Þjóðviljinn - 28.09.1969, Blaðsíða 6

0 SlBA — ÞJÓÐVELJXNN — Sunnudagur 28. septeanber 1969,
ið á kollinn, þar sem aifinn seg-
lendis, það á að vera dæmi um
Þjóðleikhúsið:
FJAÐRAFOK
eftir MATTHÍAS JOHANNESSEN
Leikstjóri: Benedikt Árnason
FVrir viku Meypti Þjóðleik-
húsið af stokikunum ifyrsta við-
fangsefni leikársins, „Fjáðra-
foki“ eftir Matthías Johannes-
sen, hinn þjóðkunna ritstjóra
og skáld. Tæpast hefur nokkurt
leikrit verið auglýst rækilegar
og oftar í öllum fjölmiðlunar-
tækjum þjóðarinnar, en kom
tfyrir ekki. Flostum áhorfendum
virtist þykja það ærið galiað og
þreytandi — ótrúlega langt þótt
ekki tæki mikinn tíma; því var
kurteislega tekið en ekki held-
ur meira. Það er ótvíræð slcylda
Þjóðleikhússins að hlúa eftir
föngum að íslenzkri leikritagerð
samtímans, en hefur oftlega
gengið ^of langt í þeim efnum.
e8 „Fjaðrafok" sé alls efcki
Cftrtsx þeirra misheppnuðu sjón-
5Ssrifem tnnlendra sem þar hafa
&?rzt frá upphafi vega hefði
leikhúsið átt að hafna þvi að
mínum dómi.
Tjaldið er dregið frá — og
vto blasir öhrjálegur þvotta-
Scjallari í fátæklegri íbúð, vel
úr garði gerður af Lárusi Ing-
ólfssyni raunsætt verk sem
ekki verður að fundið áf minni
isálfu- Við kýnnumst íbúunum
hverjum af öðrum, þeir eru fá-
tækt fólk, lítils metið og hrös-
ult í meira lagi. Afi gamli, Theó-
fílus að nafni er kominn aðfót-
œn fram, veikur af þvagtoppu
og dvelur á saleminu öllum
stundum; er þar kannjski um á-
hrif frá Guðbergi Bergssyni að
ræða? Karlanginn rausar í sí-
fellu bæði við sjálifan sig og aðra,
dálítið breyskur inn við beinið,
en bezti náungi, stundum orð-
heppinn og kíminn- Sonur hans
heimilisfaðirinn er drykkfelldur
um skör fram, en meinleysingi
hinn mesti, gerir eflaust ekki
flugu rnein og dirtfist vart að
andmæla konu sinni nema hann
sé ærlega fullur. Kona þessi var
forðum alræmd ástandsdrós, en
það er engu að síður hún sem
heldur uppi heimilinu með dugn-
aði og einbeitni, orðhvöss og
harðlynd um skör fram, en á
þó til mannlega kosti. Loks er
dóttir Jóns fyrir hjónaband, ný-
lega fermd og vandræðaungling-
ur á ýmsa lund, ódæl -og baldin
og ber greinileg merki öfugsnú-
ins uppeldis; hún fer út í skip,
dvelst i ærið vafasömum félags-
skap, en er innst inni bezta
stútka. Lýsing þessa snauðu og
lítils metnu þegna höfuðstað-
arins getur minnt á ýrnis nú-
tíðarskáld ensk, John Ardem,
Bdward Bond svo nærtæk
dæmi séu nefnd- En því miður
verður Matthíasi harla lítið úr
þessu ágæta fólki, það staglast
í síféllu á þvi sama, endurtekn-
ingar ofboðslegar margar; þvi
er ekki lýst nema frá einni
hlið- Við erum jafnnær umsögu
þess og innræti í upphafi og
í leikslok, enda er þá allt við
það sama; höfundurinn kemst
ekki úr sporunum- „Fjaðrafok"
endar vel og má þvi jafnvel
kallast gamanleikur með viss-
um rétti, enda reynir skáldið
oftlega að koma fólki til að
hlæja og tekist það að minnsta
kosti allndkkrum sinnum.
En leikritið er tviþætt og um
verulegt samhengi ekki að ræða-
Meginhluti þess fjallar sem al-
kunnugt er um Bjargsmálið al-
ræmda, það er þungamiðja og
kveikja verksins; þessar aug-
ljósu staðreyndir hefur skáld-
ið loks játað, að visu með nokkr-
um semingi. En frá hneykslis-
méli þessu er það skemmsí að
segja að fyrir nokkrum árum
var afstækisitrúarflokki falin
gæzla svonefndra vandræða-
stúlkna, fólki sem trúir á og
predikar djöful og eilíft helviti.
