Þjóðviljinn - 04.02.1970, Blaðsíða 5

Miðviikudaguir 4* febrúar 1970 — ÞJÓÐVILJINN — SÍÐA J
ÞJOÐLEIKHÚSIÐ:
GJALDIÐ
eftir ARTHUR MILLER
Leikstjóri Gísli Halldórsson
Bkkert leikskáld sem nú lií-
iir eir eins þekkt, vinsæit og virt
hér á landi og Arthur Miller
— leikhúsin reykvisku bafia
ftatt öll heiztu verik hans, þau
hafa jafnan hlotið aðsókn og
athygli. Ég er einn þeirna sem
mjög hafa dáð og róimiað beztu
leiferit Millers, en hins ekki að
dyljasit að miikil laegð varð um
langt sikeið á glæsilegum ferli
hins ágæta skálds, og þeganr
hann hóf leikritun að nýju efit-
ir langt hlé virtist honum
brugðið, að minnsta kosti olli
„Eftir syndafiaJlið“ mér ærnum
vonbriigðum. Vera má að mis-
heppnað hjónaiband hans og
Marilyn Monroe og hörmuleg
endialok þess eigi áð einhrverju
leyti sökina, en um þá getgáfu
er óg einn og kann að vera
út í biáinn, þó að margt megi
nefna hu-gmynd þeirri til stuðn-
ings. „Gjialdjið“ er nýjasta leik-
riit Miilers, það er síðra þeim
verfcum sem báru nafn bans
um heim allan, en sýnir engu
síður að bann er á greinilegri
uppleið; enn væntum við
snjallra leifcrita af hendi hins
fræga sfcálds.
VanMiagni og ötrugga kunn-
áttu Arthurs Miiiers er að
sjá'lfsögðu óþarft að nefnia, en
afburðairásin í „Gjaldinu" er
samfelld með öiiliu og ætfá í
ráún' og veru ekki að vera
neitt hié milM þáitta. Það ger-
ist nú á dögum, en skáldið læt-
ur sig nútíðina Mtlu stoipta;
það er fyrst þegar kreppuna
mitolu eða heimsstyrjöldina ber
á gómia að hið amerístoa þjóð-
félag verður lifandi í höndum
hans. Það er auðviteð fárán-
legt eða ósanngjarnt að rnaai-
ast ti'l þess að allir bandarískir
höfundar fjattli um þá aiiþjóð-
legu hneisu og margvísiegan
vanza og vandkvæði sem tröll-
ríður stórveldinu vestræna um
þessar mundir, en við höfum
vanizt þvi að líta á Arthur
Miller sem víðtækan ástungu-
mann og leikskáld það sem af
mestri bersögli og hreinskilni
hefiur lýst átumeinum og rang-
sieitni hins bandaríska þjóðfé-
lags, sagt þvi vægðarlaust til
syndanna. Milier gleym-ir að
vísu ekki skefjalausri auð-
hyggju landa sinn-a í þessu
verki, en beinix athygli sinni
öilu íraimar að sálrænum
vandiamálum hins einstaka
manns, skiarpgáfaður og glögg-
sýnn sálkönnuður sem áður og
trúr bU'gsjónum sínum.
Þrátt fyriir aiilt er miargt
lífct með „Gjaldinu“ og ýmsum
fyrri leikritum höfundarins.
Henrik Ibsen er framar öðrum
lærifaðir Millers, og tætoni hins
mitoia brautryðj and-a beitir
hann á svipaðan hátt og í „Öll-
um sonum mínum“ forðum:
blæjum er svipt, fortíð, örlög
og innræti fólkisins birtist ektoi
til fuiils fyrr en undir Jakin.
Fyrri hLutinn er nokkuð hæg-
gengur inngangur að því s>em
koma skail; Miller er enginn
jafnaki meistarans.
