatnaði mans í stór-
um sal.“