Ráðstöfun þessi er svo fráleit á
okkar dögum að helzt rninnir á
myrkustu hluta miðalda, ogauð-
sætt að ef starfrækja á slíkt
hæli sem eflaust er ekki van-
þörf á verður það að vera í hönd-
um hinna færustu sálfræðinga,
gagnmenntaðra manna skilnings-
góðra Og sérfróðra um þessi við-
kvæmu og vandasömu máli.
Bjarg var kært fyrir rétti og
dómsrekstur allur langvinnur en
ófullkominn; loks var leiðinda-
mál þetta þaggað niður. En
Bjarg varð að hætta starfsemi
si;sni um leið og féll þannig á
eigin bragði, og gæzlufólk þess
liggur enn undir sterkum grun
um misferli og jafnvel ýmislegt
ódæði.
Sá er að eigin sögn tilgangur
höfundar að gera mál þetta al-
gilt, enda hliðstæður nægar er-
Baldvin Halldórsson, Þóra Friðriksdóttir og Valgerður Dan.
þræltrúuðar, grimmlyndar og
misikunnarlausar og kynvilltar
að auki. Skáldið reynir að vísu
að fela Bjargsmállið eftir beztu
getu en tekst það ekki, hann
er útulcanlega flæktur í netinu,
staðreyndimar og biaðaskrifin
leyna sér hvergi. Þau eru lok
leiksins að Maríu tekst að strjúka
úr prísundinni og hjúfrar sig að
afa sínum, allt er eins og í upp-
hafi- Og allra síðast Wlappar höf-
undurinn gestum sínum ofurlít-
Valur Gíslason, Valgerður Dan, Bríet Héðinsdóttir og Þóra
Friðriksdóttir
baráittu umkomulausra lítilla
manneskja gegn ríkinu eða borg-
inni, hinu ókunna miskunnar-
lattsa valdi, og þar fram eftir göt-
unum. En efnið rennur úr hönd-
um hans, María litla, hin geð-
fellda afvegalcidda stúlka er sett
á vistheimili þetta vegna fá-
viZkiu og fljótræðis föður henn-
ar og stjúpu, lögregla, ríki og
borg koma þar hvergi nærri-
Ástandið á hælinu er sannkallað
helvíti i augum stúlknanna,
enda eru þær tíðum lokaðar inni
í loftlausum einangrunarklefum,
pyntaðar og særðar; kvalahróp
þeirra heyrast hvað efitdr ann-
að, skelfileg og nístandi og
minna helzt á alræmdar fanga-
búðir nazista, en gæzlukonum-
ar tvær sem koma við sögu
ir: „Hamingjan — kannski er
hún einhvers staðar þama úti“-
Tjaldið er dregið fyrir-
Sálfræðingur er Matthías Jo-
hannessen efcki að mínu viti,
lætur sér yfirborðið nægja.
Auðvitað segir unga stúlkan ekki
ailltaf satt, og framiburði slíkra'
uinglinga jafnan varasamt að
treysta, en þau miál virðastengu
skipta- Eina mannlýsingin að
gagni er í raun og veru gamli
maðurinn, en hefur engin áhrif
á gang mála. Og tfélagsleg ádeila
leiksins er hégómi og hjóm, þótt
hátt virðist reitt til höggis; hér
renniur. flest út í sandinn, spila-
borgin fýkur út í veður og
vind.
Það væri synd að segja að
höfundur búi yfir leíkrsenni
tækni, og er þó ekki alls várn-
að. Mér féll sjálf byrjunin vel
í geð, "það er fjórðungur stund-
ar, en þar nieð var draumurinn
búinn. Þegar Bjargsmálið ber á
góma fesr leiknum sihrakandi,
og þó kasitar tólfunum að hléi
lofcreu. Sem dæmi wn éhöndug-
leg og jafnvel ótæk atriði má
nefna handtöku stúlkunnar og
þó ennþá framur komu fjöl-
skylduinnar á hælið, langt mál,
hégómlegt og klaufalega gert úr
garði. „Það er ekki heimsókn-
artími“ segir forstöðukonan um
leið Og aumingja fólikið kemur
inn, fer síðan út skömrnu síð-
ar aif litlu tilefni. Og fjölskyldan
tekur að skammast á ósköp
svipaðan hátt og í upphafi, síð-
an koma þær inn hvað efitir
annað, forstöðufconan og hin ^
„konan“, staila hennar og segja^
alveg það saima. En hversvegna
geta þær ekki kornið fólkinu út,
þessar harðlyndu konur — það
er mér aLger ráðgáta- Koma eft-
irlitsmannsins er ekki beinlín-
is til fyrirmyndar heldur, en
klaufalegasta atriðið þykir mér
undir lokin þegar aumingja
stúlkan verður viti sínu fjær aíf
skelfingu og þjáningum og sér
ofsjónir t>g heyrir ofheymir:
faðir hennar og kvalarar, gæzlu-
konumar birtast henni, tala án
afláts og verja skuggalegar gerð-
ir sínar. „Fjaðrafok" er raun-
sætt verk og hefðbundið og á
því martröð þessi að verða til
i hu'gariieimi stúlkunnar sjáLfr-
ar og hvergi annarstaðar, en
því er ekki að heilsa: fólk þetta
talar nákvæmlega eins og það
væri lifandi, orð þess geta alls
ekki rúmazt í heilabúi Maríu
eða undirvitund; þannig á sízt
af ödJLu að ganga að verki í
raunsæju leifcriti,
Orðsvör skáldsins em yfirleitt
eðlileg og rituð á góðu talmáli
og sum talsvert fyndin, en á
stöku stað beitt fágætum og lítt
snjöllum orðtækjum, en slíkt
ekki ný bóla meðal íslenzkra
höfunda.
