Þjóðviljinn - 30.01.1971, Blaðsíða 7

Laiugardjagur 30. janjiar 1071 — ÞJÖÐVTLJTNN — SlÐA ^
bokmenntir
Skeldýr nötrar undir tenntum himni
Baldur Óskarsson. Krosg-
götur. Heimskringla 1970.
Iljóðabók Baldurs Óskarsson-
air, sem út kam um jólaleyt-
ið, er kvæði sem nefnist Ný
jörð og heM á þessa leið:
Lifrauður gerill lyftist að
fjaUabaki
líkþrá andar á bleika
hjörð —
Ofskepið ýrir myrkri
Loftið ystir
lindir og brunnar fyllast
hvítum hroða.
Þótt þetta lttla kver sé að
ýmsu sunduirleiifct er þetfca kvseði
líklega ekki sem óheppilegastur
samnefnairi fyrir margt sem í
því stenduir. Það er óneitan-
lega nokkuð vúða sem óhiugn-
aðuir, illur girunur, sezt að
sk.áldinu, og Baldur Óskiarsson
leggur aUmiildia rækt við þessa
kennd. Þessi kennd er naar-
göngiul, en samhengið í kvæð-
unum er stundium torvelt —
þótt í því dæmi sem nú var
tekið sýnist liggja beint við að
minnast mengiunarinnar firægu,
eitrunar lífsihjúpsdns. Það eru
seiðsterkir drættir i þesisum
kvæðum, en við hlið þeirra
geta staðið orð og samiþönd,
sem vekja spuimingu og efia-
semdir (Ofskepið ýrir myrkri?).
Annað kvæði sem felur í sér
andúð og óibugnað — og þá aö
ýmsu leyti sterkar en í fyrra
dæminu er Á leikvangi. Svo
virðist sem glæsihávaða stjömti-
íþrófcta sé hiverft í storknaðan
feitisandskota, en þar með er
ekki öill sagan sögð, því nndir
lokin segir:
Angist og heift eiga makaskipti
á leikvanginum
sem nötrar nakið skeldýr
undir tenntum gapandi himni.
og þefcfca nakta skeidýr er í
skelfingu sinni hrikalegra fyrir-
bæri en svo að við látum okk-
ur nægja að fcengja orðin „leik-
vangur“ og ,,srti'gata.fla“ við
sportið eitt.
En milli þessaira kvæða liggja
fcvö önniur, Flugurnar og Miðl-
arinn, sem verða nú gerð að
dæmum vegna þeirrar um-
kvörfcunar, sem áður var nefnd
— að sambengið í kvæðumum
verður heldur en ekki erfifct
viðureignar. Ekki svo að skilja
að íTuigumar (og hitt kvæðið
reyndiar líka) séu ekki fullar af
kunnuglegum minnum, ekki svo
að skiija að grunsemdir eignist
lesiandinn um þetta kvæði sem
fari nálægt a.m.k. privatskiln-
inigi. En samt er það svo í
þessu kvæði, sem geymir m.a.
skemmtiiilegar línur eins og
þesear:
Öðru hvoru rennur
skolp sjálfsanmkunarinnar
á fjölglymið
að það er einhrvemveginn sund-
urvirkt, það er sem áhirifavald-
ar þess og heldur svona djarf-
leg tiltæki stefni í ýmsar áttir,
að það skorti sameinandi mynd-
rænam þanka. Enn meira fier
fyrir þessu í Miðlaranum —
þar fer nú svo, að unddrritað-
ur játar sig uppgefinn á því
að myndia sér skynsamlega huig-
mynd af fierii mála, og er það
ekfci í erna skiptið sem þetfca
gerist í þessari bók. Skipti
menn svo ábyngðinni efitSr því
sem þefcn beat Kzt.
Baldur Óskarsson.
Þessi kvæði eru ölll í þeiim
bálM Krossgatna sem nefn-
ist Hyljir og torg. í bálkinum
Návist er innilegri tónn, ef svo
mæfcti setgja, einkam.álalegri.
Þar er helzt á döfinni erfiðleik-
ar á því að skapa þá návist sem
mönnum er keppikefli, um leið
viss ótti eða feimni við að
segja of mikið, sem er svo ál-
geng þegar að þessum málum
er komið. Og skáldið skapar sér
ákveðna íjiairlsBgð eða vemd
fyrir óleitni meg því að nota
í ríkairi mæli en vdðasf annars-
staðar ýmisiegt úr vopn.asafni
fynri tima skáldskaparmáls og
aðíerða (og þarf sá timi ekki
að vara löngu liðinn):
Á meðan mosinn vex
á vængjum þér
og fætur mínir
myrkar rætur vaxa
segir í laglega geriSu aðskdlnað-
arkvaíði (þóbt ég skilji þefcfca
xeyndar svo að hér eági að
| sitanda „myrkum róbum vaxa“).
