Þjóðviljinn - 28.09.1969, Blaðsíða 5

Sunnudagur 28. septetrrrber 1969 — ÞJÓÐVILJINN — SlÐA SJ
Rœtt wð cand mag. Helgu Kress um GuSmund Kamban, lif hans og list
„Kalinn ó hjarta
þaðan slapp éq'
★ Einu sinni fyrir langa
löngu hrundu búandkarl-
ar íslenzkir fleyjum úr
vör og héldu á vit nor-
rænna þjóðhöfðingja. Með
gjöf Óðins, skáidskapnum,
slógu þeir á viðkvæmustu
strengi í brjóstum þeirra
og öðluðust fyrir. bragðið
fé, frægð og frama.
★ Og þegar kolbítarnir
tóku að rísa upp eftir
aldalanga áþján og þjóð-
in var að vakna til með-
vitundar um sjálfa sig,
varð það enn á ný hlut-
skipti þeirra, sem skáld-
skapnum vildu þjóna, að
freista gæfunnar í fram-
andi löndum. En öldin var
önnur, og torleiðið meira
en þá er konungsdrápa ein
tvítug var trygging gulls
og góðra steina. Sumir
fóru bónleiðir til búðar,
öðrum vannst ekki aldur
til að ná markinu, en
ýmsum tókst þó að klífa
þritugan hamarinn ogafla
sér frægðar og frama,
enda þótt lukkan reynd-
ist stundum ögn tindil-
fætt. í þeim hópi voru
þeir Jóhann Sigurjónsson,
Gunnar Gunnarsson og
Guðmundur Kamban.
AFSKIPTUR í
BÓKMENNTASÖG-
UNNI
—- f»að var í rauninná þessi
skáldaútfLutn in gMr á 20. öld,
sem vatoti fyrst áhuga minn
sem nannsóknairefni, og ég
hafði í huga að sfcrifa kiandí-
datsprófritgerð rnína um hann.
En ég komst brátt að naun
um, að þefita yrði .aiEtof yfir-
gripsmikið verkefni, sivo að ég
ákvað að snú,a mér að Kamiban
svo tdl einvörðungiu, — segir
Hélga Kresis, nýbaikaður cand.
rnaig. í íslenzkum fræðum, en
prófritgerð hennar: Guðmjund-
ur Kamban, æsbuvenk og á-
deilur, kemur út í tímaritinu
6tudda Islandioa efitir ánamót-
in.
Helga er sjöunda konan sem
lýkur • þessu prófi. Jafnhliða
náminu hefur hún situndiað
kennslu vdð menntaiskólia og
heimilisstörf, og þar sem öllu
prófiamstri er nú lokið, getur
hún með betri samvizku fairið
að sinna jiarðbundnari viðfangs-
efnum en skáldskap Guðmund-
ar Kambans og hversdiagslegri
á íslenzkian kvarða, því að nú
eru þau hjón í óðaönn að
byiggja. En það látum við nú
liggja milli Muta að sinni, og
snúum okkur að Kamiban og
síkáldbræðrum hans íslenzkum,
sem ólu lengstan aldiur sinn í
kóngsins Kaupinhafn.
— Að Guðmundur Kamban
vairð frekar fyrir valinu hjá
mér ©n einhver annar af ís-
lenzku rithöfundunum í Kaup-
miannaihöfn, heldur Heiga áfram,
var meðfram sökum þess, að
mér finnst hann hafa verið
afskiptari í bókmenntasög-
unni en til að mynda Jóhann
Siguirjónsson, sem hafa ný-
lega verið gerð góð skil í bók
Heiga Toldberg. Raunar hefur
mjög lítið verið sfcrifað um ís-
lenzk skáld 20. aldar, og þá
helzt af útlendingum, en þeir,
sem hingað til hafa útskrifazt
úr íslenzfcum fræðum við Há-
skólann hafa flestir sótt efni-
við sinn til liðinna alda.
