Þjóðviljinn - 25.04.1967, Qupperneq 7

Þriðjudagur 25. apríl 1967 — ÞJÓÐVTLJINN — SÍÐA 'J
ÞJÖÐLEIKHOSIÐ
JEPPIÁ FJALLI
eftir LUDVIG HOLBERG
Leikstjóri: GUNNAR EYJÓLFSSON
Ludvig Holberg, hinn óvið-
jafnanlegi meistari gleðileiks-
ins klassíska á Norðurlöndum
gaf út fyrsta bindi gamanleika
sinna árið 1723. f merkilegum
formála segir hann meðal ann-
ars að þrír hinir fyrstu séu
frumlegir í öllu, en efni þess
fjórða sótt í gamla sögubók
jesúítans Bidermanns, og þess-
vegna vænti hann sér engrar
frægðar af því verki. Leikritið
heitir „Jeppi á Fjalli“ — spá
hins margsnjalla skálds og
spekings rættist ekki, heldur
þvert á móti; það er ef til vill
skáldlegast verka hans og það
sem mestrar hylli hefur notið.
einnig utan Norðurlanda, en
Jeppi löngum verið óskahlut-
verk hinna frægustu skopleik-
ara og skapgerðarleikara; það
var bundið stað og stund, en
hefur jafnan lifað sjálfstæðu
og gróskumiklu lífi, orðið sí-
gilt í fyllsta skilningi orðsins.
En um hið mikla norsk-danska
skáld og einstæða brautryðj-
anda ætla ég ekki að ræða að
þessu sinni, né heldur þá miklu
skuld sem við fslendingar eig-
um honum að gjalda; ég hef
reynt það lítillega áður og það
verður að nægja.
Holberg var einvaldssinni,
þótt hann bæri raunar mjög
takmarkaða virðingu fyrir
stjórnarherrum, skriffinnsku og
herramönnum, enda öðrum
skarpskygnari á bresti og fé-
lagslegt ranglæti samtímans; og
heilbrigða dómgreind alþýðu
dáði hann af heilum hug. Engu
að síður er boðskapur leiksins
sá að ekki beri að veita almúg-
anum völd, að minnsta kosti
ekki of skyndilega; af því leiði
ekki annað en miskunnarlausa
harðstjóm, skefjalausa harð-
ýðgi. Boðskapur þessi er lagð-
ur baróninum í munn í leikslok
og er í bundnu máli, hann er
vitanlega úreltur orðinn og var
heldur aldrei kjarni verksins,
því fer víðs fjarri. Gunnar Eyj-
ólfsson leikstjóri ber enga virð-
ingu fyrir kenningu þessari, og
sleppir alveg niðurlagsorðum
hins virðulega fyrirmanns, hann
lætur leikinn réttilega enda
þegar Jeppi heyrir óvart blá-
kaldan sannleikann um skamm-
vinna upphefð sina og vist í
paradís, dauðadóm og furðu-
lega aftöku, og flýr skömm-
ustulegur og sárgramur af
hólmi. Svo mun víða að farið,
að minnsta kosti stakk þjóð-
skáldið Adam Oehlenslager upp
á þeirri lausn snemma á nítj-
ándu öld.
Nei, það er margslungin og
meistaraleg lýsing Jeppa sjálfs,
hins snauða. kúgaða, lata og
drykkfellda leiguliða og átt-
hagabundna þræls sem er að-
al leiksins og gefur honum var-
anlegt gildi, djúptæk og raun-
sæ könnun á eðli hins frum-
stæða manns. Jeppi virðist í
skjótu bragði sönn ímynd
mannlegrar niðurlægingar og
eymdar; það þurfti ærna
dirfsku á þeim tímum til að
gera slíkan mann að aðalhetju
á sviði, það hugrekki átti jafn-
vel sjálfur Moliére ekki. Jeppi
er óbetranlegur drykkjurútur.
þrælkaður, kaghýddur af skass-
inu konu sinni — hún sveltir
hann vægðarlaust í hefndar-
skyni fyrir ómennsku hans og
ofdrykkju, kokkálar hann op-
inberlega, og er þá nokkur
furða þótt hann drekki þegar
hann kemur höndunum undir;
það er að vísu afsökun hans
sjálfs, ekki skáldsins. En Jeppi
Anna Guðmundsdóttir í hlutverki sínn>
Sviðsmynd úr „Jeppa á Fjalli“.