í öðru kvæði (Návisfc hins aug-
ljósa. . .) er aí bagledk eb
nofckunri ofrausn leikdð með
andstæður: ógn—gleði, von—ó-
von.fagna—trega.hækkandi sól—
tómið. En þetfca kvæði er einmifct
dæmi um það, að svo virðist
seim Baldur Óskarsson bafi fest
nokkra athygli við glímu Þot-
siteins ftrá Hiamri við minni <yg
mál, við ugig og erfiiða von —
og reyndar ekki tapag á því:
Návist hins óljósa vekur á
stundum geig
greipar kaldar —
Þó verður leikur að dvelja fyrir
sér með gátum
meðan nokkurs er að vænta.
(eru þó greipamar köldu ekk-
ert sérlega velkomnar þama).
Áður var kvartað yfir dæm-
um um sundurvirkni í kvæð-
um þessarar bófcar. En það er
eins ástæða til að minnasit á
ljóð sem eru s'amfelldiairi, bera
vott um meiri fylgni í hugsun
og ferli mynda — eins og t.d.
á smákvæðið Hylur, þar sem
mannleg anatómía rennur sam-
an við ytxi náittúru, elleigair þá
Sem í fyrstu, þar sem maður
hittdr fyrir einkennilega bjart-
sýni sem hefist í gálganum
bvorki meira né minna:
Sú kemur tíð að þú verður
tekinn niður.
Tíminn vinnur sér hægt. En
snaran fúnar,
og hin sljóa tönn slítur
síðasta þáttinn
nndir kvöld þú kennir
jörð á ný
og dresrur andann. Aftur ber
við ský
mannleg dýrð..........
Árni Bergmann.
Frá fyrstu hendi
Marteinn frá Vogatungu.
Leiðin lá til baka.
Prentrún. Reykjavik
1970. 175 bls.
Martednn firó Vogatungu hefur
sent firá sér aðra
skáldsiögu af lífssrtríði kreppu-
áranna. Þar eru aðalparsónur
tvær mannesikj'Uæ af þeiirri teg-
und sem oft er kiallað utan-
garðsfólk: Diddd Og Systa, köll-
uð Systa rauða. Þar hefur sög-
una að Diddi kerniur úr tutot-
húsinu, hefu,r afplánað dóm
fyrir þjófnað, og bregður held-
ur en ekiki í brún þegar suður
kemur: lagskona hans í hæpnu
lífemi (fyliirí, hnupl, vændi
o.s.fxv.) er frelsuð. Hún fær
hann til að lofa bót og befcrun
og víst gerir bann ýtarlega til-
raun tiil „heiðarlegs lífemis"
með hjálp Heimiatrúboðs, hann
leitar af kappi uppi atvinnu-
bófcaivinnu og Siberíuvinnu fyr-
ir austan fjall og bvað eina.
En siú þjóðfélaigsmasikína, sem
í þann tíð hélt mönnum á
bunigurstigi og neifcaði þeim um
ærlegt handttak. molar niður
þetta smáfólk með bunzfcu sdnni
og grimmd — sagan endar með
miklum skeiifiinigum.
Leiðin tU. baka er ekld
hnökralaust verk fremur en
fyrri bók MarteLns, Og maður
fæðist. Einkum verður eftir-
tekjan rýr þar sem segir frá
frel sunarævin týri þedrra Didda
og Systu, viðskiptum þeimra við
rákan kaupmann og fátækra-
fu'llfcrúa, sem halda uppi sér-
trúarsöfnuði með mjög fcvö-
földu sdðferðd. Andúð höfundar
á því fólkí er auðskilin, en
bann hefur á henni svo litlar
hömlur, að firelsiunin verður
ekld trúverðug. í annan stað
eru sdnnaskipti persónanna
yíir hötfiuð, ákvarðanir þær sem
undir lok bókarinniar gefa þeim
aðíra sfcefhu en þær bafa sórtit
Marteinn frá Vogaitungu
til lengst af, helzt til fljótfæm-
islegar. Þær eæu ekld. óeðlileg-
ar, en það sikortir mjög á oð
þær s©u rækilega undirbúnar.
BókmáiLstilgerð sækir í penna
höfundar meðfiram óvissu um
einstök orð eða sambönd — en
þó er sem bann sæki sig í rit-
mennsku þegar á líður söguna.
★
Oersónusköpun er heldur ékki
1 styrkur sögunnar. Lesandi á
'i t.a.m. ekJri allrtiaf auðvelt með
að taka Didda trúanlegan, þótt
einfialdleifci hans gerti afsakað
margt Meira hold og blóð er
í ýmsum smserri persónum í
bringum bann — einfcum Villa,
rosknum verkamanni, sem
Diddd veniður samiöerðla um
sfcund. Villi þessi kemrur mjög
Frambald á 9. sið-u.