Það er augljóst að hinn smekk-
vísi og mikilhæfi leikstjóri Bene-
dikt Ámaswi hefur átt við ærna
örðugleika að etja, en ekki get-
að sigrazt á þeim öllum, þrátt
fyrir mikil heilabrot og kost-
gæfni, ekki alltaf haft erindi
sem erfiði. Hlutverkaskipan hans
gæti vart betri verið, hér er
valinn maður í hverju rúmi-
Hann kann vel að beita hverfi-
sviðinu, þótt einstaka hlutur
kunni að orka tvímæliis; um
æðisleg kvalahróp stúlknanna
utan sviðsins gegnir líku máli-
Hann lætur Valgerði Dan, það
er fómarlamfoið Maríu vera á
sífeldum þeytingi um sviðið og
það veldur flestum leikgestum
óþægindum og ama, en til
hvers? Er það til þess aðþreiða
yfir lélegan texta, eða treystir
leikstjórinn hinni ungu og efni-
legu lei'kkonu ekki til þess að
lýsa vandkvæðum, taugastríði og
örvæntingu stúikunnar með
skapfellilegri og hógværari ráð-
uim? Unv það er mér auövitað
ógerlegt að dæma; en ég treysti
Valgerði til alls hins bezta-
Þá er efitir að geta leikerid-
anna stuttlega, þeir láta ekki á
sig fá þótt sízt sé um fagurt
mannlíf að ræða. Bezt er að
byrja á þeim elzta og málreif-
aste, það er aifa gamia, Val
Gíslasyni. Theófíius er í ýmsu
skyldur Jóni gamla og skal alls
ekki að því finna. Valur leikur
hann af innsæi og mannlegri
hlýju og tekst að vera nægilega
ólíkur fyrirrennara hans í sjón,
látbragði og tali; kíminn, ódrep-
andi Og furðu hressilegur þrátt
fyrir veikindi og elli; snilli hins
fræga og margreynda leikara
bregzt ekki fremur en, áður-
Rúrik Haraldsson er hinn öl-
kæri sonur hans, og beinlínis
óborganlegur; hann er ágætur
og htutverkinu mjög trúr er
hann veltur niður stigann auga-'
fulliur, en forkunnlegastur ær-
lega timbraður, ekki sízt þegar
hann er látinn sitanda buxna-
laus við strauborðið og þorir
ekki annað en hlýða í öllu boði
konu sinnar og banni. Herdis
Þorvaldsdóttir gerir ekki siður
skyldu sína og er leikritinu
mikil lyftistöng; útliti hennar og
klæðaburði á vistheimiiinu er
torvelt að gleyma- Valgerður
Dan er umga stúlkan sem áður
er sagt, en hún lék einmitt ó-
stýrlátan táning í „Sjóleiðinni
til Bagdad“ fyrir fjórum árum
og vakti almannalof og athygli.
Um leikstjórnina skal ekki frek-
ar getið, en Valgerður lék af
þrótti og einlægni, og hafi hún
virzt of sakleysisleg og geðfelld
þá ber að vísa til höfundar-
ins. Þær Þóra Friðriksdóttir og
Bríet Héðinsdóttir leika hinar
óhugnanlegu gæzlukonur með
sönnum ágætum þótt nærri ó-
mennskar séu; Bríet er „konan“
svonefnda, ósvikinn fulltrúi vít-
istrúar og harðýðgi, enda stend-
ur sjálfri forstöðukonunni beygur
af henni- Loks fer Baldvin HalL-
dórsson ísmeygilega vel og
skemmtiLega með hlutverk eft-
irlitsmannsins, en náungi þessi
er alger fábjáni og skilur vart
algenig íslenzk orð — er það ef
til vil! skoðun höfundar að
starfsfóLk barnavemdar séu
tómir beinasnar?