„Gjialdið" fjiailar um óvægi-
leg skuldaskil tveggja gerólíkra
hræðra, en Miller hefur þrisv-
ar sinnum áður lýsf misbeppn-
uðum feðrum sem áttú tvo
sonu bver um siig og urðu
þeirn til lítilla heilla. Franz
gámii í „Gjaldiinu“ birtist raun-
»r ekki á sviðinu, endia dáinn
fyrir sextán árum, en er þó
helzti böttvaldur í ieifcnum, af-
burðiirnir standa í sfcugga
bans. Hann var áður vellríkur
maður og skeytti ekiki um ann-
að en auðsöfnun og peninga, en
varð gjaidlþrota í hruninu mitol.a
eins og fileiri. Hann kúgaði
hina listfongiu konu sína, ást
og samhugur var ekki til á
heimili bans. Synirniir, báðir,
þeir Waliter og Victor eru gáf-
aðir og námsmenn með af-
brigðum. Wiaiter skiiur undii>
ferli föður síns sem luroar
þrátt fyrir aiiit á talsverðum
peningum, lýfcur námi og verð-
ur víðfræiguir skurðlækniir, en
erfir um leið gróðahyggju
gamla mannsins. Vietor fómar
sér aftur á móti fyrir föður
sinn og eiuir önn fyrir honum,
hæittir námi og kastiar á glæ
þeim vísindafratma sem hann
var borinn tii, hann gerdst lög-
regluþjónn þó að honum bjóði
við stenfinu.
Við kynnumst bræðrunum
báðum, skiapgerð þeinra og ör-
lögum, öfúnd og gagnkvæmri
óviid; þeir hafa ekiki hitzt í
sextán ár, eða síðan gamli
maðurinn dó. En nú leiða at-
vi'kin þá saman öirstoiamma
stund — það á að rífa asstou-
heiroili þeirra og þá þarf að
selja húsgögnin fornu; þeitn er
hrúgað saman í þatoherberginu
og þar gerisit leikurinn.
í fyrstu höldum við að Vict-
or beri mjög af Walter lækni
að góðmennsfcu, réttsýni og
dreniglyndi, en metin jafn:
ast aMmikið í síðara þætti er
saga þeirra bræðra hirtist loks
í ' skiru ljósi. Fórnfýsi Victors
býr í eðii hans sjálfs, hann
vissi lítoa að giamli maðurinn
átti telsvert í handraðanum;
sjálfsbletotoing og lífslygi eru
þau mein sem hann hefur orð-
ið að gjaidia dýru verði. Walt-
er öðlast frægð og firamia, en
verður auðhyggjunni að bráð,
eignast mörg sjútorahús og
okirar á fólki, en hiýtur að
borga sitt gjald: bann faer
taugaiáfali, verður að Skiljia við
koniu og böm og dvelja á hæli
í þrjú ár og gerist lyflæknir
að því loknu; búinn greinileg-
um kostum og göllum. En bver
eru leikslokin? Víst er að
bræðumir geta ekki sætzt og
sjást aldrei framiar; en hvort
j'átningar þeiirra og skuldaskil-
in mitolu haf'a orðið þeim sá
hireinsunareldur sem skáldið
virðist ætla hijótum við að
draiga nokkuð í efia. Artbur
Miiler heimitair sjálfsþektoinigu,
fiuilkominn skilning á eiigin
eðli, fyrirgefningu, ást og ai-
gera hreinskilni af hverjum
manni og þá miuni allt vel fara;
en „Gjaidið” færir engair sönn-
ur á þau mál. En þeim sálrænu,
vandamáluim sem hér er um
f jaliiað er okkur öllum .hollt að
kynnast, við þefckjum þaiu að
Esther (Herdís Þorvaldsdóttirl, Walter (Bábert Arnfinnsson) og
Victor (Rúrik Haraldsson).
medra leyti eða mdnna af sjáif-
um okkur og öðrum og Mjót-
um að geyroa leikinn í mánni.