Svona hugsar Heineman sér skynsamlegt menn ingarhúss. í litlu saiarkynnunum gæti skiptingin
verið þessi: Efri röð: Áhugafólk um ljósmyndun, áhugamannaleikhús, vinnustofa fyrir mynd-
list, námshópar, tónskóli. Neðri röð: kvikmyndir, leikhús, myndlistarsalur, bókasafn, tónleika-
salur. Út frá þessu: að ofan tómstundaiðja, til vinstri líkamsrækt, tH hægri fundahöld, neðst „allra
handa“ starfsemi og kaffihús.
Bent Bergander skýrir í eft-
irfarandi grein frá nýlegri bók
um menningarpólitík. sem kom-
in er út á vegum norrænn fé-
laganna i Svíþjóð — „Er pláss
fyrir menninguna“?
Norrænu félögin skipulögðu í
haust leið menningairráð-
stefnur víða um land. Og nor-
ræna félaigið sænska hefttr sent
frá sér bók effcir Bans-Erland
Heineman arkitekt sem ætlað
er að vera einskonax umræðu-
grjndvöllur í þessum inálum
— hún hieitir „Er pláss fyrir
menninguna?“. Þetta Or ekki
sérlega spennandi bók og held-
ur ekki mjög aðgengileg, en
hún ætti að koma öllum þeim
að nokkru gagni sem hugsa til
menningarmála af nokkuíjri al-
vö'ru.
Heineman er einn af þedm
rnörgu, sem vill svdpta menn-
inguma dýrðarljómianum, gera
hana aðgengilegiri sem flestum.
Menn eiga ekki aðeins að bugsa
til Beethovens, Rembrandits og
Shakespeares, þegar menningu
ber á góma, heldur og til munn-
hörpu, jK>pplisitar og vikublaða.
Það er ekki nema rétt, að rnarg-
ir líta á menninguna sem eins-
konar „rjómia á tertuna", en
það er rétt að fialla ekki í and-
stæðar öfgar: því rjómiann
þurfa menn einnig.
f sambandi við þetba kem-
Ur höfundur inn á það sem
hann kallar menningarþver-
stæðuna — það er að segja
andstæðumar milli alþýðulist-
ar og yfirstétfcarlistar. Þessu
náskyld er og spurningin um
magn og gæði. Ekkert er al-
gengara en stjómendur leik-
húsa og hljómleikaeala sem
þurfa raeð samvizkukvölum að
velja a milli þess að bera fram
lélegar diagskrár fyrir fiullu
húsi og góðar fyirir auðum
bekkjum. Heineman er ednn
þeirra sem kýs málamiðlun.
Fjárráð menningarinnar verða
að vera það rífleg að þau gefi
kost á tilraunastarfsemd. Menn
verða að hiafia ráð á því að gera
tilraunir, að leika sér_ já og
jafnvel að misstíga sdig. Enginn
verður óbarixm biskup.
★
að er í bókdnni lögð mikil
áherzla á kröfuna uo fé-
lagslíf. Við verðum aÖ koma
upp þessilegri stanfisemi, segir
hiöfundur, að hiún brúi bil og
fordómia á milli kynslóða,
kynja, sfiarfshópa o.s.frv. Fóik
kemur ekki saiman til að spdla
bingó eða kíkja á sjónvarp
vegna spilsins og glápsins fyrst
og firemist, heldur til að finna
félagsskap. En menningarlíf,
sem er þræl'tengt skipuiöigðum
félögum getur hinsvegar hafit
þau áhrif, að sá sem fyrir utan
stendur finnur sig einangrað-
an.
Það er kannski ekkd við hæfi
að stilla einistaklingnum and-
spænfe hinum mikla samkór
um félagsskap. En gleymum
ekki, ag margir menn eig,a sín-
ar bezfcu menninigarstundir í
asa nútímans, þegar þeir geta
lokað að sér í heimi bóka eða
tónlistar. Listamaður og vís-
indaraaður eru einir þegar þeir
glíma við hugisun sdna á sköp-
unarstund. Hugsun við vinnu-
borð getur ekki komið í stað-
inn fyrir glaðra vina fund.
Það er ekki víst að höfunduir
bókarinniar bafi rétt fyrir sér,
þegar hann tdiur að „fjöldi“
í sarosetningum eins og fjölda-
neyzla og fjöldamenning þurfi
ekki ag þýða neitt neikvætt.
Það er vinsælt að basta öll-
vwn syndum samtíðarinnar á
bak við tæknina. Heineman
kveður niður þennan misskiln-
ing. Hann segdr að það sé
stjómunarvélin en ekikd tækn-
in sem sdtthvað er varhugavert
við og hann bætir við: „Það
dugir húmanisfcum ékki lengur
að standa vig veginn og kvarba
þegiar tæknin ekur framhdá —
af þeim verður krafiizt virkrar
siamferðar og þáfcttöfcu".