— Þótt ritgarð mín fjialli að
langmestu leytd um Kamban og
verk hans, fer ég í upphafi
nobkrum orðum um önnur ís-
lenzk skáld í Kaupmannahöfn
á sama tíma. rek feril þeirra
í stórum dráttum og leitast við
að sýna fram á helztu orsakir
þess að þeir leituðu út fyrir
landsteinana og tóku að semja
verk á dönsku. Það hefur ver-
ið mikil þrekraun hjá þessum
ungu listamönnum að rífa sig
upp með rótum, setjast að í
framandi umhverfi, temja sér
að skrifa á erlenda tungu, koma
sér á framfæri, og jafnvel öðl-
ast nokkra frægð. Frá fslandi
andaði oft að þeim köldu úr
ýmsum áttum, og þeir urðu að
\
þola að vena kallaðdr föður-
landssvikarar, en orsiakir þess
að þeir flúðu lamd, voru að
mestu eða öllu leyti þær að
hér var síður en svo lífvænlegt
fyrir þá, sem vildu helga sig
skáldskap. Og í þessu sam-
bandd nægir að minnast Stef-
áns frá Hvítadial, en einsfök
skáldskapargáfa bans varð bú-
skaparbasli að bráð. En þessir
útlagar reyndust þjóð sinni
tirúir, eins og flest skáldverk
þeirra sýna. Raunar fer Kaimfo-
an aðrar brautir á tímabili og
fjallar um alþjóðleg viðf'angs-
efni en hann snýr sér aftur
að íslenzkum viðfangsefnum,
og hafði óefað í hyggju að
snúa heim, er lát bans bar að
með svo voveiflegum hætti
sem flestum er kunnugt.
ÞETTA VAR EINS
OG PÚSLUSPIL
— Hvamig hagaðirðu efnis-
öflun og undirbúningsvinnu?
— Ég byrjaði að sjálfsögðu
á því að lesa öll rit Kambans,
aftur á bak og áfram, og því
nasst tók ég til við að safna
heimildum um líf hans og verk
þar sem þær var að finna á
víð og dreif í bókum, blöðum
og tímaritum. Á Landsbókia-
safninu er til nokkuð góð
spjaldskrá yfir efni í íslenzk-
um blöðum og tímaritum, svo
að ég þuirfti ekki að eyðu mikl-
um tíma í óþarf'a leit að ís-
lenzkum heimildum. Þeigar ég
hafði viðað að mér tiltæku
efni hér, hélt ég til Kaup-
mannahafnar í leit að heimild-
um um líf og stairf Kambans
þar. Til þeirrar farar fékk ég
styrk frá Danslk-íslandsk
fond, og í Kaupimanna-
höfn dvaldist ég í mánuð. Ég
varði mestum tíma mínum í
biaðalesstofu háskólabókasafns-
ins við að fletta blöðum. En
mér varð nú ekki eins gott til
fanga þar og ég hefði kosið,
því að þótt undarlegt megi
virðast, er þar ekki til nein
skrá yfir bókmenntaleigt efni í
dagblöðum eftir 1918. Mér brá
að vonum að sjá, hvað Danir,
frændur vorir, voru iangt á
eftir okkur á þessu sviði bóka-
safnsmála, og spurði hverju þetta
sætti, þv íað ég vissi að siák-
ar sknár voru þarna til um
verzlun, íþróttir o.fl. Háskóia-
bófcavörðurinn svaraði því til,
að hann hefði aldrei fyrr orð-
ið var við að nokkur hefðd á-
huga á því, sem skrifað væri
í blöð um bókmenntir og leik-
hús. Nú, þá tók ég það til
bragðs að leita upp á eigin
spýtur að greinum og ritdóm-
um um Kamban, og í fyrstu
var ég svo bjartsýn að ætia að
fletta öllum Kaupmannaihafn-
arblöðunum frá árum Kamb-
ans. Ég bað fyrst um ángiang-
inn 1919 af Beriingske tidende,
en mér féllust alveg bend-
ur, þegar mér voru sýndar
fjórar, svo stórar og þun-gar
bækur, að ég gat alls ekki loft-
að einni í einu. Ég sá fljótlega
fram á, að það var óvinnandi
vegur að haga verkinu eins og
ég hafði ætlað mér, og ein-
skorðaði mig því að mestu við
Berlingske Tidende og Politik-
en fram að 1935. í öðrum blöð-
um leitaði ég svo einfcum í
kringum útgáfutímia bókanna
og frumsýningarda'ga leikrit-
anna. Sumar greinar rakst ég
á íyrir hreina tilviljun, og aðr-
ar fyirir ábendingar góðra
m-anna. Eins var mér mjög
mikils virði að fá lánað safn
af úrklippum hjá íslenzkum
manni, sem vinnur það þjóð-
þriíastarf að bjarga frá glöt-
un greinum um íslenzk efni í
erlendum blöðum, og ómetan-
leg var mér aðstoð Gísla Jóns-
sonar, bróður Kambans. Hann
á uppi á háalofti hjá sér koff-
or*t eitt, sem honurn var sent
eftir lát Kambans og hefur að
geyma mörg verka hans ýmist
j. handritum eða vélrituðum
eintökum. Gísli var svo elsku-
legur að leyfa mér að fara yf-
ir allt, sem í koffortinu var, og
kom þar ýmislegt í ledtirnar.
