Þjóðviljinn - 27.10.1968, Síða 9

Suimudagur 27. ofctóber 1968 — ÞJÓÐVILiJINN — SlÐA 0
Einhver þekktasti kvik-
myndagerðarmaður Tékka,
Milos Forman (Ástir ljós-
hærðrar stúlku, Svarti Pét-
ur o.fl.) hefur verið við
störf í Frakkiandi um hríð.
í eftirfarandi viðtali sem
hér birtist í endursögn
segir hann frá viðhorfum
til innrásarinnar, hlutverki
tékkóslóvaskra mennta-
manna, list og frelsi eystra
og vestra.
Eg he£i unnið að því að
gera kvikmynd í Frakk-
landi og fer héðan til
Bandaríkjanna sömu erinda. En
ég býst við að geta snúið heim
til Tékkóslóvakíu. Ég byggi þá
von á því, að skynsemin og sann-
leikurinn sé okkar megin og svo
á því hve þjóð okkar er einhuga,
aðra eins þjóðareiningu þekki ég
ekki annarsstaðar frá og ég held
að enginn fái brotið hana á bak
afmr.
Ég lét konu mína og börn
koma til Parísar strax eftir inn-
rásina af því í þann tíð var ekki
gott að segja hvernig færi fyrir
mínum nánustu ef komið yrði á
lögregluríki í landi mínu. En þau
held samt að vestrænir kommún-
istar séu ekki eins barnalegir og
áður, og þessir atburðir í Tékkó-
slóvakíu hafa haft djúpstasð áhrif
á þá. Þeir virtust áður leggja
mikla áherzlu á tilfinningar:
tryggðina, samheldnina, áhugann,
nú hafa þeir raunsærri og raun-
hæfari afstöðu. Sumir hafa aldrei
hugsað um sósíalisma nema með
hjartanu, þeir eru farnir að hugsa
um hann með heilanum.
Sjálfum mér kom innrásin að
óvörum. Ég hefi átt heima í
Tékkóslóvakíu alla ævi, en við
höfum atldrei þekkt aðrar eins
vikur og nú í sumar. Aldrei í sögu
Tékkóslóvakíu hafa nokkur póli-
tísk samtök átt öðrum eins stuðn-
ingi að fagna og Kommúnista-
flokkurinn á þessum tíma. í þessu
umróti, þessari gleði og von
vissu menn af ágreiningi við önn-
ur ríki og höfðu nokkrar áhyggj-
ur af því, en enginn gerði ráð
fyrir því að þessi ágreiningur yrði
settur niður með skriðdrekum.
Ég óttast ekki um framtíð
Tékkóslóvakíu þótt yður finnist
það einkennilegt. Ég hitti fransk-
an blaðamann sem hafði séð ör-
væntingarfulla ungverska flótta-
menn í Austurríki 1956 og furð-
Milos Forman: ég vonast til að geta snúið hcim
fara bráðum heim — kona mín
er Ieikkona og byrjar að leika í
nóvember.
Mér finnst að Frakkar hafi yfir-
leitt brugðizt rétt við innrásinni.
Sumir þeirra voru dásamlegir. Að
vísu voru til menn, sem glöddust
yfir atburðunum. Þeir höfðu allt-
af haldið að sósíalisminn væri eitt-
hvað djöfullegt, og koma rúss-
aði sig á þeim tékknesku sem
hann sá þat nú: Þeir brostu, sagði
hann. Af hverju? Af því að menn
hafa haldið sönsum ekki glatað
voninni og fyrst og fremst af því
að við höfum ekki brugðizt sjálf-
um okkur.
★
Tékkóslóvakískir menntamenn
hafa haft miklu lilutverki að
tísku Iífi okkar heldur hefur Iengi
verið sjálfur kjarni sjálfstæðis-
baráttu okkar. Og samstaða
menntamanna af öllum hugsan-
legum sviðum á sér líka forsendu
í sameiginlegum óvini: ritskoðun-
inni, takmörkunum á sköpun og
leit. Við áttum okkur sameigin-
Iegt takmark: tjáningarfrelsi. Síð-
an í janúar hafa margir útlending-
Fyrst varft Forman þekktur fyriv Svarta Pétur: þar er einmitt lýst hátíð, danslcik,
við opinberan orðafiaum um sívaxandi hamingju manna í landinu.
i andstöðu
neskra skriðdreka þótti þeim
staðfesting á þeirri hugmynd.
Auk þess þótti þeim sýnt fram á
að mannúðlegur sósíalismi gæti
ekki verið til.