Sýningin er Þjóðleikhúsinu
til mikils sóma, en það verður
þyí miðuir ekki alltaf mælt. Sig-
uirinn er eflaust fyrst og fremst
að þakka leikstjónanum Gísia
Halldórssyni, en hann á raunar
ffleiri afrek að bafci en ég fái
talið. En rétt er að minna á
það þegar í stað að hlutverkin
eru aðeins fjögur og öli skipuð
þrautreyndum og mikilbæfum
leikendum. Fyrri þátturinn
kann að þykja af langdreginn
og þrunginn alvöru, en Gísli
fylgir jafnan skýlausum fyrir-
mælum skáldsins, bedtir næm-
um skilningi, ýtrustu vand-
virkni og gerhygli. Síðairi þátt-
urinn er beiniínis magni þrung-
inn, átökin hárviss og svo á-
hirifamikil og sterk að bvergi
skeifcar; vægðarlaus barátta
bræðramna gædd ésviiknu raun-
sæi og miinniswerðri kynngd.
Ósfcar Ingimiarsson er mikil-
virkuir þýðandi og ritar gott
máll og viðfélldið. Sviðsmynd
Gunnars Bjaimasonar er ágaett
verk og þarf ekki annað en
benda á glugga á veggjum og
þaki. En svo ofboðsiega marg-
ir eiga húsmunimir að vera
samtovæmt lýsingu Millers að
manni blöskrar, enda tíndir
saman úr tkt herbergjum. Hér
sést aðeins ' lítið brot þessara
muna og eru sumir barla ólík-
iir því sem þeir eiga að vera.
Það er eflaust torvelt að safna
saman nógu mörgum gömlum
húsgögnum frá þesisum tíma
hér í bænum og dýrt að Xáta
smíða þau, en þá er að grípa
til annairra ráða.
Rúrik Hairaldsson hefur ver-
ið einn af helztu máttarsitólp-
um Þjóðleifchússins um mjög
langa hríð og unnið ófáa minn-
isverða sigra, á meðal annars
í vsrkum Millers, en mér es
næst að halda að hann hafi
aldirei leikið betur en í þettia
sinn. Hann er mjög gervilegur
maður, enda segir í leiknum að
Victor sé mikið eftirlætí.
kvenna. Hann ber greinileg
merki starfs síns og glartaðrar
ævi, byrgir inni giremju sína
og sjálfsblekkingu, fcann að
stilla skap sitt, drengilegur,
viðfelldinn og góðmannlegur
sannur heiðarleiki skín af á-
sjónu hans; og ékki er minnst
vert um túlkun Rúriks þegar
Victar kemst í rökþrot og veií
ekki hverju bann á að svara.
Eitt er víst: það er sjaldgæft
að kynnast eins heilsteyptum
og stillilegum, mannlegum og
hnitmdðuðum leik og hér ber
fyrir augu og eyru.
Walter laeknir er faMnn Ró-
bert Arnfinnssiyni og ekki í kot
vísað. Hinn frægi og auðugi
læknir sem sízt af öilu vill
hljóta örlög föður siíns segisit
vena orðinn að nýjum og ham-
mgjusamajri manni, en Róbert
gerir taiuigiavieikiun hans og
stoipbrot lýðum ijósit firá fyrsitu
stundu, en Walter er maður 6-
fyrirlei'tinn á marga lund, þótt
búdnn sé mikium gáfium og
ýrosum kostum, og Róbert lýsi-
ir bæði reiðiköstium hans og
ljúfmannlegri framgöngu af
jafnmikium ágætum. Ógleyrn-
anlegastur er hann þegar hann
fleygdr kjólum móður sdnnar í
Victor og hverfur um leið út
um dymar að fiuilu og öllu;
hamsieysi hans og geðofsa er
meistaralega lýst, og þar er
ef til viil að finna hámiark
leiksins.
Esth'Gr heitir bona Víctors
og kemur alimikið við sögu.