Lárus Pálsson (I miðið)
er ekki allur þar sem hann er
séður, hann veit sínu viti, fynd-
inn og orðheppinn og kænn að
svara fyrir sig hver sem í hlut
á; andlegt ástand hans er fjöl-
breytilegra en orð fá lýst, við
verðum seint þreytt á að at-
huga þennan forvitnilega og
einstæða náunga.
Lýsingin er falleg áferðar,
skemmtileg og eins trú skáld-
skap Holbergs og ætlazt verð-
ur til með sanngirni af íslenzku
leikhúsi. Gunnar Eyjólfsson
reynist ötull og árvakur leið-
beinandi og styrkur sínum
mönnum, smekkvis og hug-
kvæmur; og hefur sýnilega á-
huga og ánægju af að glíma
við hið klassíska og hugtæka
viðfangsefni. Hlutverkum er á
stundum breytt til hægðarauka,
og kann einstaka smáatriði að
orka tvímælis; þannig er bar-
óninn gerður að íógeta og Ei-
ríkur að skrifara, og á einum
stað er stöðum þessum rugl-
að saman; úr því er að sjálf-
sögðu auðvelt að bæta. Sviðs-
myndir Lárusar Ingólfssonar og
búningateikningar eru ágæt
verk, dönsk og glæsileg, bæði
útisvið sem leikstjórinn snýr
á ýmsa vegu og skrautleg
svefnstofa barónsins. Þýðing
Lárusar Sigurbjörnssonar er yf-
irleitt rituð á góðu og við-
felldnu máli og fer vel í munni.
Með túlkun Jeppa hlýtur sýn-
ingin að standa eða falla, hann
er alltaf á sviðinu að heita má,
að honum beinist athyglin frá
upphafi til loka. Lárus Pálsson
hefur því miður ekki farið með
jafnstórt hlutverk árum saman
vegna þrálátra veikinda, við
höfum alltaf saknað hans af
sviðinu; að þessu sinni vinnur
hann mikinn og verðskuldað-
an sigur. Margir hafa gert
Jeppa þrekvaxinn og feitlag-
inn, litið á hann sem ímynd
þess frumkrafts sem í almúg-
anum býr, einskonar höfuð-
skepnu; en hvers vegna er hann
dauðhræddur við konu sina
og þorir aldrei að verjast dag-
legum flengingum hennar full-
ur eða ófullur, hversvegna læt-
ur hann hana auðmýkja sig,
svelta og svívirða án afláts?
Það er vert að gefa gaum að
útliti Lárusar, hann er smár
vexti og fremur rýr í roðinu.
ósvikinn þræll; líkamsbygging
hans og öll framganga sæma
Jeppa með ágætum að mínu
viti. Hann er réttilega „litli
maðurinn", írumstæður og
barnalegur, óheflaður, ófrýni-
legur, kíminn og fyndinn; og
brennivínsþorstinn lætur sann-
arlega ekki að sér hæða. Þess
má minnast að Holberg var ein-
dreginn bindindismaður, en
tókst þó Öðrum betur að lýsa
ofdrykkju, ekki sízt skamm-
vinnri sælu vímunnar; og Lár-
us sýnir svo vel, raunsæilega
og kostulega öll stig drykkjunn-
A myndinni sjást m.a. lcikendurnir Klcmenz Jónsson (til vinstri),
og Árni Tryggvason (til hægri) í hlutverkum sínum.
ar að þar er yfir engu að
kvart. Holberg hafði eflaust
vissa samúð með hinum
breyska, hrösula og lítilsiglda
kotbónda, en leit öllu fram-
ar á hinar skoplegu hliðar hans,
vorkenndi honum ekki; skáldið
var óvæginn háðfugl alla ævi.
Lárus lifir lifi Jeppa, skilur
hann og kúgun almúgans, en
kann vel að sigla milli skers og
báru; hann gerir hann bæði
hlægilegan og átakanlegan, og
þó mannlegan framar öllu. í
höndum leikarans verður Jeppi
sá heigull sem reynir að drekka
í sig kjark, en með litlum
árangri, góðlátlegur og mein-
laus að jafnaði. En Lárus hlíf-
ir honum ekki í neinu þegar við
á, í höll barónsins verður hann
ruddalegur, hefnigjarn og
hættulegur umhverfi sínu. Hol-
berg fer oft ómildum höndum
um aumingja Jeppa, en veit-
ir honum nokkra uppreisn hvað
eftir annað, og þá mesta er
hann heldur að hann eigi að
deyja og kveður skyldulið sitt
og húsdýr; þá forkunnlegu ræðu
flytur Lárus innilega og fal-
lega. Vafalaust hafa ýmsir er-
lendir stórleikarar lýst hinum
margfræga drykkjumanni af
enn ríkara skapi og þrótti, en
ég held að norrænir leikhús-
menn hefðu af því bæði gagn
og ánægju að kynnast frum-
legum Jeppa Lárusar Pálsson-
ar.