Þegar efnisöflun var lokið,
raðaði ég þessu öllu siaman eins
og púisluspili, og vann úr. Það
kostaði nokkurra mánaða þrot-
laujs heilabrot, en ritgerðinni
skilaði ég svo í marz sl.
Og blaðamaðurinn getur ekfci
stillt sig um að bæta hér við,
að ritgerð Helgu þótti mieð
eindæmum góð, og féfck hún
á'gaetiseinkunn fyrir.
VIÐBRÖGÐ GEGN
ÁTTHAGA-
RÓMANTÍK
— Og svo að við vindium
'okkur loks að Kamban sjálf-
um, að hvaða leyti finnst þér
hann ólíkur íslenztoum sam-
tíð'amthöfundum sínum?
— Hann er að flestu leyti
mjög ó'líkur þeim. f fyrsta
lagi hefur hann mjög sérstæða
stílstefnu. Hann boðar að rit-
höfundar eigi að skrifa talmól,
og ríður á vaðið með nokkuð
dönsfcuskotið mál, sem stingur
í eyru, sérstaklega okkar, sem
alin erum upp við miklu meiri
málvöndun en tíðkaðist, þegar
hann var ungur. Hann er þess-
ari kenhingu sinni trúr fram
á siðusitu ár, en gengur, þó að
ýmsu leyti í berhögig við hana,
því að í leikritum hans talar
fóik í myndum og líkingum,
sem það gerir nú ekki nema
að litlu leyti í daglega lífinu.
Kamþan er fyrsti íslenzki
rithöfundurinn, sem skrifar um
erlend málefni. Mér hefur dott-
ið í huig að það séu viðbrögð
gegn átithagairómantík skáld-
bræðra hans, Jóhanns Sigur-
jónssonar, Jónasar Guðlaugisson-
Helga Kress.
ar og Gunnars Gunnarssonar,
sem féllu í svo góðan jarðveg hjá
Dönum. Hann vill brjóta sér
nýj'ar brautir, — vera hedms-
borgari. Hann predikar nauð-
syn eriendra menningar-
strauma, vill að íslendingar
leggi niður ýmsa siði og semji
sig að útlendri tízku, t.a.m.
takí upp ættamöfn, konur leggi
niðuir peysuföt og gangd stutt-
klipptar. Og að enn öðru leyti
sker hann sig úr. Hann er hiug-
sjónaskáld, fyrsta hreinrækt-
aða hugsjónaskáldið í íslenzk-
um bókmenntum, ef til vill að
Einari Kvaran undanskildum.
— Og hverjar eru hans
helztu huigsjónir?
— Á vissu skeiði boðar hann
mannúðlega meðferð á glæpa-
mönnum og nokkur rita bans
fjialla beinlínis um það -efni.
Berust er ádiedlan í Marmara.
Þar fjiallar hann um mikils-
virt'an dó.mara, Róbert Belford,
sem lætur af embætti til að
geta helgað sig aðalbaráttumáli
sínu, breyttri refsilöggjöf og
öðrum þjóðfélagslegum endur-
bótum. Þar sem hugmyndir
hans fara í bága við hagsmuni
ýmdssa máttarstólpa þjóðfé-
lagsins, og þeir telja hann
hættulegan, ryðja þedr honum
miskunnarlaust úr vegi. Ég tel
að Oscar Wilde sé að sumu
leyti fyrirmynd Belfords, endia
hefur bann verið mjöig hrif-
inn af honum.