Til voru og menn sem ekki
skipta sér af pólitík og tóku til-
finningaafstöðu til málanna —
hjarta þeirra er eðlilega með Da-
víð gegn Galíat. Verst þótti mér
að ýmsir vinstri menn, kommún-
istar, voru sem þrumu lostnir. Ég
gegna í þeirri þróun sem átt hef-
ur sér stað í landinu á síðari ár-
um. Þeim hefur tekizt að túlka
það, sem aðrir höfðu óljósar hug-
myndir um og haft hugrekki til
að notfæra sér hæfni sína. Sumir
furða sig á eindreginni samstöðu
menntamanna. En hún á sér
tvær orsakir. Land okkar er Iítið
og við höfum átt erfiða sögu;
vörn fyrir tungu okkar og menn-
ingu er ekki í öðru sæti í póli-
ar sagt við mig: Þið gátuð gert
frábærar kvikmyndir meðan á
stóð ritskoðun og margskonar
þrengingum — hvað verður ekki
nú þegar þið getið gert það sem
ykkur lystir? Ég átti erfitt með að
láta þá skilja bölsýni mína. Því
að frelsið færir manni nýja erfið-
leika. Þið getið ekki ímyndað
ykkur hve ágætur kompás nauð-
ung getur verið: hún beinir þér
beint að því sem segja þarf. Án
þvingunar þarft þú að finna það
sjálfur sem máli skiptir.
★
Ég get ekki kallað mig póli-
tískan mann, en ég held það séu
til góð pólitísk kerfi. Sú staðreynd
að það sem við köllum „vorið í
Prag" kom af stað hvílíkri end-
urvakningu pólitískrar starfsemi,
sem raun bar vitni, skýrist með
því að okkur fannst við vera að
reyna nokkuð það sem hvergi
annarsstaðar hefði verið reynt: að
tengja efnahagskerfi sósíalismans
við sannkallað lýðræði, virðingu
fyrir mannréttindum og sjá
hvernig þetta færi saman. En við
fengum ekki tíma til að fá svar
við þeirri spurningu, við rétt gát-
um byrjað.
Hver og einn velti þessum mál-
um fyrir sér á grundvelli persónu-
legrar reynslu. Að því er kvik-
myndagerðarmenn varðar, þá
höfðum við ágætar efnahagslegar
aðstteður til starfs. Það eina sem
okkur vantaði var tjáningarfrelsi.
Mér finnst það hefði átt að vera
mögulegt að halda fyrri skipu-
lagsformum um leið og við fengj-
um það frelsi sem létti af okkur
ótta. Það var mál mála í Tékkó-
slóvakíu: að útrýma óttanum.
Óttanum við tilveruna, við með-
almennskuna, við að missa vinn-
una, við að segja of mikið eða
of lítið.
Ég veit, að hvað sem stjórn-
kerfið er þá ríkir alltaf viss
spenna milli hins pólitíska sviðs
og menningarsviðs. En það er
alltaf tákn um vissa göfug-
mennsku, styrk og traust þégar
menn stjórnmála ekki einungis
hlýða á gagnrýni heldur og gera
sitt til að breiða hana út.
★
Það virðist fáránlegt að ríkið
borgi mönnum fyrir að gagnrýna
sig. En allt er undir mönnum
komið, undir hégómadýrð þeirra
eða stolti. Stjórnmálamenn sem
geta hlustað á gagnrýni og draga
af henni lærdóma styrkjast í sessi
og bæta orðstír sinn. En oft er
hégómaskapur þeirra sá að þeir
hafna gagnrýni af skapgerðará-
stæðum en ekki af grundvallar-
ástæðum. Stolt og hégómadýrð
ráða miklu um samskipti lista-
manna og stjórnmálamanna.
Þér spyrjið hvort Novotny hafi
ekki fallið af því að hann gaf
menntamönnum lausan tauminn,
þótt í smáu væri. Nei — þvert á
móti. Hér er um alllanga þróun
að ræða frá því að Novotny og
hans lið virtist hafa óskert vald
þar til að það var orðið að ómátt-
ugum minnihluta sem hlaut að
láta undan réttindakröfum.
Við gemm tekið dæmið af
kvikmyndagerð. Fram að 1962—
63 var ómögulegt að fá leyfi til
að gera kvikmynd sem ekki svar-
aði nákvæmlega til opinbers
mælikvarða. Stjórnarvöldin höfðu
sína menn allstaðar og nógu
sterka til að loka fyrir allt seni
þeim líkaði ekki. En smám saman
fækkaði þeim og það dró úr valdi
þeirra. Það voru ekki lengur til
nógir tryggir Novotnymenn til
að lesa kvikmyndahandrit, taka á-
kvarðanir gegn þeim og fylgja
þeim eftir. Einnig í miðstjórn
kommúnistaflokksins var valda-
liðið orðið of fámennt til að sinna
slíkum málum og menn tóku
smátt og smátt að gera myndir
eins og þeim bezt sýnist. En þegar
myndir voru fullgerðar varð að
sýna þær ráðherrum, kvikmynda-
eftirlitsmönnum, og í þeim hópi
voru nokkrir sem gátu komið á
banni. Þannig kom það út sem'
ríkið hefði leyft gerð vissra
mynda, borgað kostnað af þeim
og síðan bannað að dreifa þeim.
Fyrst gat slíkt bann verið algert,
síðan var það takmarkað við út-
flutning, en síðar við þátttöku
þessara kvikmynda í kvikmynda-
Framhald á 11. síðu.
Mesta frægð hlaut Forman fyrir Ástir Ijóshærðvar stúlku — þar
þótti m.a. óvanalcga tekið á ástamálum, í því samhandi segir For-
man: Ég held við séum nú farnir að taka réttum tökum kynlífið,
án þcss að spckúlera mcð það eins og gcrt er á Vesturlöndum.

t