Túlkun Herdísaæ Þorvaidsdótt-
ur er að sjáifsögðu öruigg og
vönduð, en ekki nóigu áhrif a-
mikil og litrík að mínu viti,
hún hverfur of mjög í stougg-
ann. Að vísu er Esither í flestu
venjuleg bandarísk húsmóðir,
hún þráir peningia, skemmten-
ir, ferðalög og tilbreytingu, un-
ir ekki hinu gráa, fátækiega
lífi. Hún er orðin bitur, tipp-
stökk og orðhvöss þegar svo
ber undir; skáldmæit var hún
og tekin að hneigjast nokfcuð
til skálar; mér virðist hógvaer-
leg og heiðarleg túikun Her-
dísar ekki nógu rík að blæ-
brigðum.
Gyðingur sá er kaupir hús-
gagnin er Gregory Solomon og
kominn að níræðu; einhver sér-
stæðasti og kostulegastd náungi
í leikritum Millers. Hann hef-
ur varið fjórkvæntur og rnairgt
misjafnt á daga hans drifið;
en hann blekkir ekfci sjálfan
sig, skýrir frá öliu með jafn-
aðargeði og sálarró. Artbur
Miller er mjög aivöruigefinn
höfundur, en sýnir í þette
Framhald á 7. síðu.
Victor (Rúrik Haraldsson) og Esther (Herdis Þorvaldsdóttir).
100% HÆKKUN HAFNAÐ
Það var ein tillaga Alþýðubandalagsins við afgreið&lu
fjárhagsáætlunar Reykj avíkurborgar fyrir þetta ár, að
framlag til Byggingarsjóðs Reykj avfkurborgSr hækki
úr 35 milj, kr. í 70 milj. kr.
íhaldið hafnaði þessari tillögu í samirsemi við stefnu
sína og fjandskap við almenning í borginm. í fra'm-
sögu fyrir tillögunni benti Guðmundur Vigfússon þó
á ljós rök fyrir nauðsyn þess að hœkka framlagið, er
hann sagði: „Við vitum öll jafn vel, hvernig nú er á-
statt í okkar byggingariðnaði, hvemig íbúðabyggingar
hafa gengið samán, og hvemig sú hætta er að dynja
yfir okkur að húsnæðisskorturinn verði alvarlegri en
nokkru .sinni fyrr. Þegar ekki er byrjað nema á röskum
helmingi þess, sem þyggja þarf ár eftir ár, eins og
gerðist 1968 og 1969, leiðir af sjálfu að vaxandi hús-
næðisskortur segir brátt til sín. Og þegar efnahag al-
mennings er þannig komdð að bann treystir sér ekki
til þess að ráðast af edgin rammleik í að byggja yfir sig
þá liggur það í augum uppi, að í fullt óefni stefnir, ef
einhver aðili girípur ekki inn 1 og geirir tilraun til þess
að leysa vandann. Ég ætla ekki að fara að rekja hér
hvemig íhaldið hefur staðið sig í þessum málum. Það
er ekfci bara til skammar, það er líka sorgarsaga. Ég
hef rakið hana hér nýlega í borgarstjóminni að af 350
íbúðum, sem samlþykktar voru 1966 og lofað að byggja
fram til 1970, skuilu ekki nema 52 vera komnar upp.
Aumlegri frammistaða hygg ég að þekkist varla á
nokkru sviði.
Ég tel, að það sé enginn vafi á því, að þegar eins
er ástatt og horfur eru eins og nú er í sambandi við
íbúðabyggingar, þá sé það ekki ednungis brýn nauð-
syn, heldur bókstaflega skylda borgarstjómarinnar að
grípa inn í með myndarlegu átaki. Það er sýnt af þeirri
fjárhagsáætlun sem hér liggur fyrir að mikið vantar
á að skilningur sé vaxandi í þessum efnum hjá borg-
arstjóra og stuðningsmönnum hans. Væri svo, lægju
. hér fyrir allt aðrar tölur, þá væri vandinn viðurkennd-
ur. — Við teljum lágmark að þessi upphæð verðí
hækkuð um helming“.
i