— Telurðu að hiugsjónir
Kambans um refsimálin séu þá
ef tdl vill áhrif firá Wilde?
— Nei, alls ekki. Upphaf-
lega er hugmynddn komin ann-
ars staðar frá. Um það leyti
sem Kamban dvaldist í Banda-
ríkjunum voru refsimól þar of-
arlega á baugi. Fangelsisstjóra
nokkrum þar vestra, Osbome
að nafni, hafði þá nýlega ver-
ið vikið úr stairfi vegna um-
bótatilrauna, sem bann bafði
gert. í fangelsinu. Þebta varð
tilefni til mikilla blaðadeilna.
og sjálfur skrifaði Osborne
bækur um umbótastarfsemi
sína. Kamban hefur greinilega
lesið þær og orðið þar fyrir
miklum áhrifum.
FANN VERK,
SEM FALLIÐ VAR í
GLEYMSKU
— Hefurðu orðið vör við
önnúr áhrif. sem Kamban
kann að bafa orðið fyrir?
— Fyrstu leikritin tvö,
Hadda Padda og Konungsglím-
an, eru samin í rómantískum
anda Jöhanns Sigurjónssonar,
og ég tel lítinn vafa á því, að
Jóhann hefur hrint Kamban af
stað. í síðari hluta Ragnars
Finnssonar má finna talsverð
tengsl við bandarísfct verk, þar
sem fynrverandi fangi lýsir
vist sinni í fangelsi. Og fleira
smávægilegt mætti vitaskuld
tína til.
— Er hægt að sfcipa Kamban
undir merki einhvenrar bók-
menntastefnu sérstaklega?
— Yerk hans frá hinum
ýmsu æviskeiðum eru mjög ó-
lík innbyrðis, og ég hef skipt
þeim í fimm flokfca eftir efni
og stefnu. Æskuverkin tvö,
sem við höftum áður mdnnzt á,
eru rómantísfcar þjóðlífslýsing-
ar frá fslandd og njóta al-
gerrar sérstöðu meðal verfca
Kambans. Næst koma ádeilu-
verkin, Marmari, RagnarFinns-
son, Stjörnur öræfanna og
Sendiherann frá Júpíter, en
þau fjalla öll að meira eðia
minna leyti um retfsimál, og
einndig Vér morðingjar að vissu
marki, en það snýst nú öílu
fremur um hjónabandsmál
eins og leikritið Hin arabísku
tjöldin, og Meðan húsið svaf.
f fjórða lagi eru verkin Skál-
holt og Vítt sé ég land og fag-
urt, en utanflokka er hins veg-
ar 30. Generation, en þar er
fjallað um ísland samtímans
og erlend menningaráhrif. Að
síðusitu eru gamianleikirnir
Grandezza og Vöf, og með
þeim má einnig telj'a leikrit-
ið De tusend mil, sem ég raksit
á í vélrituðu handriti hjá Gísla
Jónsisyni. Þetta leikrit hefur
aldred verið prentað eða leik-
ið, svo að ég viti til, og hefur
fallið í gleymsku. Það hefur
fremur lítið bó'kmenntalegt
gildi, en er merkiiegt að því
leyti, að það gefur talsverða
lýsingu á manninum Guðmundi
Kamban og í því speglast að
nokkru leyti þau vonbrigði,
sem hann hefur orðið fyrir á
líftfleiðinni. Leikritið fjallar um
innantómt líf ddplómata og
gæti vel haft að mottói Ijóð-
línu Gríms Thomsen um veizl-
urnar hjá Goðmundi á Glæsi-
völlum: „Kalinn á hjarta það-
an slapp ég“.
— Þú hefur kannski fundið
eitthvað fleira þaima í koffort-
inu?
— Þetta er . eina sjálfsfæða
verkið, sem hvergi hefur kom-
ið fram, að ég held, en ég
fann nokfcrar endurritanir og
viðauka, svo sem eftirspil við
Oss morðingja, sem góðu heilli
hefur ekki verið leikið en þar
er m.a. greint frá því hvort
Norma var trú eða ótrú. Nei,
ég ætla ekkj að Ijóstra upp
því leyndarmáli núna, — seg-
ir Helga hlæjandi. — Ef ein-
Framhald á 9. síðu.