★
Nokfcrir kaflar fjalla um
menningarhdndranir. Höf-
undur fjallar um hindranir á
vegi mianna tdl menningiar setíi
stafa af einsbaiklingseinkennum,
menntun, efnahaigsástandi,
stéttaskiptingu o.fl. Hann ber
og fraim ráð gegn þessum
hindrunum, siem eru þvi mið-
ur belzt til yfirborðskiennd,
hvort, sem það er af plásisleysi
eða einhverju öðru. Hann vill
til dæmis leysa fjárhagslegar
hindranir með því að hækba
laun láiglaunafólks. Það er ekki
nema sjáilfsaigt. en varla er það
nein allsherj'arlausn á þessu
máli. Þá er það raunsærra að
láta ailt menningarlíf vera ó-
keypis. eða svo gofct sem. Tekj-
ux af leiksýningum og tónleik-
um eru t.d. svo litlar í saxnan-
buir'ði við tilkostnað, að vel
mætti án þeirra vera. Með þvi
að styrkja kvikmyndasýningar
á vegum bæjarfélaga mætti
berja niður einokun verzbm'ar-
valdsins á M ikmyndáhúsum og
hireinsa til í þedm málum.
f þesBarl bók er efcki talað
sérlega mikið um sémorræn
fyrirbæri, enda leiðir það oft af
sjálfu sér, að það er óþairfi. En
það er einkum í einu tilviki,
sem sérstaklega ©r vakið máls
á mjög norrænu fyrirbæri. Það
verður að brjóta nfður sam-
drátt menningar í stórborgum.
Norrænt menningarlíf er mjög
takroarkað við höfuðborgiimar
og öirf'áar borgir aðrar. Fólk í
simiærri plássum verður að Mfca
séj- nægja þá mola, sem hrjóta
af borði riba mannsins.
Verða menn að setja menn-
inguna í ísskáp á sumrin? Þeg-
ar norrænn ferðamannastraum-
ur er sem mestur loka leiikhús
og hljómleikiasalir. En Louisi-
ana-safnið í Danimörbu og
Henie Onsfcad safnið í Osió
sýna að það er einnig hæigt að
halda uppi menningarlífi á
sumarieyfatíð.
^Með tækni núrtdmans ætti það
einnig að vera mögulegt að
koma á fót heimildamiðstöð
um alla lisit, Heineman mælir
einnig með norrænum reynslu-
banka sem gæti orðið einskon-
ar ráðlegginigarmiðstöð í menn-
ingarmálu<m. Leitandd starf
gæti orðið samnorrænt í rík-
ari mæö. en það er. Og mynd-
ldst, tónlist, bókmenntir þurfa
ekki að nema Dfcaðar við landa-
mæxi — afflira sízt teodiamærí
Narðurtenda.
★
Imenningiaráaetliun Hednamans
er að firana ýmsar forvitni-
legar og sfcundum hæpnar sfcað-
hæfiingar sem vert er að deila
um. Nokkur dæmd: Það á ekki
að styðja listamenin, rithöfunda
og tónskáld með tdlfallandi
greiðslum og ölmusu hcilduir
me’ð því að veifca þeim ákveðin
verkefni PóHdtísbar nefndir eiga
að fjalla um meTminigarfram-
boð á vegum ríkis og bæja,
annars lenda þeir sem stjóma
eiga í einskonar tómarúmi. Það
er, þegar til lengdar læfcur,
hagkvæmt — beinlínis efna-
hagsiega — að styrkjn menn-
ingarsfcarfsemi, með því að
þannig er að vissu marki kom-
ið í veg fyirir drykkjusýki, af-
brot unglinga, skarin niður ým-
is fjölskyldiu- og uppeldisvanda-
mál.
Ag lofcuxn gerdr Hednexnan
gredn fyxir nokfcruxn hegmynd-
um um margþætfc og samvirkt
menningarlíf. Hann talar af
fagþefckingu, sem verður aldrei
þung til sddlndngs. Hann sefcur
skóla eða bókasafn í miðju
menningiarhúss sem saxneinar
málarasfcofiuæ, kvikmyndasfcofiur,
ljósmyndavinnustofiur, tónlisit-
arherbergi, tómstundasali, leik-
fixnisali, kiúbbherbergi, ráð-
stefnuiherbergi o.s.frv. Bygging-
in á að veria breytileg — salar-
kynnin á að vara hægt að
stækfca eða minnba efrtir þörf-
um með aðstoð færanlegra
veggj>a.
En menningarhiús þetta á
ekfci að vera ednangraður fíia-
bednsfcuim fyriir háitíðlegar saxn-
Fraxnhald á 9. sdðu.
I
\