Matthías Johannessen hefur til
þessa látið frá sér fara fjögiur
ledkrit sem birzt hafa á prenti
eða lei'ksviði og aðeins eitt þeiira
nær máii: „Jón gamli“, leikþátt-
ur sá er sýndur var í Lindarbæ
og síðar í sjónvarpi, laglega
saminn og skynsamlega og öðl-
aðist . réttilega almannahylE,
Matthías er mikilsmetinn rit-
stjóri og offclega snjall blaða-
maður og er ekki lítils virði; en
hvort hann er leiksfcáid sem
nbkkurs megi af vænta dreg ég
mjög í efa — og þó er aldrel
að vita- Á HJ.
£r fræðsla um
vatn á myllu kommúnista?
Það seim einkennir öfga-
mienh tifl. hægri í Bandarikj-
unum er ótti þedrra og skelf-
ihg við „samsæri kommún-
isita“, Þeir ldfa sitöðugt í þeim
ótta, sem myndaðist á tímum
kalda stríðsins og helga sdg
baráttunnd gegn „undirróðri
kommúnista“ í „virkinu
Bandaríkjunum“. Joseph Me-
Carthy heitinn ætlaði að koma
upp um agen'ta hedmslkiomm-
únismans í utanríkisráðuneyt-
inu eöa jafnvei í Hvita hús-
inu. Andlegir erfingjar hans
hafa nú í tvö ár hiarizt heift-
arlega gegn „siamsæri komm-
únista“, sem ógnar ekki æðstu
starísimönnum ríkisdns eins og
áður, heildur æskunni nú á
dögum. Aðíerð hinna hættu-
legu samsærismanna til að
spilla æskunni er — sú kyn-
ferðisÆræðsia sem veitt er í um
það bil tveimur þriðju hluturn
bandariskra sikóia.
Tvenn samtök öfgamanna til
hægri standa fremst í þessari
baráttu, þar sem andkomm-
únisminn og púriftanisminn
haldast í hendur; hið þekkta
félag „John Birch Society".
sem hinn fyrrverandi köku-
gerðarmaður Robert Weish
hefur stofnað og „Kristin
krossferð", sem séra Billy
James Hargis veitir forystu.
„Lobby“ öfgamanna til hægri,
sem stáðsett er í Washington
— „American Education
Lobby“ — samræmir barátr-
una í höfuðborginni.
Þótt andstæð'ingar kynferð-
isifræðsiu séu í minnihJuta
meðafl bandarísifcu þjóðairinnar
— Gallup-sflíoðanakönnun hef-
ur leitt í fljós að 71% banda-
ríslkra foreldra eru fylgjandi
slíkri fræðslu — hefur þeim
tefldzt að vinna sigur á ýms-
um stöðum. Ýmsum samtök-
uim sem þeir liiaifa stofnað tifl
stuönings þessari helgu bar-
áttu innan sikóflanna — t. d.
„Movement to restore dec-
ency“, „Mothers organized fior
monai stability“, „Parents op-
posed to sex education“ o. fl.
— hefur tekizt að koma
mönnium úr sínum hópi inn
í yfirstjórndr skófla, og koma
því tdl ledðar að kynferðis-
fræðsla hefur verið bönnuð í
ýmsiuim borgum, einkum í
Minneapolis og í mörgum
borgtum í Kaliforníu, þarsem
þessi barátta nýtur stuðnings
ríkisstjórans Romalds Regans.
Baráttan heldur áfram íþing-
inu í Washington, þar sem
verið er að ræða mörg laga-
frumvörp, sem snerta þessi
máfl, og í þingium um tuttugu
ríkja.
Eftirlætisivopn hinna nýju
krossfara virðist vera rógur-
inn. Reglulega ' „kama þeir
upp um“ eitthvert nýtt
hneykslismál, sem snertdr oft-
ast hegðun kennara og nem-
enda. Þegar þessi máfl hafa
verið rannsökuð, hefur það
jafnan komið í ljós, að ákær-
urnar hafi ekki haft við nein
rök að styðjast. En krossfar-
arnir láta það ekki á sig fá.
I augum Rólberts Wéflsh og
félaga hans er kynferöisfræðsl-
an hvorki meira né minna en
„nýtt samsæri kommúnista,
sem miðar að því að brjóta
niður siðgæðisvitund banda-
rískrar aesku í þi7í skyni að
spilla sdðferði alls landsins’1.
Einungis „vel skipulögð bar-
átta, sem háð er með festu
og dugnaði og nær til afllrar
þjóðarinnar“ getur unnið bug
á þassum „hroðalega undir-
róðri“.
(Þýtt eftir „Le Monde“i).