Anna Guðmundsdóttir er
Nilla, og túlkun henar hefð-
bundin að því ætla má, en hún
er traust og sönn, sýnilega
dugnaðarforkur og búkona,
hæfilega seyrð á svipinn, og ó-
svífin og harðýðgin eins og
pilsvargi þessum sæmir.
Sumt kemur manni undar-
lega fyrir sjónir í leiknum,
Jeppi þekkir hvorki fógetann
né baróninn í sjón og er þó
ánauðugur leiguliði hans og ná-
granni, sumir þjónar baróns-
ins eru latínulærðir vel; en
Holberg var ekki að fást um
smámuni, enda samdi hann
leikrit sín á ótrúlega stuttum
tíma. Lýsing Nilusar baróns er
líka allt annað en heilsteypt,
hann er að öðrum þræði íhugull
og virðulegur höfðingi og vel-
viljaður leiguliðum sínum, að^
hinum skemmtanafíkinn, skeyt-
ingarlaus og ófyrirleitinn, hön-
um er það nautn að draga
blygðunarlaust dár að hinum
ósjálfbjarga fátækling Jeppa á
Fjalli. Rúrik Haraldssyni tekst
furðuvel að brúa þessar and-
stæður, hann er glæsimenni
hið mesta og trúr hárri stöðu
sinni og flytur helztu ræður
sínar virðulega, en góðu heilli
skopast Rúrik dálítið að hon-
um um leið, sýnir að baróninn
er ekkert mikilmenni. Af þjón-
um hans kveður langmest að
Bessa Bjamasyni, en atriðið
þegar þeir Rúrik leika mál-
færslumennina, annar gormælt-
ur, hinn smámæltur, er eitt
hinna kostulegustu og hlægileg-
ustu viðbragða, og mjög í stíl
þeirra Holbergs og Moliére. Af
öðrum þjónum má nefna Jón
Júlíusson, hæfilega uppskafn-
ingslegan og ankannalegan;
Sverrir Guðmundsson og hinn
gervilegi nýliði Hákon Waage
eru skýrir í máli, en nokkuð
daufgerðir. Valdimar Lárusson
er dómari og fer skilmerkilega
með það litla hlutverk. Konu
fógetans er sleppt, en úr því
örsmáa hlutverki má talsvert
gera. en í stað þeirra birtast
tvær laglegar þjónustustúlkur
og gæla og dansa við Jeppa
dauðadrukkinn: leikkonan Anna
Herskind og dansmærin Krist-
in Bjarnadóttir og fara snotur-
lega með sín litlu pund. Krist-
ín stígur ennfremur dans endr-
um og eins ásamt Einari Þor-
bergssyni, bæði tóku þátt í
ballettum Fay Wemer fyrir
skömmu.
Árni Tryggvason er skýr og
skemmtilegur Jakob skómak-
ari og skilur rétt verkefni sitt,
en er of góðmannlegur, tekst
ekki að birta til nægrar hlítar
þá óstöðvandi ágimd og svíð-
ingshátt sem einkennir þann
purkunarlausa óþokka. Loks er
Klemenz Jónsson bóndi sá sem
segir Jeppa sannleikann í lok-
in, traustur maður.
Leiknum var tekið með kost-
um og kynjum sem vænta
mátti, og Lárus Pálsson sérstak-
lega hylltur í lokin, en hann á
þrjátíu ára leikafmæli um þess-
ar mundir. Guðlaugur Rósin-
kranz leikhússtjóri færði hon-
um hlýjar þakkir og árnaðar-
óskir og afhenti hinum mikil-
hæfa og ástsæla leikara og leik-
stjóra styrkveitingu úr Menn-
ingarsjóði leikhússins, en áhorf-
endur fögnuðu Lárusi með
lófaklappi og húrrahrópum.
Það er von mín og spá að
„Jeppi á Fjalli" eigi langt líf
fyrir höndum, það eiga þeir
að minnsta kosti báðir skilið,
Ludvig Holberg og Lárus Páls-
son,
Á. Hj.
Arni Tryggvason og Lárus Pálsson.
Sumarkoma
Nú heilsarðu sumar, og hvemig sem fer
er hrollur í mannanna sonum;
með ísköldum hramminum heilsar þú mér
með hendumar fullar af vonum.
Benedikt frá Hofteigi.